####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00088
Uniform title: tattvacintāmaṇi chapters 16 thru end
Author : pūrṇānanda
Commentator : bhuvanmohan ṣaṃkhyatirtha

Description: 
Critically edited from original manuscripts with original commentary by bhuvanmohan saṃkhyatirtha and with notes by Chintamani Bhattacharya


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 1:      December 11, 2007


Publisher : 
Publication year : 1936
Publication city : Calcutta
Publication country : India
####################################################



षोडशः प्रकाशः

[अन्तर्यागनिरूपणप्रतिज्ञा]

अथान्तर्यजनं वक्ष्ये चतुर्वर्गफलप्रदम् || १ ||

[निर्गुणस्यापि परमात्मनः सृष्टिप्रवृत्तिः]

एकमासीत् परं ब्रह्म सूक्ष्मं नित्यमतीन्द्रियम् |
जलीयभागे चातीते सिसृक्षा समपद्यत || २ ||


१ | एवं पञ्चदशभिः प्रकाशैर्न्यासप्रक्रियान्तमभिधाय अवसरसङ्गत्या पूजाक्रमे 
वक्तव्ये -

आत्मस्थां देवतां त्यक्त्वा बहिर्देवं विचिन्वते |
करस्थं कौस्तुभं त्यक्त्वा भ्रमते काचतृष्णया ||

प्रत्यक्षीकृत्य हृदये बहिस्थां पूजयेच्छिवाम् |
यस्य यस्य च देवस्य यथा भूषणवाहनम् ||

तदेव पूजने तस्य चिन्तयेत् परमेश्वरि |

इत्यादि-शाक्तानन्दतरङ्गिणीषष्ठोल्लासवचनेन,

अन्तर्यागविधिं कृत्वा बहिर्यागं समाचरेत् |
बहिर्यागे नाधिकारी अन्तर्यागविवर्जितः ||

बहिर्यागफलं नास्ति विनाऽन्तर्यजनं कदा |
तस्मात् प्रयत्नतो वीरश्चान्तर्यागं समारभेत् ||

इति कौलावलीनिर्णयतृतीयोल्लासवचनेन च बहिर्यागस्यान्तर्यागपूर्वकत्वश्रवणात् 
प्रकाशेऽस्मिन्नन्तर्यागक्रममभिधत्ते - अथेत्यादिना | अथेति 
पूजाङ्गन्यासनिरूपणानन्तरमित्यर्थः |

२ | एवमन्तर्यागक्रमनिरूपणं प्रतिज्ञाय -

कारणे सर्वभूतानां तत्त्वान्यपि च चिन्तयेत् |
बीजभावेन लीनानि व्युत्क्रमात् परमात्मनि ||

प्. ५४३) [समासतः सृष्टिप्रक्रिया]

संहारस्यान्तरं सृष्टं बुद्बुदाकारमुत्तमम् |
तदन्तर्भुवनानि स्युस्तदण्डं द्विविधं भवेत् || ३ ||


एवं विचिन्त्य देवेशि पार्थिवांशं जले गतम् |
जलञ्च तेजसो रूपं तेजोरूपं विचिन्तयेत् ||

इत्यादि-गन्धर्वतन्त्रैकादशपटलोक्तदिशा तत्त्वान्तराणां क्रमेण कारणभूतायां प्रकृतौ 
प्रकृतेश्च परमात्मनि लये तन्मात्रस्वरूपनिर्भासलक्षणामवस्थामभिधत्ते - 
एकमासीदित्यादिना | तथाच प्रागुक्तलयक्रममभिधाय

महान्तं प्रकृतौ लीनं चिन्तयेत् परमेश्वरि |
मुमुक्षुश्चिन्तयेल्लीनां प्रकृतिं परमात्मनि ||

इत्यन्तेन प्रकृत्यन्तानां परमात्मनि लयमुक्त्वा

नाहो न रात्रिर्न सन्ध्या न सूर्यो नैव चन्द्रमाः |
इदं तमोमयं सर्वमासीद् भुवनवर्जितम् |
अप्रज्ञातमलक्ष्यञ्च प्रसुप्तमिव सर्वतः |
चिन्तयित्वा महेशानि न किञ्चिदपि भावयेत् ||
एकमासीत् परं ब्रह्म नित्यं सूक्ष्ममतीन्द्रियम् |
नित्यानन्दमयं धाम तेजोरूपं सनातनम् | 

इत्यादिना तात्कालिकी परमात्मनिर्भासमात्रात्मिकाऽवस्था तत्रैवाभिहिता | भगवता 
मनुनाऽपि -

आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् |
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः ||

इत्यादिना महाप्रलयावस्थाऽनयैव दिशोपवर्णिता | सिसृक्षायां हेतुमाह- जलीयभाग इति | 
जलमन्तरेण सृष्टेः सृष्टानां जीवानां स्थितेश्चाससम्भवादित्यर्थः | सिसृक्षेयम् आपो 
जायन्तां क्षितिर्जायतामित्याद्यभिधानमात्रेण, तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेये ति 
छान्दोग्यश्रुतेः |

३-४ | अथ सृष्टिपरिपाटीं दर्शयति - संहारस्येत्यादिना | एतेन प्रथममेव जलसृष्टिरित्युक्तं 
भवति | गन्धर्वतन्त्रीयैकादशपटलेऽपि -

प्. ५४४) ब्रह्माण्डाभ्यन्तरे तोयं तत्रैव भेकमव्ययम् |

[निरुक्तभेकपृष्ठे कालाद्यर्चा]

यजेत् पृष्ठे तस्य मन्त्री कालाग्निरुद्ररूपकम् || ४ ||

[आधारशक्त्यादीनां स्वरूपं पूजनोपदेशश्च]

आधारशक्तिं तत्रैव मूलप्रकृतिरूपिणीम् | 
शरच्चन्द्रनिभां देवीं पङ्कजद्वयधारिणीम् || ५ ||

कूर्माकारशिलारूढां कूर्मञ्च मूर्ध्नि धारिणीम् |
नीलाभं पूजयेत् कूर्ममनन्तं कुन्दसन्निभम् || ६ ||

ऊर्ध्वं ब्रह्म समासीनं पूजयेत् साधकोत्तमः || ७ ||


तयोर्योगादभूद् वृष्टिः परमामृतरूपिणी |
परिपूर्णमिदं देवि समस्तं प्लावयेत्तु या ||

तत्राम्भसि स्वमात्मानं चिन्तयेत् साधकोत्तमः |
बुद्बदं चिन्तयेत्तत्र प्रकृतिं चिन्तयेत् पराम् ||

इत्यादिनाऽयमेवार्थोऽभिहितः | तदन्तरिति | व्यक्तमाह गन्धर्वतन्त्र एकादशपटले -

प्रकृतेर्हि महान्तं वै अहञ्च महतस्तथा |
अहङ्कारान्मनश्चैव मनसः खं समुत्थितम् ||

आकाशाद् वायुमाकृष्य वायोस्तेजः समुत्थितम् |
तेजसो जलमासाद्य जलाच्च पृथिवीं स्मरेत् ||

इति | द्विविधमिति भागद्वयेन विभक्तमित्यर्थः, विभागश्च प्रणवेन कर्त्तव्यः | तदुक्तं 
तत्रैव -

प्रणवेन द्विधा कृत्वा जलौघैः परिपूरयेत् | इति |

प्. ५४५) तस्य मूर्ध्नि स्थितं देवं श्वेतं वाराहरूपकम् | 
तमालश्यामलां दन्ते धारयन्तं वसुन्धराम् || ८ ||

नीलेन्दीवरहस्ताञ्च हारकेयूरभूषिताम् |
अभ्यर्चयेद् वसुमतीं स्फुरत्सागरमेखलाम् || ९ ||

रक्तान्नममृतं दिव्यं शुद्धलाक्षारसोपमम् || १० ||

हस्ताभ्यां पूजयेदप्सु द्वीपं विद्रुमसन्निभम् |
नवरत्नसमाकीर्णमष्टसिद्धिसमन्वितम् || ११ ||

[पीठचतुष्टयार्चा]

शक्तिनाभिकयोर्मध्ये उड्डीयानं प्रपूजयेत् |
जालन्धरं तथा वक्त्रे गुदे च कामरूपकम् || १२ ||

पूर्णगिरिं हृदिमध्ये श्रीहट्टं तालुकोपरि |
पूर्णगिरौ स्वर्णगिरिपीठं संपूजयेन्नरः || १३ ||

[कल्पोद्यानार्चा]

कल्पोद्यानं यजेत्तस्य परितो गन्धपुष्पकैः |

[कल्पवृक्षस्य स्वरूपमर्चनोपदेशश्च]

मध्ये कल्पतरुं मन्त्री सर्वाशा परिपूरकम् || १४ ||

सर्वभूताश्रयं वृक्षं नित्यं वर्णमयं परम् |
पञ्चैव मादनं बीजं बिन्दुनादमहाशिफम् || १५ ||


१२ | शक्तिनाभिकयोर्मध्य इति | अनाहतमणिपूरयोर्मध्य इत्यर्थः |
१४ | सर्वाशापरिपूरकमिति | शाखाप्रशाखाभिः सर्वदिक्परिव्यापकमित्यर्थः |

प्. ५४६) पृथिव्यक्षरशाखाभिः सर्वाशासु विजृम्भितम् |
सलिलाक्षरपत्रैः स्वैः संछादितजगत्त्रयम् || १६ ||

वह्निवर्णाङ्कुरैर्दीप्तं प्रबालाङ्कुरसन्निभैः |
मरुद्वर्णलसत्पुष्पैर्द्योतयन्तं वपुःश्रियम् || १७ ||

आकाशार्णफलैर्नम्रं सर्वभूताश्रयं परम् |
परामृताख्यमधुभिः सिञ्चन्तं परमेश्वरीम् || १८ ||

वेदागमादिभिः कॢप्तं समुन्नतमनोहरम् |
शिवशक्तिमयं साक्षादाश्रितञ्च जगत्त्रयम् || १९ ||

[परिजातादिचिन्ता]

तन्मध्ये भावयेन्मन्त्री पारिजातं मनोहरम् |
कदम्बनागपुन्नागचम्पकादीन् विभावयेत् || २० ||

कल्पमूले रत्नभूमिं बालुकां काञ्चनप्रभाम् |

[चिन्तामणिगृहादेः स्वरूपं तच्चिन्तनोपदेशश्च]

चिन्तामणिगृहं मध्ये ज्योतीरूपमनुत्तमम् || २१ ||

उद्यदादित्यसङ्काशं व्याप्तब्रह्माण्डमण्डलम् |
शतयोजनविस्तीर्णं नानारत्नोपशोभितम् || २२ ||

चतुर्द्वारसमायुक्तं हेमप्राकार शोभितम् |
रत्नसंकॢप्तसंशोभि कवाटाष्टकशोभितम् || २३ ||

नवरत्नेन संकॢप्तं तुङ्गतोरणशोभितम् |
हेमदण्डशिखालम्बिध्वजावलिपरिष्कृतम् || २४ ||

प्. ५४७) मध्यकोणस्थितस्तम्भ - नवरत्नसमन्वितम् |
महामाणिक्यवैदूर्यरत्नचामरभूषितम् || २५ ||

मुक्तादामवितानाढ्यं स्वर्णस्तम्भैर्विराजितम् |
मन्दवायुसमायुक्तं गन्धपुष्पैरलङ्कृतम् || २६ ||

बहुरत्नशङ्खघण्टा - नानाद्रव्यविभूषितम् |
मधुमत्तभ्रमत्तुङ्गभ्रमरध्वनिशोभितम् || २७ ||

गृहप्राकारसंलग्नफलका(शि?लि)विमण्डितम् |
इन्द्रादिभिर्देवगणैर्विनम्रितदिगन्तरम् || २८ ||

सुवर्णरत्नरचितं छत्रन्तु मण्डलोपरि |
परमोज्ज्वलरूपन्तु तन्मध्ये रत्नमण्डलम् || २९ ||

नन्दनोद्यानमध्यस्थं

[रत्नवेदिकादेः स्वरूपं तच्चिन्तनोपदेशश्च]

वेदिकां रत्ननिर्मिताम् |
तत्रस्थां चिन्तयेद्रक्तां चतुरस्रोपशोभिताम् || ३० ||

नानारत्नसमायुक्तं सिंहासनं तदन्तरे |
तस्य मध्ये महाचक्रं पीयूषपूरपूरितम् || ३१ ||

तन्मध्ये स्फुरितं ध्यायेत्तिशृङ्गं ज्योतिरात्मकम् |

[रक्षणादिपरिपाटी]

अस्त्रेण रक्षणं कुर्याद्रक्षेच्च धेनुमुद्रया || ३२ ||

[योनिमुद्रा]

योनिमुद्रां ततो वक्ष्ये बाह्यमभ्यन्तरं तथा |
चिन्तयेद् गुदमाकुञ्च्य ब्रह्मसूत्रं तथाऽपरम् || ३३ ||

प्. ५४८) ज्वलद्दीपशिखाकारां(?) संक्षोभ्यामृतमण्डलम् |
सुधाधारामृते भूय आयाति मूलपङ्कजे || ३४ ||

एवञ्च सप्तधा कुर्याद्देवीसन्निधिहेतवे |

[ध्यानक्रमः]

मूलेन ध्यानयोगेन स्मृत्वा ब्रह्ममयीं पराम् || ३५ ||

पूरकेण समापूर्य संगोप्य कुम्भकेन च |
सुन्दरीं तां समाराध्य योगिनीगणवेष्टिताम् || ३६ ||

स्रवदमृतसंयुक्तां देव्यङ्गकमलान्तरे |
ब्रह्मविष्णुभवैर्वन्द्यां महात्रिपुरसुन्दरीम् || ३७ ||

[सशक्तिकद्वारपालध्यानोपदेशः]

ततो ध्यायेद् द्वारपालान् प्रतिद्वारे सशक्तिकान् || ३८ ||

[सहस्रारे देवीसंस्थापनम्]

सहस्रदलमध्ये तु स्थापयेत् सुन्दरीं पराम् |
भैरवानन्दलिङ्गन्तु तन्मध्ये योनिसंस्थितम् || ३९ ||

[तयोरेकत्वचिन्ता]

एकीभावं तयोः कृत्वा श्रावयेदमृतं बुधः |
जिह्वाननसमायोगात् पिबेत्तदमृतं सदा || ४० ||

[देवीपूजा, मानसयाग आवाहननिषेधश्च]

हृदये तु समानीय सुन्दरीं पूजयेत्ततः |
अत्रैवाऽऽवाहनं नास्ति हृदये मानसार्चने || ४१ ||


३४ | मूलेति | मूलाधारस्थपङ्कज इत्यर्थः |

४० | एकीभावमिति | तयोः सुन्दरीभैरवानन्दलिङ्गयोः | अमृतं तयोः 
सामरस्यसम्भूतपरमामृतमित्यर्थः |

प्. ६४९) उभाभ्याममृतानन्दैः पूजयेद्रहसंक्रमात् |

[पाद्याद्युपचारपात्रसंख्यानिरूपणम्]

पाद्यपात्रत्रयं कुर्यादर्घ्यपात्रत्रयं तथा || ४२ ||

षडाचमनपात्राणि मधुपात्रत्रयं ततः |
एकं सुभोगपात्रन्तु कारयेत् षोडशे दले || ४३ ||

[मानसपूजाक्रमः]

सहस्रदलभृङ्गारलम्बिकानाल विच्युताम् |
परामृतञ्च पानीयं भावपुष्पं सुवासितम् || ४४ ||

यथाविधि करे कृत्वा स्वर्णपात्रे प्रपूरयेत् |
मानसैरुपचारैस्तु दीयते द्रव्यमुत्तमम् || ४५ ||

कल्पयामीति मनसा उपचारान् प्रकल्पयेत् || ४६ ||

[तत्र पाद्याद्यर्पणनियमः]

पाद्यं पादाम्बुजे मौलावर्घ्यमाचमनं मुखे |
मधुपर्कं त्रिधा वक्त्रं मधु पानीयमुत्सृजेत् || ४७ ||

पुनराचमनं दत्त्वा गन्धपुष्पादिकं बुधः || ४८ ||

[उपचारदानमन्त्रे विशेषः]

हृद्वह्निवल्लभातोयमन्त्रं पाद्यादिषु क्रमात् |
नमो वौषड् गन्धपुष्पे हृदन्तान्यान् निवेदयेत् || ४९ ||


४४ | भावेति | भावपुष्पाण्यग्रे वक्ष्यन्ते |

४९ | अथोपचारदानमन्त्रे विशेषमाह - हृदिति | हृत् नमः  वह्निवल्लभा स्वाहा | 
तोयमन्त्रं स्वधा | एवञ्च पाद्यं नमोऽन्तेन अर्घ्यं स्वाहान्तेन, आचमनीयं 
स्वधान्तेन, गन्धं नमोऽन्तेन, पुष्पं वौषडन्तेन, उपचारान्तराणि तु नमोऽन्तेन 
मन्त्रेण दद्यादिति फलितार्थः |

प्. ५५०) [अत्राऽगमान्तरसम्मतः क्रमभेदः]

कुलोड्डीशमतेनापि प्रकारान्तरमुच्यते || ५० ||

धूपे दीपे स्वधा स्वाहा नैवेद्याचमने स्वधा |
नमः सर्वोपचारेषु प्रथमान्तेषु योजयेत् || ५१ ||

[अत्रैव कल्पसूत्रकृतां मतम्]

उपचारेषु सर्वेषु कल्पसूत्रमते पुनः |
कल्पयामि नम इति योजनीयमनुर्मतः || ५२ ||

[स्वयम्भूकुसुमादयो विशिष्टाः पूजोपचाराः]

स्वयम्भूकुसुमैः कुण्डगोलोत्थैरपि साधकः |
भावपुष्पैः प्रयत्नेन पूजयेत् परमेश्वरीम् || ५३ ||

[तत्र पञ्चदश भावपुष्पाणि]

अमायमनहङ्कारमरागममदन्तथा |
अमोहकमदम्भञ्च अद्वेषं क्षोभवर्जितम् || ५४ ||

अमात्सर्यमलोभञ्च दशपुष्पं विदुर्बुधाः |
अहिंसा परमं पुष्पं पुष्पमिन्द्रियनिग्रहः || ५५ ||

दयापुष्पं क्षमापुष्पं ज्ञानपुष्पञ्च पञ्चमम् |
इति पञ्चदशोक्तानि भावपुष्पाणि पूजने || ५६ ||

[अन्ये उपचाराः]

सुधाम्बुधिं मांसशैलं मत्स्याराशिं निवेदयेत् |

[षडङ्गादिपूजा]

षडङ्गान्यथ नित्याश्च गुरुणा रतिमर्चयेत् || ५७ ||

प्. ५५१) [स्नपनाङ्गमुद्वर्तनम्]

स्ववामे मण्डलं कृत्वा तत्र नीत्वा सुरेश्वरीम् |
उद्वर्तनं यथान्यायं विधाय सर्पिषा बुधः || ५८ ||

[देव्याः स्नपनम्]

सुगन्धिदिव्यतैलेन देवकन्यासहस्रकैः |
सहस्रैः स्वर्णकुम्भैस्तु सुगन्धिजलपूरितः || ५९ ||

सिञ्चयेद् भक्तिभावेन भवानीं भक्तवत्सलाम् |
नानातीर्थोदकैः शुद्धैर्गजराजसहस्रकैः || ६० ||

नागकन्यासहस्रैस्तु किन्नरैरप्सरोगणैः |
पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैर्दुग्धैर्दध्ना गवामपि || ६१ ||

नारिकेलोदकैरिक्षुजलैश्च शिशिरोदकैः |
सप्तमृत्तिकया युक्ततोयेन शीतलेन च || ६२ ||

शीतलोष्णोदकैः शुद्धैस्तथा रत्नान्वितोदकैः |
जलैः सर्वौषधीनाञ्च सुवासितजलैरपि || ६३ ||

सहस्रशीर्षमन्त्रेण पावमान्या समाहितः |
भृङ्गाराष्टककुम्भैश्च देव्याः स्नानं समाचरेत् || ६४ ||


६३ | जलैः सर्वौषधीनामिति | सर्वौषधिगणमाह दीपिकायां तृतीयाध्याये-

सुरा मांसी वचा कुष्ठी शैलेयं रजनीद्वयम् |
शठी चम्पक-मुस्तञ्च सर्वौषधिगणः स्मृतः || इति |

६४ | सहस्रेत्यादि | सहस्रशीर्षा पुरुष इत्यादिपुरुषसूक्तमन्त्रेणेत्यर्थः | पावमान्येति | 
पावमानीः स्वस्तयनी सुदुधा हि घृतच्युत इत्यादि - पावमानी-सूक्ते - नेत्यर्थः |

प्. ५५२) [देवीशरीरालङ्करणक्रमः]

शरीरं तेजसामृज्य दुकूले परिधापयेत् |
कङ्कत्या केशसंस्कारं विधिवद् बन्धनं तथा || ६५ ||

ललाटे तिलकं दद्यात् सिन्दूरं केशमध्यतः |
रक्तवस्त्रं तथा माल्यं रक्तालङ्करणं तथा || ६६ ||

रक्तानुलेपनं कार्यं गन्धचन्दन-सिह्लकैः |
सर्वालङ्करणं दद्याद् यत्र येन विराजते || ६७ ||


६५ | विधिवद् बन्धनमिति निरुक्तपरिपाट्या संस्कृतानां केशानामित्यर्थः |

६७ | सिह्लकैरिति स्वार्थेकः | सिह्लको गन्धद्रव्यविशेषः | तुरष्कः पिण्डकः सिह्लो 
यावनोऽपीत्यमरः | सर्वालङ्करणमिति | व्यक्तमाह कौलावलीनिर्णये तृतीयोल्लासे -

नागेन्द्रहाररचितं शङ्खं दद्यान्मनोहरम् |
हस्ते केयूरकञ्चैव कङ्कणं कटकं तथा |
पादाङ्गुरीयकं दद्यान्नानारत्नोपशोभितम् |
पादयोर्नूपुरं दद्यात् कट्याञ्च क्षुद्रघण्टिकाम् |
शिरोरत्नं प्रदद्याच्च रत्ननिर्मितम् |
ताडङ्ककुण्डलं कर्णभूषणं सुपरिष्कृतम् |
नयने कज्जलं दद्यान्नासाग्रे गजमौक्तिकम् |
ग्रीवापत्रं कण्ठभूषां मुक्तामणिविभूषितम् |
आनन्दहारतृतयमङ्गुरीयकरत्नकम् |

इत्यादिना | शाक्तानन्दतरङ्गिणी - गन्धर्वतन्त्रादिष्वपि अलङ्कारभेदाः प्रदर्शिताः | यत्र 
येन विराजत इति येषु येष्वङ्गेषु यद् यदलङ्करणं शोभाविशेषमावहति तत्तदलङ्करणं 
तत्र तत्र देयमित्यर्थः |

प्. ५५३) [श्रीपादुकान्तोपचारदानानन्तरं नमस्कारोपदेशः]

रत्नश्रीपादुके दत्त्वा प्रवालदण्डचिह्निते |
यन्त्रमध्ये समानीय नमस्कुर्यात् समाहितः || ६८ ||

[नमस्कारमन्त्रः]

समायातामहं वन्दे श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीम् |
सर्वसौभाग्यजननीं सर्वदेवस्वरूपिणीम् || ६९ ||

[पुनः पूजनोपदेशस्तत्क्रमश्च]

पुनः पाद्यादिकं दत्त्वा पूजयेत् परमेश्वरीम् |
नासारन्ध्रे तु तत्त्वेन गन्धं देव्यै निवेदयेत् || ७० ||

भावपुष्पैस्तु संपूज्य धूपं दद्यात् समीरणम् |
परं तेजः प्रदीपञ्च नैवेद्यानि निवेदयेत् || ७१ ||

पृथ्वीतत्त्वात्तथा वायोस्तत्त्वेन चामरं शुभम् |
रविमण्डलमादर्शं छत्रं पूर्णनिशाकरम् || ७२ ||

पद्मं समेखलां मालामानन्दहारमुज्ज्वलम् |
पुष्पं नानाविधं दिव्यं सप्तद्वीपसमुद्भवम् || ७३ ||


७०-७२ | अथ यन्त्रारूढाया देव्याः पुनः पूजनमुपदिशति - पुनरित्यादिना | 
पाद्यादिकमित्यादिपदेनार्घ्याचमनीये बोध्ये | गन्धाद्युपचारानाह - नासेत्यादिना | 
तत्त्वेन चतुर्विंशतितत्त्वेन | चतुर्विंशतितत्त्वेन गन्धं दद्याद्विचक्षणः इति 
कौलावलीतृतीयोल्लासवचनसंवादात् | भावपुष्पैरिति | अष्टादश भावपुष्पाणि 
अमायमनहङ्कारमित्यादिना प्रागस्मिन्नेव प्रकाशे प्रदर्शितानि | नैवेद्यानीति | 
पृथ्वीतत्त्वान्नैवेद्यानि निवेदयेदिति सम्बन्धः |

७३ | पुष्पं नानाविधमिति शक्तिपूजायां विहितमिति बोध्यम् | विशिष्याऽह कौलावलीनिर्णये 
तृतीयोल्लासे -

करवीरं जवा द्रोणं चम्पकं नागकेशरम् |

प्. ५५४) आ मूलाद् ब्रह्मरन्ध्रान्तं सुषुम्णामृतवायुना |
अनाहतध्वनिमयीं घण्टामेतां निवेदयेत् || ७४ ||

प्रदीपैर्वन्दनं कृत्वा दत्त्वा च प्रतिबोधयेत् || ७५ ||

[दर्शयितव्यासु मुद्रासु सुन्दरीमुद्रा]

आधारादुत्थितं वायुं षोडशान्ते सुषुम्णया |
नयने नासिकाग्रस्थे निमेषोन्मेषवर्जिते || ७६ ||

भ्रुवोर्मध्ये समानीय दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् |
नोष्ठैर्नोष्ठं न वा तालुं जिह्वया ज्ञानखड्गकः || ७७ ||

शक्तौ लक्षं बहिः कुर्यान्निमेषोन्मेषवर्जितम् |
एषा सा सुन्दरी मुद्रा भैरवीमोदकारिणी || ७८ ||

[विस्मयमुद्रा]

दक्षिणा मिलिता मुष्टिर्नासिकार्पिततर्जनी |
मुद्रा विस्मयसंज्ञा स्याद् विस्मयावेशकारिणी || ७९ ||


अपराञ्च कदम्बञ्च पारिजातादिकन्तथा |
दद्याद्देव्यै प्रयत्नेन माल्यं गन्धसमन्वितम् || इति |

७४ | अथ घण्टादानपरिपाटीमाह - आ मूलादित्यादिना | मूलाधाराद् 
ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तव्यापिनी सुषुम्णाख्या नाडी वर्त्तते | तदुक्तं गान्धर्वे पञ्चमपटले -

मेरुमध्ये स्थिता या तु मूलादाब्रह्मरन्ध्रगा |
सर्वतेजोमयी सा तु सुषुम्णा वह्निरूपिणी || इति |

अनयैव सुषुम्णया मूलाधाराद् ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वायुः सञ्चरति | तस्यैव 
वायोराघातेन अनाहताख्ये शब्दब्रह्ममये हृत्पुण्डरीके कश्चन शब्दोऽविरामः प्रवर्त्तते 
| स एव शब्दोऽत्रानाहतध्वनिपदेनाभिधीयते | तमेव ध्वनिं घण्टावाद्यत्त्वेन निवेदयेत् 
इति फलितार्थः |

७९ | मिलिता मुष्टिरित्यत्र निविडा मुष्टिरिति तन्त्रसारे पाठः |

प्. ५५५) [नादमुद्रा]

मुष्टिरुद्धीकृताङ्गुष्ठा दक्षिणा नादमुद्रिका |

[बिन्दुमुद्रा]

तर्जन्यङ्गुष्ठसंयोगाद् बिन्द्वाख्या सैव कीर्तिता || ८० ||

[ज्ञानमुद्रा]

ज्ञानमुद्रा यदैव स्यान्नाऽऽभिमुख्येन संस्थिता |

[योगमुद्रा]

हृत्प्रदेशे तु सम्बद्धा योगमुद्रेति कथ्यते || ८१ ||

[बहिरन्तर्योनिमुद्रे]

योनिमुद्रां ततः कुर्यात् सैव चान्तर्भवेदपि |
तन्मांसशोणितस्वादप्रमत्ता मुक्तिहेतवे || ८२ ||

एषा सा परमा मुक्तिः शृङ्गाररसभाविता |
तस्याः स्वेच्छा स्वयं भूतं परमानन्दभैरवम् || ८३ ||

कन्दे स्थिता वायुशक्तिः सुषुम्णाद्वारगामिनी |
नीवारशूकवत्तन्वी विषतन्तुतनीयसी || ८४ ||

विद्युत्कोटिप्रतीकाशा सूर्यकोटिसमप्रभा |
अशेषजगदुत्पत्तिस्थितिसंहारकारिणी || ८५ ||


८० | मुष्टीति | मुष्ट्या रुद्धीकृतोऽङ्गुष्ठो यस्यास्तथाभूता दक्षिणा नादमुद्रेत्यर्थः | 
अत्र दक्षिणकरस्याङ्गुष्ठमितरेणाङ्गुलिचतुष्टयेन रुद्धं कुर्यादिति फलितार्थः |

८१ | प्रागुक्ता तर्जन्यङ्गुष्ठसंयोगात्मिका बिन्दुमुद्रैव आभिमुख्येन न संस्थिता चेत् तदा 
ज्ञानमुद्रेति कथ्यते इत्यर्थः | तथाच कौलावलीनिर्णये सप्तमोल्लासे -

ज्ञानाख्यमुद्रया चैव पूजयेत् परमेश्वरीम् | 
अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यान्तु ज्ञानमुद्रेयमीरिता || इति |

हृदिति | सैव बिन्दुमुद्रा हृदि संयोजिता योगमुद्रेत्युच्यत इत्यर्थः |

८२ | योनीति | बहिरन्तर्भेदेन योनिमुद्रा द्विविधा भवति | तत्र बहिर्योनिमुद्रा प्रसिद्धा | 
अन्तर्योनिमुद्रामाह सैवेत्यादिना |

प्. ५५६) हृद्ग्रन्थितालुकाग्रन्थिकपाटास्फोटनाकुलम् |
बिन्दुलम्बिकयोर्मध्ये त्रिकोणे शाम्भवे नयेत् || ८६ ||

प्रविश्य रमते गाढं पुरुषेण सहानिशम् |
स्थिरचित्तः सदा ध्यायेद् यथा स्यान्मानसं स्थिरम् || ८७ ||

[स्वयंप्रज्ञातासंप्रज्ञातभेदेन समाधेर्द्वैविध्यम्]

समाधिर्जायते तत्र संज्ञाद्वयविराजितः |
स्वयंप्रज्ञातनामैको ह्यसंप्रज्ञातनामधृक् || ८८ ||

[तत्र स्वयंप्रज्ञातः]

स्वयंप्रज्ञातसंज्ञस्तु शिवाधिक्येन जायते |

[असंप्रज्ञातः]

असंप्रज्ञातनामा तु शिवतत्त्वेन वै भवेत् || ८६ ||

[स्वयंप्रज्ञातभेदौ]

स्वयंप्रज्ञातभेदस्तु तीव्रस्तीव्रतरो भवेत् |

[असंप्रज्ञातभेदौ]

असंप्रज्ञातभेदस्तु मन्दो मन्दतरस्तथा || ९० ||

[तत्र प्रथमस्य भेदयोः स्वरूपम्]

हास्यरोदनरोमाञ्चकम्पस्वेदादिलक्षणः |
तीव्रस्तीव्रतरश्चैव समाधिरुपलक्षितः || ९१ ||

[द्वितीयस्य भेदयोः स्वरूपम्]

निमेषवर्णि(र्जि)ते नेत्रे वपुस्तल्लक्षणं स्थितम् |
मन्दो मन्दतरश्चैव समाधिरुपलक्षितः || ९२ ||


८८ | समाधिरिति | संप्रज्ञातासंप्रज्ञातभेदेन समाधेर्द्वैविध्यं द्विविधस्य च तस्य 
तीव्रतीव्रतरत्वादिभेदेन ते ते भेदाः पातञ्जलसूत्रव्यासभाष्ये विशिष्य प्रदर्शिताः |

प्. ५५७) शाम्भवेन तु योगेन सुखी भूयान्निरन्तरम् |
तयोः संयोगमाहूय परमामृतगोकुलम् || ९३ ||

पानीयं मनसा दत्त्वा पुनर्जन्म न विद्यते |
तदानन्दमयं ज्ञानं प्रीता भवति सुन्दरी || ९४ ||

[विश्रामार्थ कुसुमशयने देव्याः स्थापनं प्रीतिसंवादनञ्च]

पुष्पशययां ततः कृत्वा तत्र नीत्वा सुरेश्वरीम् |
मनोनर्तकतालैश्च शृङ्गारादिरसोद्भवैः || ९५ ||

नृत्यैर्गीतैश्च वाद्यैश्च तोषयेत् परमेश्वरीम् |
तस्मात् कामेश्वरी माता पि(प्री)ता कामेश्वरश्च सः || ९६ ||

[मानसयागफलम्]

मनसैकां महापूजामन्तरार्चनमुत्तमम् |
कृत्वा सिद्धिमवाप्नोति न स बन्धेन बध्यते || ९७ ||

[ज्ञानहोमनिरूपणोपक्रमः]

ज्ञानहोमं प्रवक्ष्यामि येन ब्रह्ममयो भवेत् |

[तत्र चतुरस्रकुण्डम्]

ज्ञानेन चतुरस्राख्यं कुण्डं सञ्चिन्त्य मन्त्रवित् || ९८ ||


९८ | एवमन्तरार्चनमभिधाय तदङ्गं ज्ञानहोमं वक्तुमुपक्रमते - 
ज्ञानहोममित्यादिना | ज्ञानहोमो मानसहोम एव | ज्ञानमात्रेणैव 
वक्ष्यमाणहोमप्रक्रियासम्पादनादस्य ज्ञानहोमत्वम् | अस्य फलमाह- येनेत्यादिना | 
ज्ञानेनेति | ज्ञानेन केवलं मनोव्यापारेण चिन्तनमात्रेणेत्यर्थः | चतुरस्राख्यमिति | 
कुण्डमिदं सप्तमप्रकाशोक्तचतुरस्रकुण्डवत् कल्पनीयम् | एतदभिप्रायेणैव ज्ञानार्णवे 
द्वाविंशपटले -

ज्ञानेन चतुरस्राख्यं कुण्डं सञ्चिन्त्य पूर्ववत् |

इत्युक्तम् |

प्. ५५८) [आत्मनां चातुर्विध्यम्]

आत्मानो वेदसंख्या हि ज्ञातव्याः साधकोत्तमैः |

[निरुक्तात्मज्ञानफलम्]

एषां विज्ञानमात्रेण पुनर्जन्म न विद्यते || ९९ ||

[आत्मनः स्वरूपम्]

साधारणेन पक्षेण वर्त्तते सर्वजन्तुषु |
स आत्मा प्राणरूपी तु हृदये परमात्मकः || १०० ||

[आत्मनश्चराचरशरीरव्यापकत्वम्]

शरीरं व्याप्य सकलं चरस्याप्यचरस्य च |
हंसस्वरूपी विज्ञेयः श्वासोच्छ्रासविलासवान् || १०१ ||

[भ्रमवशादस्यैव जीवसंज्ञा]

जीवस्तस्यैव नाम स्याद् भ्रान्त्या श्वासोपलक्षितः |
श्वासोच्छ्वासौ देहभावौ भ्रान्तिरेव न संशयः || १०२ ||


९९ | आत्मान इति | वेदसंख्या आत्मान्तरात्मपरमात्मज्ञानात्मभेदेन चतुःसंख्याका 
इत्यर्थः | इतः प्रभृति प्रकाशान्तं यावज् ज्ञानार्णवीयद्वाविंशपटलेन प्रायः सर्वमेव 
संवदति | तत्राऽत्मान इत्यादिपादद्वयात् पूर्वम् -

आत्मभिश्चतुरस्रं तद् विज्ञेयं वीरवन्दिते |

इति पादद्वयं दृश्यते | अत्राऽत्मभिरित्यादिपादद्वयं लेखकप्रमादात् पतितमिति प्रतिभाति | 
अन्यथात्मचतुष्टयनिरूपणमसङ्गतिमापद्येत | एवञ्च 
निरुक्तज्ञानार्णववचनपर्यालोचनया निरुक्तात्मचतुष्केण चतुरस्रकुण्डं विधेयमित्यापतति, 
वक्ष्यति च स्वयमेव -

आत्मान्तरात्मपरमज्ञानात्मानः प्रकीर्तिताः |
एतद्रूपं हि चित्कुण्डं चतुरस्रं विभावयेत् || इति |

१००-१०२. आत्मनश्चातुर्विध्यं निरूप्य तस्य सर्वमूर्तसंयोगित्वादिलक्षणं स्वरूपं 
निरूपयति- साधारणेनेत्यादिना भ्रान्तिरेव न संशय इत्यन्तेन | अनेन जीवात्म -

प्. ५५९) कुलालचक्रभेदेन घटाकाशं यथा घटे |
घटे भवति भिन्नत्वं नाऽकाशे भिन्नता भवेत् || १०३ ||

तथा देहगतो जीवो देहनाशे जगत्स्वयम् |
व्याप्य तिष्ठति सर्वत्र तस्मादात्मपदं महत् || १०४ ||


परमात्मनोरभेदः प्रतिपादितः | स सर्वप्राणरूपी चराचराखिलशरीरव्यापकः 
हंसस्वरूपी प्रकृतिपुरुषोभयात्मकश्च | तत्र श्वासोच्छ्वासाद्यखिलविलासवान् प्रतिदेहं 
व्यवस्थित आत्मैव भ्रान्तेर्जीवात्मत्वेन व्यपदिश्यते | परमार्थतस्तु परमात्मेतरस्य कस्यचिद् 
जीवात्मनः सत्ता नास्ति | श्वासप्रश्वासादीनां शरीरधर्मप्रतीतिस्तु भ्रमवशादेव | अत 
एव गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटले -

नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः |
एकः संभिद्यते भ्रान्त्या मायया न स्वरूपतः |
तस्माद् द्वैतं न मे चास्ति न प्रपञ्चो न संसृतिः ||

इत्यादिना नित्यत्वैकत्वव्यापकत्वादिकमात्मनः प्रतिपादितम् |

१०३-१०४ | ननु तत्तद्देहावच्छेदेनाऽत्मनो भेदस्यानुभवसिद्धत्वात् कथं तस्यैकत्वादिकं 
सिध्यतीत्याशङ्कां दृष्टान्तप्रदर्शनमुखेन परिहरति- कुलालेत्यादिना | यथा 
आकाशस्यैकत्वेऽपि कुलालचक्रभेदेन समुत्पन्नेषु घटेषु तत्तद्घटावच्छिन्नमाकाशं 
भिन्नतया प्रतिभाति वस्तुतस्तु घट एव भिन्नत्वं भेदो भवति आकाशे तु भिन्नता न 
भवेत्; आकाशमेकमेव, उपाधिभेदादेव तस्य भेदव्यवहारः | अत एव विश्वनाथेन एकः 
सन्नप्युपाधित इत्युक्तम् | एवं दृष्टान्तमुपन्यस्य दार्ष्टान्तिकं प्रदर्शयति - तथेत्यादिना | 
प्रागुपदर्शितघटाद्यवच्छिन्नाकाशवद् देहगतो देहावच्छिन्नः परमात्मा जीव इत्युच्यते 
परन्तु देहनाशेऽनुपहितोऽयं स्वयं जगद् व्याप्य सर्वत्र तिष्ठति, सर्वत्र जगत्सु अयं 
व्याप्य सर्वं वस्तुजातमिति शेषः, इति वा सम्बन्धः | यथा तत्तद्घटनाशे 
तत्तद्घटावच्छिन्नाकाशो महाकाश एव तथा तत्तद्देहनाशे तत्तद्देहावच्छिन्न आत्मा 
परमात्मैव, न तु जीवत्वेनाऽत्मनः काचित् स्वतन्त्रा सत्ताऽस्तीति फलितार्थः | 
एतदभिप्रायेणैव गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटले -

यथाकाशो घटाकाशो महाकाश इतीरितः |
तथा भ्रान्तिर्द्विधा प्रोक्ता ह्यात्मा जीवेश्वरात्मना || इति |

प्. ५६०) आत्मज्ञानं शिवेनोक्तं शृणुष्व च || १०५ ||

[अन्तरात्मस्वरूपम्]

अन्तःशब्देन सकलं रहस्यं सूक्ष्मरूपकम् |
परमात्मस्वरूपेण सर्वं व्याप्य विजृम्भते || १०६ ||

अन्तरङ्गतया तेन चरं वाऽप्यथवाऽचरम् |
व्याप्यते सकलं यस्मादन्तरात्मेति गीयते || १०७ ||

[परमात्मनः स्वरूपम्]

स एव हंस आत्मा हि योगिगम्यो यदा भवेत् |
तावच्चञ्चुर्भवेच्चैव निगमागमपक्षवान् || १०८ ||

शिवशक्तिपदद्वन्द्वो बिन्दुत्रयविलोचनः |
यश्च परमहंसस्तु यस्मात् सर्वत्र चैव हि || १०९ ||

तदा भूतानि जायन्ते क्रमेणैव च तच्छृणु |
आकाशः पवनो ह्यग्निर्जलं पृथ्वी क्रमेण तु || ११० ||

एतेषां पञ्चभूतानां प्रथमं बीजमुच्यते |
अविद्याख्यसरोमध्ये मोहपङ्कजपूरिते || १११ ||

प्रपञ्चकमले भूतपद्माक्षपरिजृम्भिते |
विहारोऽस्यैव मोहस्य दृष्ट्वा मायामयो भवेत् || ११२ ||

अयमेव महाकाले निष्प्रपञ्चो यदा भवेत् |
संहाररूपी हंसस्तु तदात्मानं प्रदर्शयेत् || ११३ ||


१०८ | परमात्मस्वरूपमाह - स एवेत्यादिना | तावदित्यादिना रूपपरिग्रहः सूचितः |

प्. ५६१) पक्षित्वमस्य नास्त्येव सोऽहमात्मा प्रतिष्ठितः |
परमात्मेति जानीहि एवमेतदुदाहृतम् || ११४ ||

[ज्ञानात्मनः स्वरूपम्]

येनेदं ज्ञायते सर्वं समत्वेन च सर्वदा || ११५ ||

चन्द्रः सूर्यो यथा नित्यं नीरक्षीरेषु दृश्यते |
तद्वत् क्षीरस्य समता नीरक्षीरविभेदतः || ११६ ||

कर्दमे चन्दने भिन्नं न भवेदन्त्यजे द्विजे |
साक्षी तु सर्वभूतानां ज्ञानात्मा परिकीर्तितः || ११७ ||

[आत्मचतुष्टयनिरूपणोपसंहारः]

आत्मान्तरात्मपरमज्ञानात्मानः प्रकीर्तिताः |

[प्रतिज्ञातचतुरस्रकुण्डस्यैतदात्मचतुष्टयात्मकत्वम्]

एतद्रूपं हि चित्कुण्डं चतुरस्रं विभावयेत् || ११८ ||

[कुण्डस्य स्वरूपम्]

आनन्दमेखलारम्यं बिन्दुत्रिवलयान्वितम् |
अर्धमात्रायोनिरूपं ब्रह्मानन्दमयं सदा || ११९ ||

[तत्र कुण्डे होमः]

परदेवमये सर्वज्ञानदीपविजृम्भिते |

जुहुयात् सन्निभे वह्नौ प्रपञ्चाहुतिमुत्कटम् || १२० ||

शब्दाख्यमातृकारूपमक्षवर्णविराजितम् |
अक्षराणि हुतान्यत्र निःशब्दं ब्रह्म जायते || १२१ ||


११५ | येनेदं ज्ञायत इति स ज्ञानात्मा परिकीर्तित इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः |

१२० | सन्निभ इति | सती निभा दीप्तिर्यस्य तस्मिन्, सन्दीपित इत्यर्थः |

प्. ५६२) [तत्र हविःकल्पनम्]

कृत्याकृत्ये पापपुण्ये सङ्कल्पञ्च विकल्पकम् |
धर्माधर्मैः साधकेन्द्रो हविस्तेन प्रकल्पयेत् || १२२ ||

[तेन हविषा होमस्योपदेशः]

जुहुयाच् चित्स्वरूपाग्नौ मनुभिस्तेन याजकः |
मूलविद्यां ब्रह्मरूपां ध्यात्वा संविन्मयीं पराम् || १२३ ||

[तत्र प्रथमो मन्त्रः]

धर्माधर्महविर्दीप्त आत्माग्नौ मनसा श्रुचा |
सुषुम्णा वर्त्मना नित्यमक्षवृत्तीर्जुहोम्यहम् |
अग्निजायान्वितो मन्त्रो मूलान्ते प्रकटीकृतः || १२४ ||

[द्वितीयो मन्त्रः]

नाभौ चैतन्यरूपाग्नौ हविषा मनसा श्रुचा |
ज्ञानप्रदीपिते नित्यमक्षवृतीर्जुहोम्यहम् |
वह्निजायान्वितो मन्त्रो मूलान्ते समुदाहृतः || १२५ ||

[तृतीयो मन्त्रः]

प्रकाशाकाशहस्ताभ्यामवलम्ब्योन्मनीश्रुचा |
धर्माधर्मकलास्नेहपूर्णमग्नौ जुहोम्यहम् |
अग्निजायान्वितो मन्त्रो मूलान्ते च महात्मना || १२६ ||


१२३ | जुहुयादिति | मनुभिः धर्माधर्मेत्यादिवक्ष्यमाणमन्त्रैः | तेन प्राक् प्रकल्पितेन 
हविषेत्यर्थः | शिष्टं स्पष्टम् |

१२४ | ज्ञानहोमस्य प्रथमं मन्त्रमाह - धर्मेति | एवञ्चाऽदौ मूलं ततो 
धर्माधर्मेत्यादिजुहोम्यहमित्यन्तं ततः स्वाहेत्युक्त्वा प्रथमाहुतिम् आत्मस्वरूपाग्नौ 
जुहुयादित्यर्थः | अक्षवृत्तीरिन्द्रियवृत्तीः |

१२५ | द्वितीयमाह - नाभाविति | अत्रापि पूर्ववन्मूलं ततो नाभावित्यादि जुहोम्यहमित्यन्तं 
ततः स्वाहेति द्वितीयाहुतिं नाभिस्थे चैतन्यरूपाग्नौ जुहुयादित्यर्थः |

१२६ | प्रकाशेति | अत्रापि होमक्रमः पूर्ववत् |

प्. ५६३) [चतुर्थो मन्त्रः]

अन्तनिरन्तरनिरिन्धनमेधमाने
मायान्धकारपरिपन्थिनि संविदग्नौ |
कस्मिंश्चिदद्भुतमरीचिविकाशभूमौ
विश्वं जुहोमि वसुधादिशिवावसानम् || १२७ ||

जुहुयान्मूलमन्त्रान्ते ब्रह्मप्राप्त्यै च साधकः || १२८ ||

[होतुर्ब्रह्मरूपत्वम्]

निष्प्रपञ्चो यदा काले जायते ब्रह्मविन्नरः |
तदा संविन्मयः साक्षात् केवलं ब्रह्मरूपकः || १२९ ||

[उपसंहारः]

अन्तर्होममनुः प्रोक्तः सर्वपापनिकृन्तनः || १३० ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ षोडशः प्रकाशः || १६ ||


१२७ | अन्तरिति | अन्तर्देहाभ्यन्तरे निरिन्धनं दाह्यमिन्धनमन्तरेण एधमाने प्रज्वलति तथा 
मायान्धकारपरिपन्थिनि मायारूपतमःप्रतिबन्धके अद्भुतमरीचिविकाशभूमौ 
अलौकिकरश्मिप्रकरप्रकाशाकरे कस्मिंश्चिदनिर्वाच्यस्वरूपे संविच्चैतन्यं तद्रूपाग्नौ 
वसुधादिशिवावसानं पृथ्वीतत्त्वादिशिवतत्त्वान्तात्मकं विश्वं जुहोमीत्यर्थः | 
अत्रेदमवधेयम् - शैवागमे शिवादीनि क्षित्यन्तानि षट्त्रिंशत्तत्त्वानि प्रतिपादितानि | तानि च 
पञ्चमप्रकाशीय - ११३-११४ - श- श्लोकटीकायां षडध्वनिरूपणप्रसङ्गेन विशिष्य 
प्रदर्शितानि | तत्र सृष्टिक्रमेण शिवादिक्षित्यन्तषट्त्रिंशत्तत्त्वनिर्णयः कृतः | अत्र तु 
विश्वविलयार्थं विधेये ज्ञानहोमे लयक्रमेण क्षित्यादिशिवान्तषट्त्रिंशत्तत्त्वोपदेशः | 
इत्यभिप्रायेणैव वसुधादिशिवावसानमित्युक्तम् | होमक्रमस्तु पूर्ववत् |



सप्तदशः प्रकाशः

[श्रीचक्रस्वरूपम्, मुद्रास्वरूपम्, यन्त्रनिर्माणोपकरणादिनिर्णयः, रात्रौ 
यन्त्रनिर्माणनिषेधः, तत्र व्यवस्था, श्रीचक्रोद्धारः, तत्र विशेषः, नवचक्रभेदाः, 
चक्ररहस्यम्, पीठार्चा]

[यन्त्रनिरूपणप्रतिज्ञा]

यन्त्रोद्धारं प्रवक्ष्यामि सर्वसिद्धिप्रदायकम् || १ ||


१ | एवं पूर्वप्रकाशेऽन्तर्यागमभिधाय प्रकाशेऽस्मिन् श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीदेव्याः 
पूजायन्त्रमभिधातुं प्रतिजानीते - यन्त्रोद्धारमित्यादिना | अत्रेदमवधेयम् - 
श्रीमत्त्रिपुरायास्त्रिविधः सङ्केतो भवति यन्त्रसङ्केतो मन्त्रसङ्केतः पूजासङ्केतश्चेति | 
तदुक्तं योगिनीहृदये प्रथमपटले -

चक्रसङ्केतको मन्त्र - पूजासङ्केतकस्तथा |
त्रिविधस्त्रिपुरादेव्याः सङ्केतः परिकीर्तितः ||
यावदेतन्न जानाति सङ्केतत्रयमुत्तमम् |
न तावत् त्रिपुराचक्रे परमाज्ञाधरो भवेत् ||

इति | चक्रयन्त्रशब्दावभिन्नार्थकौ | तत्र च मन्त्रसङ्केतः पूर्वमभिहितः | 
पूजासङ्केतश्चाष्टादशप्रकाशे वक्ष्यते | यन्त्रसङ्केतस्य 
निरूपणार्थमेतत्प्रकाशारम्भः | सङ्केतपदार्थश्च व्याख्यातो 
योगिनीहृदयटीकायाममृतानन्दनाथेन - सङ्केतवत् सङ्केतकः, यथा कृतसमयौ 
कामिनीकामुकौ यत्र क्वापि वसत एवमस्मिन् शिवाविति | एवञ्च भगवती कामकलात्मिका 
श्रीमत्त्रिपुरादेवी भगवता कामेश्वरेणात्र चक्रे वसतीति सङ्केतपदादवगम्यते |

प्. ५६५) [यन्त्रपदव्युत्पत्तिः]

यमयत्यखिलं पापं त्रायते महतो भयात् |
साधकं पूजनाद्घ्यानात्तस्माद् यन्त्रः प्रकीर्त्त्यते || २ ||

अतः शरीरं यन्त्रञ्च मन्त्रं ज्ञानमखण्डितम् || ३ ||

[शरीरस्य त्रैविध्यम्]

शरीरं त्रिविधं प्राहुर्भौतिकञ्च मनोमयम् |
परं ज्ञानमयं नित्यं यदनाशि निरन्तरम् || ४ ||


२ | यन्त्रपदव्युत्पत्तिमाह - यमयतीत्यादिना | एतेन पातकनियन्त्रित्वाद् 
भयत्राणकर्तृत्वाच्चास्य यन्त्रसंज्ञा | तन्त्रसारे तु -

कामक्रोधादिदोषोत्थ - सर्वदुःखनियन्त्रणात् |
यन्त्रमित्याहुरेतस्मिन् देवः प्रीणाति पूजितः |
तथा - दुःखनियन्त्रणाद् यन्त्रमित्याहुस्तन्त्रवेदिनः ||

इति यन्त्रपदव्युत्पत्तिः प्रदर्शिता |

३ | यन्त्रस्य देवीशरीररूपत्वमभिधत्ते - अत इत्यादिना | अतः 
प्रागुक्ताखिलपापनियन्तृत्वादिगुणकत्वाद् यन्त्रं देव्याः शरीरमित्यर्थः | ननु यन्त्रं 
देव्याः शरीरं चेत् किं तत्र ज्ञानमित्यत आह - मन्त्रं ज्ञानमिति | 
जन्यज्ञानव्यावर्तनाय अखण्डितमिति, नित्यमित्यर्थः | अत एव गन्धर्वतन्त्रे चतुर्थपटले 
श्रीचक्रनिर्माणपरिपाटीमभिधाय -

एवमेतन्महाचक्रं महाश्रीत्रिपुरामयम् |
यन्त्रं शरीरमित्याहुर्मन्त्रं ज्ञानमखण्डितम् ||

इत्यनेनायमेवार्थो व्यक्तमुक्तः |

४ | देवीशरीरस्य त्रैविध्यं दर्शयति - शरीरमित्यादिना | भौतिकं मनोमयं 
ज्ञानमयञ्चेति त्रिविधं शरीरमित्यर्थः | तत्र ज्ञानमयशरीरस्य विशेषमाह - परमिति | 
निरुक्तशरीरेषु ज्ञानमयं शरीरं परं श्रेष्ठमित्यर्थः | श्रेष्ठत्वे हेतुमाह - 
नित्यमित्यादिना | नित्यम् उत्पत्तिरहितम् अनाशि विनाशरहितञ्च | नित्यमित्यनेनैवोत्पत्तिविनाश -

प्. ५६६) [तत्स्वरूपम्]

मुद्रा भौतिकमित्याहुर्यन्त्रं विद्धि मनोमयम् |
मन्त्रं ज्ञानमयं प्राहुरेवं त्रिधा वपुर्भवेत् || ५ ||

अत्रापि मानसध्वंसे भौतिकं नास्ति निश्चितम् |
विनाशि स्याद्द्वयं तस्मादेकं सत्यमिति स्थितम् || ६ ||

आद्यन्तमध्यशून्यत्वान्न किञ्चिन्नानुपश्यति |
केनापि जायते नैतत् सूतो ज्ञानमयं यतः || ७ ||

न दृष्टं न श्रुतं कश्चित्ततो भावा भवन्ति हि |
दृश्यन्ते तत्र कायानिवेह नाना पृथग्विधाः || ८ ||

अधोऽधस्ते स्थूलरूपाः सूक्ष्माश्चैवोत्तरोत्तरम् |
नानावर्णाकृतिभिदा नानाजातिसमाश्रयाः |
प्रतिष्ठितार्थाः सर्वेषां लीयन्ते तत्र सर्वशः || ९ ||

[पूर्वप्रतिज्ञातमुद्रास्वरूपम्]

अथ मुद्राशरीरञ्च वक्ष्यामि परमाद्भुतम् || १० ||

योनिरूपा महामुद्रा शरीरमिति कीर्त्त्यते |
संक्षोभण्या स्त्रिखण्डान्ता नवाङ्गानि प्रकीर्तिताः || ११ ||


राहित्यार्थावगमसम्भवेऽपि अविनाशीति पुनरुपादानादत्र नित्यपदेनोत्पत्तिरहितत्वमात्रं 
विवक्षितमिति बोध्यम् | फलितमाह - निरन्तरमिति | कालत्रयावच्छेदेन वर्त्तमानमित्यर्थः |

५ | क्रमेणैतेषां स्वरूपं निर्वक्ति - मुद्रेत्यादिना | तथा च मुद्रा भौतिकं शरीरम्, 
यन्त्रो मनोमयशरीरम्, मन्त्रं ज्ञानमयशरीरमिति त्रिविधं शरीरमित्यर्थः |

१० | पूर्वोद्दिष्टेषु मुद्राशरीरं वक्तुं प्रतिजानीते - अथेत्यादिना |

११ | मुद्राशरीरं निरूपयन् मुद्राणामङ्गाङ्गिभावं दर्शयति - योनिरूपेत्यादिना |

प्. ५६७) [मुद्रापदव्युत्पत्तिः]

आत्मानं मोदयत्येषा शान्तानन्दमयं द्रवम् |
जनयत्येव सा यस्मान्मुद्रा भूतमयं वपुः || १२ ||

[यन्त्रनिर्माणाधारोपकरणादिनिर्णयः]

गोमयेन च संलिप्ते भूप्रदेशे मनोरमे |
सिन्दूररजसा वाऽपि रजोभिः कुङ्कुमस्य वा || १३ ||


तत्र योनिमुद्रायास्त्रैलोक्योत्पत्तिमातृकारूपतया प्राधान्यादङ्गित्वम् अत एव महामुद्रेत्युक्तम् 
| शरीरमिति अङ्गीत्यर्थः | अथाङ्गभूता मुद्रा उद्दिशति - संक्षोभण्या इत्यादिना | ताश्च 
सर्वसंक्षोभणी - सर्वविद्राविणी -सर्वाकर्षिणी - सर्ववश्यकरी � सर्वोन्मादिनी - महाङ्कुशा 
� खेचरी � बीज -त्रिखण्डाख्या नव | एवञ्चाङ्गाङ्गिभावेनावस्थितं मुद्रादशकमेव 
मुद्राशरीरमिति वक्तुराशयः | मुद्राणामेतासां स्वरूपाणि तु अष्टादशपटले वक्ष्यन्ते |

१२ | आत्मानमिति | यस्मात् आत्मानं मोदयति शान्तानन्दमयं तमात्मानं द्रवं 
जनयति तस्माद् भूतमयं वपुर्मुद्रेत्युच्यत इति सम्बन्धः | तन्त्रसारे तु -

मोदनात् सर्वदेवानां द्रावणात् पापसन्ततेः |
तस्मान्मुद्रेति विख्याता मुनिभिस्तन्त्रवेदिभिः ||

इत्यन्यथा व्युत्पत्तिक्रम उक्तः |

१३ | अथ श्रीचक्रनिर्माणाधारोपकरणादिकमभिधत्ते - गोमयेनेत्यादिना यन्त्रराजं 
समुद्धरेदित्यन्तेन | अन्यच्चाह गन्धर्वतन्त्रे चतुर्थपटले -

ततः प्राङ्मुख आसीनश्चक्रोद्धारं समारभेत् |
हेमरूपादिताम्राणां पट्टे वाऽतिमनोहरे ||
चतुरस्रे समे शुद्धे मध्योच्छूनविभूषिते |
युग्माङ्गमिलितं देवि पट्टस्येह समीरितम् ||
अथवा परमेशानि भूमौ चक्रं समालिखेत् |
हस्तमात्रमिते शुद्धे गोमयेनोपलेपिते ||

प्. ५६८) यन्त्रराजं लिखेन्मन्त्री स्वर्णरत्नशलाकया |
पुष्पेण विलिखेद् वाऽपि बिल्वस्य कण्टकेन वा || १४ ||

[तत्र कल्पान्तरम्]

अथवा हेमरजतताम्रदर्पणभूर्जके |
श्रीखण्डसम्भवे पीठे रक्तचन्दनसम्भवे || १५ ||

गण्डकीभवपाषाणे पटे वा रुचिपीठके |
रोचनाकुङ्कुमाभ्यान्तु चन्दनेन कुलोद्भवैः || १६ ||

इन्दुकस्तूरिकाभिश्च यन्त्रराजं समुद्धरेत् |
चतुरस्रं समारभ्य नवचक्राण्यनुक्रमात् || १७ ||


सिन्दूररजसा तत्र कुङ्कुमेनाथवा प्रिये |
आलिखेच्चक्रराजञ्च लेखन्या हैमया तथा ||
अथवा कुशमूलेन दर्भपाणिः समाहितः |
नेत्ररम्यं यथा चक्रं तथा कुर्याद् विचक्षणः ||

इति | ज्ञानार्णवे दशमपटलेऽपि -

श्रीचक्रन्तु वरारोहे श्रीविद्यावर्णसम्भवम् |
तत्र प्राङ्मुख आसीनश्चक्रराजं समालिखेत् |
भूप्रदेशे समे वर्ये सिन्दूररजसाऽथवा |
कुङ्कुमस्य रजोभिस्तु भूमौ चक्रं समालिखेत् |
ऋजुरेखं नेत्ररम्यं सन्धिभेदसमम् ऋजु |
अथवा हेमरौप्याभ्यां ताम्रेण बहुधातुभिः |
पट्टं विरच्य श्रीखण्डरक्तचन्दनसम्भवे |
पट्टे संस्थाप्य विलिखेल्लेखन्या हैमया प्रिये |
रोचनाकुङ्कुमाभ्यान्तु कस्तुरीचन्दनेन्दुभिः |

इति | एवमन्यानि च प्रमाणानि कौलावलीनिर्णयतृतीयपटलादावनुसन्धेयानि | 
नवचक्राण्यनुक्रमादिति | नवचक्राणि त्रैलोक्यमोहनादीनि सर्वानन्दमयान्तानि | तानि चाग्रे 
विशिष्य वक्ष्यन्ते |

प्. ५६९) [चक्रस्य क्रमेणोन्नतमध्यत्वे फलभेदाः]

उन्नतादुन्नतं मध्यं चक्रं स्यान्निर्धनो धनी |
त्रित्रिक्रमादुन्नतं तत् पूजयित्वा श्रियं लभेत् || १८ ||

एकद्वित्रिक्रमाच्चैव श्रियै कीर्त्त्यै च कल्पते |
नवानि समरूपाणि सर्वतोऽभीष्टसिद्धये || १९ ||

[श्रीचक्रनिर्माणस्थापनपूजनप्रशस्तिः]

कृत्वा श्रीचक्रनिर्माणं स्थापयेत् पूजयेदपि |
लक्ष्मीकान्तियशःपुत्रधनारोग्यादिसिद्धये || २० ||

सीसकांस्यादिषु कृतं पूर्वोक्त विपरीतकृत् || २१ ||

[यन्त्रमन्त्रदेवतानामभेदः]

यन्त्रं मन्त्रमयं प्रोक्तं मन्त्रात्मा देवतेति च |
पुरा भगवता प्रोक्तं तन्त्रे सम्मोहनाख्यके |
देहात्मनोर्यथाऽभेदोऽयन्त्रदेवतयोस्तथा || २२ ||


१८-१९ | उन्नतादुन्नतमिति | त्रैलोक्यमोहनचक्रतः सर्वानन्दमयचक्रं यावत् क्रमेण 
यथोन्नतिः स्यात्तथा चक्रं रचयेदिति फलितार्थः | तत् फलमाह- निर्धन इति | एवं कृते 
निर्धनोऽपि साधको धनवान् भवेदित्यर्थः | त्रित्रीति | प्रथमात् त्रैलोक्यमोहनचक्राद् द्वितीयं 
सर्वाशापरिपूरकं चक्रं त्रिगुणोन्नतम्, सर्वसंक्षोभणाख्यं तृतीयं ततस्त्रिगुणोन्नतम्, 
सर्वसौभाग्यदायकाख्यं चतुर्थं ततस्त्रिगुणोन्नतमित्येवंक्रमेण यदि औन्नत्यं विदधीत 
तर्हि तच्चक्रं पूजयित्वा श्रियं लभेदित्यर्थः | एकद्वित्रीति | प्रागुक्तक्रमोन्नतिपरिपाट्यां 
प्रथमस्यैकगुणत्वं द्वितीयस्य पूर्वतो द्विगुणत्वं ततस्तृतीयस्य पूर्वतस्त्रिगुणत्वं एवं 
क्रमेण चतुर्थादिचक्राणां क्रमेणौन्नत्ये श्रीकीर्तिसाधकत्वं यन्त्रस्येत्यर्थः | नवानीति | 
नवानां तुल्यौन्नत्येऽभीष्टसम्पादकत्वं चक्रस्येत्यर्थः |

२१ | पूर्वेति | पूर्वोक्तविपरीतकृत् लक्ष्मीकान्त्यादिविनाशकृदित्यर्थः |

प्. ५७०) [यन्त्रं विना पूजने दोषः]

अथ पीठे महायन्त्रं लिखित्वा पूजयेद् बुधः |
विना यन्त्रेण चेत् पूजा देवता न प्रसीदति || २३ ||

[रात्रौ यन्त्रनिर्माणनिषेधः]

न रात्रावङ्कयेद् यन्त्रं साधकस्तु कदाचन |
प्रमादादङ्किते यन्त्रे शापो भवति तत्क्षणात् || २४ ||

[तत्र यन्त्रपुष्पे पूजनोपदेशः]

भावचूडामणिमते तत्र पुष्पे प्रपूजयेत् |

[यन्त्रपुष्पाणि]

यत्रापराजितापुष्पं जवापुष्पञ्च भैरव || २५ ||


२३ | विना यन्त्रेणेति | स्पष्टम् | अत्रैतदवधेयम् - प्रशस्तमपीदं यन्त्रनिर्माणं 
देवतायाः पुरतो न कर्तव्यम्, देहात्मनोर्यथाऽभेदो यन्त्रदेवतयोस्तथेति पूर्ववचनेन 
यन्त्रदेवतयोरभेदोक्तेरुभयोरेव तुल्यतया पूज्यत्वेन देवतापूजया यन्त्रपूजायाः 
सिद्धेरसम्भवात् | एतदभिप्रायेणैव मातृकाभेदतन्त्रे द्वादशपटले -

शालग्रामे च पूजायां न लिखेद् यन्त्रमुत्तमम् |
प्रतिमायाञ्च पूजायां न लिखेद् यन्त्रमुत्तमम् ||

इत्युक्तम् | प्रमादतः कृते तु पूजनादिकं द्विगुणमनुष्ठेयम्, तदुक्तं तत्रैव -

महायन्त्रन्तु देवेशि यदि कुर्याच्च साधकः |
तत्र मूर्तिं न कुर्याच्च कदाचिदपि मोहतः ||
यदि मूर्तिं प्रकुर्यात्तु तत्र यन्त्रं न कारयेत् |
यदि कुर्यात्तु मोहेन यजेद् वारद्वयं प्रिये ||
द्विगुणं पूजनं तत्र द्विगुणं बलिदानकम् |
द्विगुणं प्रजपेन्मन्त्रं द्विगुणं होमयेत् सुधीः |
अन्यथा विफला पूजा विफलं बलिदानकम् |
सर्वं हि विफलं यस्मात्तस्माद् यन्त्रं न कारयेत् || इति |

प्. ५७१) करवीरे रक्तशुक्ले द्रोणं वा यत्र तिष्ठति |
तत्र देवी वसेन्नित्यं तद्यन्त्रे पूजनं मम || २६ ||

[श्रीचक्रनिर्माणपरिपाटी तत्र त्रिकोणमष्टकोणञ्च]

त्रिकोणं विलिखेदादौ तन्मध्याच्च त्रिकोणकम् || २७ ||

पूर्वशक्त्यग्रभागे तु मानयष्टिवदालिखेत् || २८ ||

सन्धिभेदक्रमेणैव तयोः शक्त्योस्ततः परम् |
रेखे आकृष्य कोणाभ्यां तदग्रे पूर्वगे गुरुः || २९ ||

एतत्त्रयात्मकेनैव नवकोणं प्रजायते |


२७-३० | अथ श्रीचक्रनिर्माणक्रममुपदिशति - त्रिकोणमित्यादिना चतुर्द्वारं तथैव चेत्यन्तेन | 
तत्र त्रिकोणान्तर्वर्तिनो बिन्दुचक्रस्य सर्वानन्दमयाख्यस्य निर्माणे विशेषाभावात् तदुपेक्ष्य 
त्रिकोणादिभूपुरान्तानामष्टानां निर्माणपरिपाटीमभिदधानः प्रथमं त्रिकोणस्य 
सर्वसिद्धिप्रदचक्रस्य तद्बहिरष्टकोणस्य सर्वरोगहरचक्रस्य च निर्माणं युगपदाह - 
त्रिकोणमित्यादिना नवकोणं प्रजायते इत्यन्तेन | आदौ प्रतीच्यग्रमेकं त्रिकोणं लिखेत् | 
तन्मध्यात् निरुक्तत्रिकोणमध्यप्रदेशात् त्रिकोणकं प्रतीच्यग्रमन्यत्त्रिकोणमालिखेत् | 
एतत्त्रिकोणस्याग्रं पूर्वत्रिकोणस्य मध्यदेशे मूलन्तु तद्बहिरिति ज्ञेयम् | अनन्तरकरणीयमाह 
- पूर्वशक्त्यग्रभाग इति | शक्तिशब्देन त्रिकोणमुच्यते | ततश्च पूर्वशक्त्यग्रभागे 
मध्यत्रिकोणाग्रे मानयष्टिवत् दक्षिणोत्तरायतमानदण्डवत् दक्षिणोत्तरायतामेकां 
सरलरेखामालिखेत् | सन्धीति | ततः परं 
निरुक्तत्रिकोणद्वयमध्यत्रिकोणाग्रसरलरेखानिर्माणानन्तरं गुरुः तयोः शक्त्योः कोणाभ्यां 
रेखे रेखाद्वयमाकृष्य तदग्रे तयो रेखयोरग्रे अग्रद्वयं पूर्वगे पूर्वदिग्गामिनी कुर्यादिति 
शेषः | प्रागुक्तसरलरेखाया दक्षोत्तराभ्याम् अग्राभ्यां तत्सम्बद्धं 
पूर्वत्रिकोणद्वयसन्धिभेदि पूर्वाग्रं रेखाद्वयं विदधीतेत्यर्थः | एतेन प्रागग्रं 
त्रिकोणान्तरं प्राप्तम् | एवञ्च पश्चिमाग्रं त्रिकोणद्वयं पूर्वाग्रञ्चैकं 
त्रिकोणमेतेषाञ्च प्रागुक्तरीत्या विन्यासे मध्ये त्रिकोणमेकं सर्वसिद्धि -

प्. ५७२) [अन्तर्दशारम्]

पूर्वशक्तीशवह्निभ्यां योनिरूपां लिखेत्ततः || ३० ||

दक्षिणोत्तरकोणात्तु श्रीकण्ठस्य लिखेद् बुधः |
रेखां षट्कोणरूपान्तु पूर्वशक्तीशवह्नितः || ३१ ||

ऊर्द्ध्वरेखे समाकृष्य श्रीकण्ठाग्रविचुम्बिनी |
श्रीकण्ठस्य दक्षवामकोणात् पूर्ववदुद्धरेत् || ३२ ||

दशकोणं भवेत्तत्र

[वहिर्दंशारम्]

			तथाऽन्यद्दशकं लिखेत् |


प्रदाख्यं तद्बहिरष्टकोणञ्च सर्वरोगहराख्यं भवतः | इत्यभिप्रायेणैव मूले 
नवकोणं प्रजायत इत्युक्तम् | गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटलेऽपि -

प्रतीच्यग्रं लिखेदेकं त्रिकोणं तदुपर्यथ |
पूर्वत्रिकोणमध्याग्रं त्रिकोणान्तरमालिखेत् ||
अथ सन्धिद्वयं भित्त्वा प्रागग्रं विलिखेत् परम् |
त्रिकोणमध्यगं चक्रमष्टकोणं तथा भवेत् ||

	इति वचने अष्टकोणपदस्य त्रिकोणमध्यगमिति विशेषणेन मध्ये त्रिकोणं 
तद्बहिरष्टकोणमिति स्फुटमवगम्यते |

३०-३३ | अथाष्टकोणाद् बहिर्लेखनीयमन्तर्दशारं सर्वरक्षाकराख्यं चक्रमाह - 
पूर्वशक्तीत्यादिना दशकोणं भवेत्तत्रेत्यन्तेन | पूर्वशक्त्या मध्यत्रिकोणस्य 
ईशवह्निभ्यां ईशानाग्निकोणाभ्यां योनिरूपां योन्याकारां पश्चिमाभिमुखीं 
त्रिकोणरेखां लिखेत् | त्रिकोणान्तरमाह - दक्षिणेति | श्रीकण्ठस्य दक्षिणोत्तरकोणाभ्यामपि 
पूर्वाग्रां तथैव योन्याकारां त्रिकोणरेखां लिखेत् | इमे च रेखे प्रागुक्तासु तिसृषु 
दक्षिणोत्तरायतासु सरलरेखासु पूर्वपश्चिमरेखे वर्द्धयित्वा ततः कर्तव्ये इति 
व्यक्तीकरिष्यामः | एवंकृते षट्कोणरूपा रेखा भवति | ततः करणीयमाह - पूर्वेति | 
पूर्वशक्तीशवह्नितः पूर्वशक्तेः पूर्वत्रिकोणस्य ईशानाग्निकोणाभ्याम् ऊर्द्ध्व रेखे 
सन्धिभेदपूर्वकमूर्द्ध्व रेखाद्वय -

प्. ५७३) [चतुर्दशारम्]

दशारवामदक्षे तु मध्यकोणचतुष्टयम् || ३३ ||

वर्धयित्वा च षट्कोणं सन्धिभेदेन संलिखेत् |
कक्षमध्यगता रेखा वर्धयेत् कोणरूपतः || ३४ ||

शेषं प्रवर्धेयेन्मन्त्री दशकोणविधानतः |
यथा चतुर्दशारन्तु जायते चक्रमुत्तमम् || ३५ ||


माकर्षेत् | श्रीकण्ठाग्रविचुम्बिनीति रेखाविशेषणेन सन्धिभेदपूर्वकं रेखाकर्षणमुक्तम् | 
विचुम्बिन्याविति वक्तव्ये विचुम्बिनीत्यार्षः प्रयोगः | श्रीकण्ठस्येति पूर्ववत् 
कोणरेखाकर्षणक्रमेण श्रीकण्ठस्य दक्षवामकोणात् 
पूर्वोपदर्शितदक्षोत्तरायतपश्चिमसरलरेखां यावत् प्रागुक्तक्रमेण कोणरेखाद्वयं 
सन्धिभेदपूर्वकमुद्धरेदित्यर्थः | एवं कृते दशकोणं सर्वरक्षाकरचक्रं निष्पद्यते | 
व्यक्तमाह गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटले -

ततो दशारचक्रस्य निर्माणं शृणु पार्वति |
दक्षिणोत्तरगा रेखास्तिस्रो यास्तत्र तास्वपि |
मध्यरेखां परित्यज्य रेखे द्वे परिवर्धयेत् |
तेन षट्कोणकं कृत्वा सन्धिभेदे चतुष्टयम् |
कृत्वा रेखाद्वयं कुर्याद्दशकोण यथा भवत् || इति |

	अथ बहिर्दशारं सर्वार्थसाधकं चक्रमाह - तथेति | तथा 
निरूक्तदशारक्रमेणैवेदं बहिर्दशारं कुर्यात् नात्र कश्चिदपि विशेषोऽस्ति | व्यक्तमाह 
गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटले -

तथान्यदशकोणस्य निर्माणं परिकीर्त्त्यते |
दक्षिणोत्तरगास्वेवं रेखाः पञ्च भवन्ति याः ||
तासां रेखाद्वयं (त्रयं) मध्ये हित्वा पूर्वापरन्ततः |
बाह्यरेखाद्वयं देवि पूर्ववत् परिवर्धयेत् ||
तेन षट्कोणकं कृत्वा सन्धिभेदचतुष्टयम् |
कृत्वा रेखाद्वयं कुर्याद्दशकोणं यथा भवेत् || इति |

३३-३५ | अथ चतुर्दशारं सर्वसौभाग्यदायकचक्रमाह - दशारेत्यादिना 
चक्रमुत्तममित्यन्तेन | प्रागुक्तदशारचक्रस्य वामतो दक्षतश्च मध्यकोणचतुष्टयं 
वर्धयित्वा,

प्. ५७४) [अष्टारादिचक्रत्रयम्]

वृत्तमष्टदलं वृत्तं षोडशारं त्रिवृत्तकम् |
भूबिम्बत्रितयं कार्यं चतुर्द्वारं तथैव च || ३६ ||

तन्त्रचूडामणौ देव्या मतमीदृशमीरितम् || ३७ ||


प्रागुक्तसन्धिभेदक्रमेण षट्कोणं संलिखेत् | एतदुक्तं भवति - दशारचक्रस्य 
पश्चिमतस्त्रिकोणत्रयस्य पूर्वतश्च त्रिकोणत्रयस्य त्यागे दशारस्य दक्षतः कोणद्वयं 
वामतश्च कोणद्वयमिति कोणचतुष्टयमवशिष्यते | तत् कोणचतुष्टयं कोणघटकसरलरेखा 
इत्यर्थः, प्रागुक्तक्रमेण वर्धयित्वा ततः प्रागुक्तसन्धिभेदक्रमेण षट्कोणं संलिखेत् | 
कक्षमध्यगता रेखाः प्रागुक्तषट्कोणवामदक्षकोणघटकरेखाचतुष्टयमित्यर्थः, 
कोणरूपेण वर्धयेत् | एवं कृते कोणाष्टकं जायते | शेषमिति | अवशिष्टं कोणषट्कं 
प्रागुक्तदशकोणरीत्या वर्धयेत् | पूर्वपश्चिमान्त -सरलरेखाद्वयं पूर्ववद् वर्द्धयित्वा 
दशारस्य पश्चिमतः पूर्वतश्चैकैकां दक्षिणोत्तरायतां सरलरेखामाकृष्य 
दशारक्रमेण षट् कोणान् वर्धयेदित्येवाऽह दशकोणविधानत इत्यनेन | यथेति, तथा 
प्रवर्धयेद् यथा उत्तमं चतुर्दशारं चक्रं जायत इति सम्बन्धः | व्यक्तमाह 
गन्धर्वतन्त्रे पञ्चमपटले -

चतुर्दशारचक्रस्य निर्माणं कथ्यतेऽधुना |
दक्षिणोत्तरगास्वेवं रेखाः सप्त भवन्ति याः ||
तासां रेखाद्वयं हित्वा बाह्ये पूर्वापरन्ततः |
दीर्घं रेखाद्वयं मन्त्री पूर्ववत् परिवर्धयेत् ||
तेन षट्कोणकं कृत्वा सन्धिभेदचतुष्टयम् | 
दशारीकृत्य तेनैव सन्धिभेदचतुष्टयात् ||
रेखाद्वयं बहिः कुर्याद्रेखाः स्युर्नव पञ्च च ||
कल्पयेदथ तस्याग्रैरन्यकोणचतुष्टयम् ||
एवं चतुर्दशारं स्याद् विलोचनमनोहरम् || इति

३६-३७ | अथाष्टदलं सर्वसङ्क्षोभणाख्यं षोडशदलं सर्वाशापरिपूरकाख्यं 
चतुरस्रं त्रैलोक्यमोहनाख्यं चक्रञ्चाऽह - वृत्तमित्यादिना | स्पष्टम् | 
अत्राष्टदलषोडशदलयोर्मूले वृत्तं सीमार्थमेव | षोडशदलाद् बहिर्वृत्तत्रयमपि न 
पूजार्थम् -

वृत्तत्रयं महेशानि न पूजायां निगद्यते |

प्. ५७५) [अत्र विशेषः]

कुलोड्डीशमते दिक्षु मूलं पूर्वादितो भवेत् |

[बिन्दुचक्रस्य सर्वचक्रमध्यवर्त्तित्वम्]

सर्वमध्यत्रिकोणे तु बिन्दुचक्रं लिखेद् बुधः || ३८ ||


इति गन्धर्वतन्त्रपञ्चमपटलवचनात् | चक्रमिदं संक्षिप्याऽह तन्त्रसारधृतयामले -

बिन्दुत्रिकोणवसुकोणदशारयुग्म -
मन्वस्रनागदलसङ्गतषोडशारम् |
वृत्तत्रयञ्च धरणीसदनत्रयञ्च
श्रीचक्रराजमुदितं परदेवतायाः ||

इति | एतद्यन्त्रघटकपद्मे केशरकल्पननिषेधमाह तन्त्रसारधृतभूतभैरवे -

योऽस्मिन् यन्त्रे महेशानि केशराणि प्रकल्पयेत् ||
योगिनीसहितास्तस्य हिंसां कुर्वन्ति भैरवाः || इति |

३८ | एवं तत्रचूडामणिसंवादेन श्रीचक्रनिर्माणपरिपाटीमभिधाय कुलोड्डीशसंवादेन 
नव चक्राणि विभजते - कुलेत्यादिना | नव चक्राणि तेषां नामानि च योगिनीहृदये 
प्रथमपटले क्रमेण प्रदर्शितानि यथा -

चक्रस्य नवधात्वञ्च कथयामि तव प्रिये |
आदिमं भूत्रयेण स्याद् द्वितीयं षोडशारकम् ||
अन्यदष्टदलं प्रोक्तं मनुकोणमनन्तरम् |
पञ्चमं दशकोणं स्यात् षष्ठञ्चापि दशारकम् ||
सप्तमं वसुकोणं स्यान्मध्यत्र्यस्रमथाष्टमम् |
नवमं त्र्यस्रमध्यं स्यात् तेषां नामान्यतः शृणु ||
त्रैलोक्यमोहनं चक्रं सर्वाशापरिपूरकम् |
सर्वसंक्षोभणं देवि सर्वसौभाग्यदायकम् |
सर्वार्थसाधकं चक्रं सर्वरक्षाकरं परम् ||
सर्वरोगहरं देवि सर्वसिद्धिमयं तथा |
सर्वानन्दमयञ्चापि नवमं शृणु सुन्दरि ||

प्. ५७६) [त्रैलोक्यमोहनचक्रम्]

त्रैलोक्यमोहनं नाम चतुरस्रं सुखप्रदम् | 
मुक्ताभं चिन्तयेन्मन्त्री मातृकार्णैर्विमण्डितम् || ३९ ||

[सर्वाशापरिपूरकचक्रम्]

शरदिन्दुप्रतीकाशं षोडशारं मनोरमम् |
सर्वाशापूरकं नाम षोडशस्वरसंयुतम् || ४० ||


इति | एवञ्चात्र नवमं त्र्यस्रमध्यं स्यादित्यनेन यत् सर्वानन्दमयं चक्रमुक्तं तदेव 
सर्वमध्येत्यादिना मूले समुद्दिष्टम्-

अत्र पूज्या महादेवी महात्रिपुरसुन्दरी |

इति योगिनीहृदयप्रथमपटलवचनेनास्य प्राधान्यात् प्रथममभिधानम्, विशेषस्त्वग्रे 
वक्ष्यते | बिन्दुचक्रं शिवात्मकमध्यबिन्दुमित्यर्थः |

सर्वानन्दमयं मध्यबिन्दुस्थानं शिवात्मकम् | इति तन्त्रराजपञ्चमपटलवचनात् |

३९ | अथ क्रमेण त्रैलोक्यमोहनादिनवचक्राणि विवृणोति - त्रैलोक्येत्यादिना | चतुरस्रं भूपुरम्, 
तच्च परितो रेखात्रयात्मकम्; भूबिम्बत्रितयं कार्यमिति प्रागुक्तत्वात्,

भूबिम्बत्रयमेतत् पश्यन्त्यादित्रिमातृविश्रान्तिः |

इति कामकलाविलासोक्तेश्च | मध्यत्रिकोणादाविर्भूता पश्यन्ती � मध्यमा -वैखरीशक्तयो 
निरुक्तभूपुरत्रयपर्यन्तं चकासतीत्यर्थः | मुक्ताभं श्वेतवर्णमित्यर्थः |

त्रैलोक्यमोहने चक्रे बुद्धञ्च परिपूजयेत् |
ब्रह्मविष्णुशिवाख्यास्तास्तिस्रो रेखाश्च तन्निभाः ||

इति गन्धर्वतन्त्रचतुर्थपटलवचनेन तु रेखाणां क्रमेण 
तदधिष्ठातृब्रह्मविष्णुशिववर्णत्वमभिहितम् | तेन क्रमादेतासां रक्तकृष्णश्वेतवर्णत्वं 
निरुक्तगन्धर्ववचनादवगम्यते | मातृकार्णेरिति अकारादिक्षकारान्तमातृकावर्णैरित्यर्थः | 
तदुक्तं ज्ञानार्णवे दशमपटले -

चतुरस्रं मातृकार्णेर्मण्डितं सिद्धिहेतवे |
मुक्तामाणिक्यघटितं समस्थलविराजितम् ||
त्रैलोक्यमोहनं नाम कल्पद्रुमफलप्रदम् | इति |

४० | अथ षोडशदलात्मकं सर्वाशापरिपूरकचक्रमाह - शरदिन्द्वित्यादिना | 
शरदिन्दुप्रतीकाशं शरत्कालीनचन्द्रसदृशवर्णविशिष्टम् | तदुक्तं ज्ञानार्णवे 
दशमपटले -

प्. ५७७) [सर्वसंक्षोभणचक्रम्]

जवाकुसुमसङ्काशमष्टपत्रं सुशोभनम् |
सर्वसंक्षोभणं नाम कादिवर्गाष्टकैर्युतम् || ४१ ||

[निरुक्तत्रितयात्मकं सृष्टिचक्रम्]

एतच्चक्रमयं रम्यं सृष्टिकारकमुत्तमम् || ४२ ||

[सर्वसौभाग्यदायकचक्रम्]

चतुर्दशारकोणन्तु नवीनार्कसमप्रभम् |
सर्वसौभाग्यदं नाम कादिढान्तैर्विभूषितम् || ४३ ||


षोडशारं चन्द्रबिम्बरूपन्तु सकलालयम् |
सर्वाशापूरकं भद्रे स्रवत्पीयूषवर्षणम् ||

इति | षोडशारं षोडशदलम् | मनोमयम् | अत्र मनःपदं 
भूतपञ्चकेन्द्रियदशकमनसां देव्याः षोडशविकाराणामुपलक्षकम् | 
निरुक्तषोडशविकाराः कामाकर्षिण्यादिषोडशशक्त्याकारेण षोडशदलान्यध्यासत इति 
तात्पर्यम् | व्यक्तमाह कामकलाविलासे -

भूतानीन्द्रियदशकं मनश्च देव्या विकारषोडशकम् |
कामाकर्षिण्यादिस्वरूपतः षोडशारमध्यास्ते ||

इति | षोडशस्वरसंयुतम् अकारादिषोडशस्वरविशिष्टम् | षोडशपत्रेषु क्रमेण षोडश 
स्वरा वर्तन्त इत्यर्थः |

४१ | अथाष्टदलात्मकं सर्वसंक्षोभणचक्रमाह - जवेत्यादिना | जवाकुसुमसङ्काशं 
जवाकुसुमवद्रक्तवर्णम् | अष्टपत्रमष्टदलम् | कादिवर्गाष्टकैर्युतम्, पञ्चदलेषु 
कादिपञ्चवर्गाः | षष्ठदले यरलवाः | सप्तमदले शषसहाः | अष्टमदले लक्षाविति 
वर्गाष्टकावस्थितिक्रमः |

४२ | एतत्त्रितयस्य सृष्टिचक्रत्वमाह - एतदित्यादिना | एतच्चक्रमयं निरुक्तत्रैलोक्यमोहन - 
सर्वाशापरिपूरक -सर्वसंक्षोभणाख्यचक्रत्रयमयमित्यर्थः | ज्ञानार्णवे 
दशमपटलेऽपि -

एतत्त्रयं महेशानि सृष्टिचक्रं सुखप्रदम् |

इत्युक्तम् | विशेषस्तु कामकलाविलास - योगिनीहृदयादिषु द्रष्टव्यः |

४३ | एवं सृष्ट्यात्मकचक्रत्रयमुक्त्वा स्थित्यात्मकचक्रत्रये वक्तव्ये क्रमप्राप्तं

प्. ५७८) [सर्वार्थसाधकचक्रम्]

तप्तकाञ्चनसिन्दूरसदृशं दशकोणकम् |
सर्वार्थसाधकं नाम णादिभान्तैर्विभूषितम् || ४४ ||

[सर्वरक्षाकरचक्रम्]

तरुणारुणसङ्काशं द्वितीयं दशकोणकम् |
सर्वरक्षाकरं नाम मादिक्षान्ताक्षरैर्युतम् || ४५ || 

[निरुक्तत्रितयात्मकं स्थितिचक्रम्]

स्थितिचक्रं त्रयञ्चैतन्महाज्ञानप्रदायकम् || ४६ ||


सर्वसौभाग्यदायकं चक्रमाह - चतुर्दशारेत्यादिना | चतुर्दशारकोणमिति स्पष्टम् | 
नवीनार्कसमप्रभं भास्वररक्तवर्णम् | तदुक्तं ज्ञानार्णवे दशमपटले -

चतुर्दशारं देवेशि दाडिमीकुसुमप्रभम् |
अनन्तफलदं भद्रे सर्वसौभाग्यसंप्रदम् ||

इति | कादीति | चतुर्दशकोणेषु ककारादिढकारान्ताश्चतुर्दश वर्णा एकैकशो वर्त्तन्त इत्यर्थः 
|

४४ | अथ सर्वार्थसाधकचक्रं विवृणोति - तप्तेत्यादिना | तप्तकाञ्चनसिन्दूरसदृशं 
रक्तवर्णम् | तदुक्तं ज्ञानार्णवे दशमपटले -

दशारं तप्तहेमाभं सिन्दूरसदृशं प्रिये |
सर्वार्थसाधकं चक्रं मनश्चिन्तितदं सदा ||

इति | दशकोणकं दशकोणविशिष्टम् | णादीति | णकारादिभकारान्ता दश वर्णा 
दशारेष्वेकैकशो विराजन्त इत्यर्थः |

४५ | द्वितीयदशकोणात्मकं सर्वरक्षाकरचक्रमाह - तरुणेत्यादिना | तरुणारुणसङ्काशं 
रक्तवर्णम् | मादीति | मकारादिक्षकारान्ता दश वर्णा एकैकशो दशारेषु वर्तन्त इत्यर्थः 
|

४६ | एतत्त्रितयस्य स्थितिचक्रत्वमाह - स्थितीत्यादिना | एतत्त्रयं सर्वसौभाग्यदायक � 
सर्वार्थसाधक - सर्वरक्षाकराख्यं महाज्ञानप्रदायकं स्थितिचक्रमिति सम्बन्धः | 
ज्ञानार्णवे दशमपटलेऽपि निरुक्तचक्रत्रयमभिधाय -

प्. ५७९) [सर्वरोगहरचक्रम्]

पद्मरागप्रतीकाशमष्टकोणञ्च सिद्धिदम् |
सर्वरोगहरं नाम वर्गाष्टकैर्विमण्डितम् || ४७ ||

[सर्वसिद्धिप्रदचक्रम्]

दाडिमीपुष्पसङ्काशं त्रिकोणं सर्वभूतिदम् |
सर्वसिद्धिप्रदं चक्रमकथादित्रिरेखगम् || ४८ ||

[सर्वानन्दमयचक्रम्]

ह- क्षवर्णमध्यगतं सर्वेषां सिद्धिकारकम् |
सर्वानन्दमयं नाम बिन्दुचक्रं परं पदम् || ४९ ||


एतत्त्रयं महेशानि स्थितिचक्रं सुखप्रदम् |

इत्युक्तम् |

४७ | एवं स्थित्यात्मक - चक्रत्रयमभिधाय संहारात्मकचक्रत्रये वक्तव्ये क्रमप्राप्तं 
सर्वरोगहरचक्रमाह - पद्मरागेत्यादिना | पद्मरागमणिसवर्णं रक्तवर्णम् | 
वर्गाष्टकैर्विमण्डितम् | सर्वसंक्षोभणचक्रोक्तरीत्या कादिवर्गाष्टकमष्टारेषु वर्तन्त 
इत्यर्थः | तदुक्तं ज्ञानार्णवे दशमपटले -

अष्टकोणं वरारोहे बालार्ककिरणारुणम् |
पद्मरागसमप्रख्यं सर्वरोगहरं सदा || इति |

४८ | सर्वसिद्धिप्रदचक्रमाह - दाडिमीत्यादिना | दाडिमीपुष्पसङ्काशं 
दाडिमीकुसुमवद्रक्तवर्णम् | सर्वभूतिदम् अखिलविभूतिसम्पादकम् | अ-क-थादित्रिरेखगम् | 
अकारादयः षोडश स्वराः, कादि - तान्तानि थादि - सान्तानि व्यञ्जनानि च 
क्रमेणैकैकरेखारूपेण वर्तन्त इत्यर्थः | ज्ञानार्णवे दशमपटले -

उद्यत्सूर्यसहस्राभं बन्धूककुसुमप्रभम् |
सर्वसिद्धिप्रदं चक्रं सकलालयमीश्वरि |
त्रिकोणं सर्वसंभूतिकारणं भूतिदं सदा || इति |

४९ | अथेदानीं चरमं भगवत्या निवासस्थानं बिन्द्वाख्यं सर्वानन्दमयचक्रमाह - 
ह-क्षेति | परं पदं कामेश्वराङ्कनिलयाया देशकालाकारादिभिरनवच्छिन्नायाः

प्. ५८०) [निरुक्तत्रितयात्मकं संहारचक्रम्]

सदाशिवमयञ्चैतत्त्रयं संहारकारकम् || ५० ||

[निरुक्तचक्रे पुष्पाञ्जलिदानोपदेशः]

योगिनीमूलमन्त्रेण तत्र पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् |

[चक्रस्याशून्यतासम्पादनोपदेशः]

मुक्ता-मणि-प्रवालैर्वा विलोममूलविद्यया || ५१ ||

अशून्यं सर्वदा कार्यं शून्ये विघ्नं सदा भवेत् |

[नवचक्रोपसंहारः]

नवचक्रमयं चक्रं बालादेव्या विराजितम् || ५२ ||

[चक्रेश्वरीणां नामानि]

प्रथमा त्रिपुरा देवी द्वितीया त्रिपुरेश्वरी |
तृतीया सुन्दरीनाम्नी तुर्या त्रिपुरवासिनी || ५३ ||


श्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्याः परं पदं श्रेष्ठं निवासस्थानमित्यर्थः | अत एव योगिनीहृदये 
प्रथमपटले सर्वानन्दचक्रमभिधाय -

अत्र पूज्या महादेवी महात्रिपुरसुन्दरी |

इत्युक्तम् | व्यक्तमाह कामकलाविलासे -

आसीना बिन्दुमये चक्रे सा त्रिपुरसुन्दरी देवी |
कामेश्वराङ्कनिलया कलया चन्द्रस्य कल्पितोत्तंसा ||
पाशाङ्कुशेक्षुचाप-प्रसूनशरपञ्चकाञ्चितस्वकरा |
बालारुणारुणाङ्गी शशिभानुकृशानुलोचनत्रितया ||

इति | अत्र बालारुणारुणाङ्गीत्यभिधानाद् बिन्दोरपि रक्तत्वमुक्तं भवति | 
हक्षवर्णमध्यगतमिति, ह-क्षौ वर्णौ मध्यगतौ यस्येति विग्रहः |

५१-५२ | मुक्तेति | यन्त्रं पूजयित्वा तत्र विलोममूलमन्त्रेण मुक्ताद्यन्यतमं स्थापयेत् 
कदाऽपि शून्यं न विदधीतेत्यर्थः | उपसंहरति-नवेति | शिष्टं स्पष्टम् |

५३-५४ | एवंत्रैलोक्यमोहनादीनि सर्वानन्दमयान्तानि नव चक्राण्युपदिश्य तेषु

प्. ५८१) पञ्चमी त्रिपुराश्रीश्च षष्ठे त्रिपुरमालिनी |
सप्तमे त्रिपुरा सिद्धा अष्टमे त्रिपुराम्बिका || ५४ ||

नवमे श्रीमहादेवी महात्रिपुरभैरवी |

[चक्रे स्वस्वस्थानेऽर्चनीया देवताः]

समस्ताः प्रकटा गुप्तास्तथा गुप्ततराश्रयाः || ५५ ||

सम्प्रदायाः कुलाः कौला निगर्भाश्च रहस्यगाः |
परापररहस्याह परमातिरहस्यगाः || ५६ ||

राजराजेश्वरी पूर्णा महात्रिपुरसुन्दरी |
एताश्चक्रस्थिताः सर्वाः स्थानं ज्ञात्वा समर्चयेत् || ५७ ||

[निरुक्तचक्रसङ्केतज्ञानवैभवम्]

नवधा चक्रसङ्केतं यो जानाति स साधकः |
नवधा यो न जानाति कथं देवीं प्रपूजयेत् || ५८ ||

[निरुक्तश्रीचक्रज्ञानप्रशस्तिः]

एतच्छ्रीचक्रराजं सकललिपिमयं सर्वदेवस्य वन्द्यं
नित्यानन्दस्वरूपं भुवनवशकरं भोगमोक्षैकहेतुम् |


क्रमेण पूजनीयानां नवचक्रेश्वरीणां नामानि निरूपयति - प्रथमेत्यादिना | 
योगिनीहृदये प्रथमपटलेऽपि निरुक्तक्रमेण नामान्यभिधाय -

पूजयेच्च क्रमादेता नवचक्रे पुरोदिते |

इत्युक्तम् |

५५-५७ | नवम इति | महात्रिपुरभैरवीत्यत्र महात्रिपुरसुन्दरीति योगिनीहृदये | समस्ता इति | 
आसामावरणशक्तीनां स्वस्वस्थाननामार्चाक्रमादीनि अष्टादशे वक्ष्यन्ते |

प्. ५८२) शुद्धो भूत्वा लिखित्वा यदि पशुरहितो धारयेत् पूजयेद् वा
सर्वा सिद्धिः करस्था भवति सुकृतिनस्तस्य सिद्धिः पराऽपि || ५९ ||

सर्वानन्दमयं समस्तजगतामेकाधिपं कामदं
सर्वव्याधिनिराकरञ्च शुभदं ज्ञानप्रदं कीर्तिदम् |
साक्षात् कल्पतरुं सुरासुरगणैः संवेष्टितं दृश्यते
येनेदं स तु सर्वतीर्थगमनस्नानस्य पुण्यं लभेत् || ६० ||

[श्रीचक्ररहस्यनिरूपणप्रतिज्ञा]

रहस्यं चक्रराजस्य कथयामि यथाक्रमम् |

[त्रिकोणान्तर्बिन्दुरहस्यम्]

मध्ये बिन्दुः शिवो ज्ञेयः सृष्टिसंहारकारकः || ६१ ||

बिन्दुमध्ये वसेन्नित्यं श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरी |
महाकामकला तत्र बिन्दुत्रितयरूपिणी || ६२ ||

[त्रिकोणरहस्यम्]

त्रिकोणं त्रिपुरा चैव बाला त्रिपुरसुन्दरी |
त्रिकोणरूपी रुद्रः स्यात्त्रिकोणत्वात् परा शिवा || ६३ ||

त्रिषु पञ्चदशी नित्या समया च चतुर्दशी |
षडङ्गयुवती देवी तत्र पूर्वादितः स्थिता || ६४ ||


६१-६२ | अथ श्रीचक्ररहस्यं वक्तुमुपक्रमते - रहस्यमित्यादिना | मध्ये सर्वसिद्धिप्रदाख्य 
- त्रिकोणमध्ये | बिन्दुः शिवात्मकः श्वेतबिन्दुः | बिन्दुमध्ये शिवात्मकसितबिन्दुमध्ये 
शोणविन्द्वात्मिका महाकामकला श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरी विलसतीत्यर्थः | तां विशिनष्टि - 
बिन्द्वित्यादिना | बिन्दुत्रितयरूपिणी शिवशक्तिरूपं निरुक्तबिन्दुद्वयम्, तयोः समरसीभूतस्तृतीयो 
मिश्रबिन्दुः तत्त्रितयरूपिणीत्यर्थः | विशेषस्तु भूमिकायां द्रष्टव्यः |

प्. ५८३) [अष्टाररहस्यम्]

अष्टकोणेष्वष्टसिद्धिर्भूतयोऽष्टौ भवन्ति हि |
जृम्भमोहवशस्तम्भपाशाङ्कुशधनुःशराः || ६५ ||

निवसन्ति तत्र नित्यं वशिन्याद्यष्टदेवताः || ६६ ||

[अन्तर्दशार-रहस्यम्]

दशेन्द्रियाणि देहेषु संस्थितानि वसन्ति च |
सर्वज्ञादिमहादेवाः संस्थिता दश देवताः || ६७ ||

एवं दिक्कोणसन्ध्यग्रप्राणा दशकला दश || ६८ ||

[बहिर्दशार-रहस्यम्]

अपरं दशकोणन्तु दशदिक्पालदैवतम् |
दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्वि-वह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्र-काः || ६९ ||

वैकारिकात्तु ते जाता दशसंख्याः प्रकीर्तिताः |
सर्वसिद्ध्यादयस्तत्र सदा तिष्ठन्ति पूजिताः || ७० ||

[चतुर्दशाररहस्यम्]

अनन्तरूपचक्रस्य तथा कोणचतुर्दश |
चतुर्दशाङ्गशास्त्राणि भुवनानि चतुर्दश || ७१ ||

चतुर्दशारचक्रेषु संक्षोभण्यादिदेवताः |
एको धर्मो गुणान् सूते अधर्मस्तु तथा मतः || ७२ ||

[अष्टदल-रहस्यम्]

अष्टरूपाष्टपत्रेषु धर्मादीनि वसन्ति च |
अनङ्गकुसुमादीनि बोध्यानि सततं बुधैः || ७३ ||


६९ | मित्रका इति | मित्रस्तृतीयः सूर्यः इति राघवभट्टः | कः प्रजापतिः | कः 
प्रजापतिरुद्दिष्ट इत्येकाक्षरकोषः |

प्. ५८४) [षोडशदल-रहस्यम्]

षोडशच्छदचक्रेषु तिथयः षोडश स्मृताः |
सर्वसौभाग्यदा नित्यं कामाकर्षणपूर्विकाः || ७४ ||

त्रिवृत्ते चन्द्रसूर्याग्नित्रिरेखाकारवर्तिनः || ७५ ||

शिवरेखा पूर्वसन्ध्या ब्रह्माणी ब्रह्मरेखगा |
अणिमाद्या ब्रह्मरेखाः क्रमेण परिकीर्तिताः || ७६ ||

चतुःषष्टिस्तथा कोटिः कोटिकोटिविभूतयः |
योगिन्यो देवदेव्यश्च चक्रमाश्रित्य संस्थिताः || ७७ ||

अस्य प्रभेदाः कोणानां दलानान्तु प्रकीर्तिताः |

[यन्त्रस्य परिमाणभेदाः]

त्रिकोण(?)ञ्चैकतोलं वा चतुरङ्गुलिमानकम् || ७८ ||

तत्रैव लेखयेच्चक्रं चतुरस्रं सुशोभनम् |
नवहस्तं द्विहस्तं वा तथैकहस्तमेव वा || ७९ ||


७४-७७ | त्रिवृत्त इत्यादिना चक्रमाश्रित्य संस्थिता इत्यन्तेनोक्ता आवरणशक्तयोऽष्टादशे 
पूजाक्रमे ग्रन्थकृद्भिर्विशिष्य वक्ष्यन्ते |

७८-८० | अथ यन्त्रस्य मानभेदानाह-त्रिकोण(?)मित्यादिना यामलसम्मतमित्यन्तेन | अत्र 
त्रिकोणमिति पाठः प्रामादिक इति प्रतिभाति | चतुरस्रमिति वक्ष्यमाणेन विरोधादेकतोलं वेति 
वाशब्दवैयर्थ्यात् स्वच्छन्दभैरव-तन्त्रराजादिविरोधाच्च | तथाच तन्त्रसारधृत-
स्वच्छन्दभैरवे -

कुर्याच्च स्थण्डिले यन्त्रं हस्तमात्रं सुसुन्दरम् | 
रत्नादिषु तु निर्माणे मानमिच्छावशाद् भवेत् |

प्. ५८५) लिखेद् यन्त्रं भूप्रदेशे रत्नादौ तु निजेच्छया |
मूलमुच्चारयन् स्वस्थ इति यामलसम्मतम् || ८० ||

[बिन्दुचक्रे महाकामकलाया अवस्थितिः]

त्रिकोणचक्रमध्ये तु महाकामकलां लिखेत् |
कथितं परमं चक्रं त्रिषु लोकेषु दुर्लभम् || ८१ ||

प्रार्थयेद् यदि मोक्षन्तु मोक्षद्वारमिदं महत् |
श्रीक्रमे परमं वस्तु कीर्तितं परमात्मना || ८२ ||

[श्रीचक्रोद्धारे दिङ्नियमः]

उदङ्मुखो यदा मन्त्री चक्रराजं प्रपूजयेत् |
उदीची दिक् तदा चैव पूर्वाशैव निगद्यते |
ईशानन्तु तथाग्नेयं भवेदेवं न संशयः || ८३ ||


एकतोलं द्वितोलं वा त्रितोलं वेदतोलकम् |
इतोऽधिकं नरः कृत्वा प्रायश्चित्ती भवेद् ध्रुवम् |
रक्तेन रजसापूर्य श्रीचक्रं भुवि पूजयेत् |
नश्यन्ति सर्वविघ्नानि प्राप्यते वाञ्छितं फलम् |

इति | तन्त्रराजे त्रयस्त्रिंशपटलेऽपि -

नवहस्तं त्रिहस्तं वा श्रीचक्रमभिषेचने |
कुर्यात् स्थण्डिलपूजायां हस्तमात्रेऽतिसुन्दरम् |
रत्नादिषु तु निर्माणे मानमिच्छावशाद् भवेत् | 
सदा सुविहिते पूजा शुभान्यस्मिंस्तथाऽन्यथा |

इति | एवञ्चैतेषु वचनेषु त्रितोलपरिमाणदर्शनादत्रापि त्रितोलमित्येव साधीयान् पाठ इति 
मन्तव्यम् | मूलमिति मूलमन्त्रमुच्चारयन् यन्त्रं लिखेदिति सम्बन्धः |

८१ | त्रिकोणचक्रमध्य इति | मध्यत्रिकोणचक्रस्य मध्ये बिन्दावित्यर्थः

८३ | अथेदानीं श्रीचक्रोद्धारे दिङ्नियमः प्रतिपाद्यते | तत्र च -

तत्र प्राङ्मुख आसीनश्चक्रराजं समालिखेत् |

इति ज्ञानार्णवदशमपटलवचनेन,

प्. ५८६) ततः प्राङ्मुख आसीनश्चक्रोद्धारं समारभेत् |

इति गन्धर्वतन्त्र-चतुर्थपटलवचनेन च श्रीचक्रनिर्माणे साधकस्य 
पूर्वदिङ्मुखत्वमुपदिष्टम् | तदिदानीं पूर्वां दिशमेव नियमयति- उदङ्मुख इत्यादिना | 
साधक उदङ्मुखः सन् चक्रनिर्माणाय प्रवृत्तश्चेत्तर्हि उत्तरदिश एव पूर्वदिक्त्वम्, 
ईशानस्याग्निकोणत्वम् | अनया रीत्या सर्वत्र दिङ्नियम इत्युत्तरवचनेभ्योऽवगन्तव्यम् | एतानि 
दिङ्नियमप्रतिपादकवचनानि क्वचिच्छ्रीचक्रोद्धारविषये क्वचन वा 
श्रीमत्त्रिपुरापूजनविषयेऽभिहितानि दृश्यन्ते | यथा ज्ञानार्णवे दशमपटले -

उत्तराशामुखो मन्त्री यदा चक्रं समुद्धरेत् |
उत्तराशा तदा देवि पूर्वाशैव निगद्यते ||

इत्यादि | एवमेव कौलावलीनिर्णयेऽपि | वचनमिदं चक्रोद्धारे दिङ्नियमप्रतिपादकम् | तथा 
गन्धर्वतन्त्रे सप्तमपटले -

उत्तराभिमुखो भूत्वा यदा देवीं प्रपूजयेत् |
उत्तराशा तदा देवि पूर्वाशैव न संशयः |
ईशानमग्निकोणं स्याद्वायुकोणं तथेशकम् | 
दक्षिणाशा तदा ज्ञेया पश्चिमाशा महेश्वरि |
राक्षसं वायुकोणं स्यादाग्नेयं राक्षसं भवेत् |

इत्यादिवचनैः पूजायां दिङ्नियमः प्रतिपादितः | एवञ्च निरुक्तज्ञानार्णव-
गन्धर्वतन्त्रादिवचनपर्यालोचनया श्रीचक्रोद्धारपूजनयोरुभयोरपि निरुक्तक्रमेण दिङ्नियमः 
कर्तव्य इति पर्यवस्यति | परन्तु -
	तत्र प्राङ्मुख आसीनश्चक्रोद्धारं समारभेत् इति प्रागुपदर्शित-गन्धर्ववचनेन 
चक्रोद्धारे प्राङ्मुखत्वनियमात् -

दिग्विभागेषु कौबेरी दिक् शिवाप्रीतिदायिनी |
तस्मात्तन्मुख आसीनः पूजयेत्त्रिपुरां सदा ||

इति गन्धर्वतन्त्रसप्तमपटलवचनेन पूजने उत्तरास्यत्वनियमाच्च चक्रोद्धारे 
पूर्वदिङ्मुखत्वस्य पूजने चोत्तरास्यत्वस्य प्रशस्ततरत्वमिति बोध्यम् | नच 
दिग्विभागेष्वित्यादिवचनेन पूजने पूर्वास्यत्वमात्रं कल्प्यतामिति वाच्यम्,

यदाशाभिमुखो मन्त्री त्रिपुरां परिपूजयेत् |
देवीपश्चात्तदा प्राची प्रतीची त्रिपुरापुरः |

इति गुप्तार्णवतन्त्रवचने यदाशाभिमुख इत्यनेन यत्किञ्चिद्दिङ्मात्राभिधानात्,

प्. ५८७) पश्चिमाशा यदा मन्त्री चक्रराजं प्रपूजयेत् |
प्रतीची दिक् तदा चैव पूर्वाशैव न संशयः |
वायुकोणं तदाग्नेयमीशानं राक्षसं भवेत् || ८४ ||

दक्षिणाशामुखो मन्त्री यदा चक्रं प्रपूजयेत् |
पूर्वाशैव तदा सा दिग् रक्षःकोणन्तु वह्निवत् || ८५ ||

आग्नेयन्तु तदेशानं वायुस्तु निर्-ऋतिर्भवेत् |
बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रस्य मतमेतत् प्रकीर्तितम् || ८६ ||

पुरन्दरमुखो मन्त्री पूजयेत्त्रिपुरां यदा |
देवीपश्चात्तदा प्राची प्रतीची त्रिपुरापुरः |
गुप्तार्णवमतेनापि दिग्विभागः प्रकीर्तितः || ८७ ||

[श्रीचक्रस्थापनाधारः]

अथ सिंहासने मन्त्री श्रीचक्रं पुरतो न्यसेत् || ८८ ||

[सीसकादिषु चक्रस्थापननिषेधः]

सीसके कांस्यपात्रे वा रङ्गे वा साधकोत्तमः |
फलकायां पटे भित्तौ सथापयेन्न कदाचन || ८९ ||

स्थापितं यदि लोभेन मोहादज्ञानतोऽपि वा |
कुलं वित्तमपत्यञ्च निर्मूलयति सर्वदा || ९० ||


उदङ्मुखो यदा मन्त्री चक्रराजं प्रपूजयेत् |

इत्यादिमूलोक्तवचनेषु पूजने उत्तरास्यत्वादेर्व्यक्तमभिधानाच्च विरोधापत्तेः | तस्मात् 
चक्रोद्धारे प्राङ्मुखत्वस्य पूजने चोत्तरास्यत्वस्य प्रशस्ततरत्वं दिशामन्यासां 
प्रशस्तत्वमिति निष्कर्षः |

प्. ५८८) [पीठपूजा]

पीठपूजां ततः कुर्यादुपर्युपरिभावतः |
मण्डूकं पूजयेदादौ रुद्रं कालाग्निरूपकम् || ९१ ||

आधारशक्तिं कूर्मञ्च तथाऽनन्तं वराहकम् |
पृथ्वीं सुधासमुद्रञ्च रत्नद्वीपमतः परम् || ९२ ||

स्वर्णशैलं रत्नभूमिं नन्दनोद्यानमेव च |
नानावृक्षमहोद्यानं तथैव कल्पवाटिकाम् || ९३ ||

सन्तानवाटिकाञ्चैव हरिचन्दनवाटिकाम् |
मन्दारवाटिकां पारिजातवाटीं समर्चयेत् || ९४ ||

कदम्बवनवाटीञ्च रत्नप्राकारकान् यथा |
पुष्परागं पद्मरागं गोमेदं वज्रमप्यथ || ९५ ||

वैदूर्यमिन्द्रनीलञ्च मुक्तां मरकतं तथा |
विद्रुमञ्चेति नवकान् रत्नप्राकारसंयुतान् || ९६ ||

माणिक्यमण्डपञ्चैव सहस्रस्तम्भमण्डपम् |
अमृतवापिकामेवमानन्दवापिकां ततः || ९७ ||

विमर्षवापिकां बालातपोद्गारमतः परम् |
चन्द्रिकोद्गारकं महाशृङ्गारपरिखामपि || ९८ ||

महापद्माटवीं कल्पवृक्षं संपूजयेन्नरः |
ततश्चिन्तामणिगृहं रत्ननिर्मितवेदिकाम् || ९९ ||


९१ | पीठपूजामाह - पीठपूजामित्यादिना समर्चयेदिति प्रकाशान्तेन |

प्. ५८९)  पूर्वाम्नायमयं पूर्वं द्वारं पूर्वे समर्चयेत् |
दक्षिणे पश्चिमे सौम्ये तत्तदाम्नायमप्यथ || १०० ||

रत्नसिंहासनं श्वेतच्छत्रमूर्द्ध्वे प्रपूजयेत् |
धर्मं ज्ञानञ्च वैराग्यमैश्वर्यं चाग्नितो यजेत् || १०१ ||

अ- पूर्वान् पूजयेदेतान् दिक्षु पूर्वादितः क्रमात् |
आत्मान्तरात्मपरमज्ञानात्मानः क्रमेण तु || १०२ ||

चक्रमध्यस्थपद्मञ्च कन्दं वसुदलं ततः |
नालमूर्द्ध्वच्छदाधश्च तत्त्वरूपान्तु कर्णिकाम् || १०३ ||

मण्डलं वह्निसूर्येन्दो रजः सत्त्वं तमोऽपि च |
ज्ञानमायाकलाविद्यातत्त्वान्यत्र प्रपूजयेत् || १०४ ||

गणेशं वटुकं मन्त्री सव्ये दक्षे प्रपूजयेत् |
नामादिवर्णबीजानि चतुरस्रान्तरे पुनः || १०५ ||

ईशाग्न्यन्तञ्च मित्रीशनाथमुड्डीशनाथकम् |
जालन्धराह्वयं पीठं पीठं पूर्णगिरिं ततः || १०६ ||

त्र्यस्रे संपूजयेन्मन्त्री क्रमेणानेन तत्परम् |
पूर्वादिक्रमयोगेण फलके आसनस्य तु || १०७ ||


१०० | पूर्वेति | पूर्वद्वारे पूर्वाम्नायम्, एवं दक्षिणपश्चिमोत्तरेषु 
दक्षिणपश्चिमोत्तराम्नायान् क्रमेण पूजयेदित्यर्थः | एतेन पूर्वाम्नायमयपूर्वद्वाराय 
नमः दक्षिणाम्नायमयदक्षिणद्वाराय नम इत्यादिरूपः प्रयोग इत्यापतति | तन्त्रसारे तु 
पूर्वाम्नायपूर्वद्वाराय नम इत्यादिरूपः प्रयोग उक्तः |

१०२ | अपूर्वानिति | अधर्ममज्ञानमवैराग्यमनैश्वर्यञ्चेत्यर्थः |

१०५ | चतुरस्रेति | श्रीचक्रचतुरस्रान्तरे ईशानाद्यग्निकोणान्तं क्रमेण 
जालन्धरादिपीठचतुष्टयं पूजयेदित्यर्थः |

प्. ५९०) पृथिव्याश्च पतिञ्चैव ब्रह्माणममृतेश्वरम् |
विष्णुतेजोऽधिपं रुद्रं वार्यधीशं तथेश्वरम् || १०८ ||

मध्ये प्रासादमुच्चार्य वियत्पदमुदीरयेत् |
ततोऽधिपतये प्रोच्य पञ्चवक्त्राय योजयेत् || १०९ ||

सदाशिवाय च महाप्रेतपद्मासनाय हृत् |
यजेदासनमन्त्रेण सर्वासनमथापि वा || ११० ||

प्रेतबीजं समुच्चार्य सदाशिवमहापदम् |
प्रेतपद्मासनायेति हृन्मनुर्मनुरीरितः || १११ ||

पूर्वोक्तेनैव मन्त्रेण तस्योपरि षडासनम् || ११२ ||

तस्योपरि यजेन्मन्त्री प्रसूनतुलिकामपि |
कामेश्वरं तथा कामेश्वरीमूर्तिं समर्चयेत् || ११३ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ सप्तदशः प्रकाशः || १७ ||


१०९-११० | प्रासादेति | हौं वियदधिपतये सदाशिवाय महाप्रेतपद्मासनाय नम इति 
प्रयोगः |

१११ | प्रेतेति | प्रेतबीजं हसौरिति | तथा च हसौः सदाशिवमहाप्रेतपद्मासनाय नम इति 
प्रयोगः |



अष्टादशः प्रकाशः

[सामान्यार्घ्यस्थापनादिविसर्जनान्तसपर्याक्रमः]

[सामान्यार्घ्यस्थापनम् (तत्र मण्डलम्)]

विधाय वामभागे तु त्रिकोणवृत्तभूपुरम् |
अथवा चतुरस्रन्तु जलेन परिकल्पयेत् || १ ||

चतुरस्रन्तु तत् कुर्यात्त्रिकोणद्वयसंयुतम् |

[शङ्खाधारस्थापनम्]

आधारं तत्र संस्थाप्य पूजयेद् वह्निमण्डलम् || २ ||

आधारेण विना पूजा निष्फला परिकीर्तिता |

[आधारभेदाः]

आधारं विविधञ्चैव षट्पदं वा चतुष्पदम् || ३ ||


१ | एवं पूर्वप्रकाशे चक्रसङ्केतमभिधाय पूजासङ्केतमभिदधानः प्रथमं 
सामान्यार्घ्यस्थापनपरिपाटीमाह-विधायेत्यादिना | त्रिकोणेति | आदौ त्रिकोणं तद्बहिर्वृत्तं 
तद्बहिर्भपुरं चतुरस्रमित्यर्थः | अत्र त्रिकोणमधोमुखं कार्यं शक्तिविषयत्वात् | तदुक्तं 
तारारहस्यधृतरुद्रयामले -

यत्र यत्र महाविद्या शक्तिविद्या उपासिता |
तत्र तत्र त्रिकोणञ्च अधोमुखमुदीरितम् |
देवत्रिकोणे कर्तव्ये ऊर्द्ध्वं तत् परिकीर्तितम् |

इति | कल्पान्तरमाह - अथवेति | जलेन चतुरस्रं परिकल्प्य तदन्तस्त्रिकोणद्वयं कुर्यादित्यर्थः |

प्. ५९२) अथवा वर्तुलाकारं त्रिकोणं वा समाचरेत् |
सुवर्णरूप्यरचितं त्रिपदं वाऽपि पूजयेत् || ४ ||

[मन्त्रोपदेशः]

बीजोक्तौ तदनुक्तौ वा मायाश्रीपूर्वमर्चनम् |
मन्त्रानुक्तौ नाममन्त्रं सर्वत्रैवोपयोजयेत् || ५ ||

[पादुकामन्त्रप्रयोगः]

श्रीपादुकाख्यमन्त्रन्तु दद्यादन्ते यथाक्रमम् || ६ ||

[वह्नेर्दशकलाः]

धूम्रा च नीलवर्णा च कपिला विस्फुलिङ्गिनी |
ज्वाला हैमवती कव्यवाहिनी हव्यवाहिनी |
रौद्री सङ्कर्षिणी वह्नेरेताः कलाः परा यथा || ७ ||


५ | त्रिपदं वाऽपि पूजयेदित्युक्तं तत्पूजामन्त्रं निर्दिशति - बीजोक्ताविति | मायाबीजं ह्रीं, 
श्रीबीजं श्रीं | तथा च ह्रीं श्रीं मं वह्निमण्डलाय दशकलात्मने 
अर्घ्यपात्राधाराय नम इति प्रयोगः | तन्त्रसारकारस्तु निरुक्तमायाबीजात् पूर्वं 
वाग्भवबीजस्यापि योजनया त्रितारीप्रयोगमुपदिदेश | त्रिपुरार्चनरहस्ये तु मूलमन्त्रानन्तरं 
श्रीमहात्रिपुरसुन्दरीसामान्यार्घ्याधारमण्डलाय नम इति मण्डलं संपूज्य ओं 
दशकलात्मनेऽग्निमण्डलाय श्रीमहात्रिपुरसुन्दरीसामान्यार्घ्याधाराय नम 
इत्यर्घ्याधारपूजाक्रम उक्तः, तत्र माया-श्रीबीजयोरुल्लेखो न दृश्यते | मन्त्रानुक्ताविति | 
नाममन्त्रं तत्तद्देवतानामरूपं मन्त्रमित्यर्थः | अत्र विशिष्यानुक्तावपि नाम्नः 
प्रणवपूर्वकत्वमवगन्तव्यम् | व्यक्तमाह दुर्गापूजातत्त्वधृतयोगियाज्ञवल्क्य-
ब्रह्मपुराणयोः -

ध्यात्वा प्रणवपूर्वन्तु दैवतन्तु समाहितः |
नमस्कारेण पुष्पादि विन्यसेत्तु पृथक् पृथक् ||

तथा-

ओंकारादिसमायुक्तं नमस्कारान्तकीर्तितम् |
स्वनाम सर्वदेवानां मन्त्र इत्यभिधीयते || इति |

६ | श्रीपादुकेति | प्रथमं देवतानाम ततः श्रीपादुकां पूजयामि नम इति 
पादुकामन्त्रः |

७ | एवमाधारं तत्रेत्यादिना वह्निमण्डलपूजामुपदिश्य तत्रैव वह्निकलार्चामुपदिशति - 
धूम्रा चेत्यादिना | योगिनीहृदयटीकाधृतस्वच्छन्दसंग्रहेऽपि -

प्. ५९३) [तत्र कल्पान्तरम्]

धूम्रार्चिरुष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फुलिङ्गिनी |
सुश्रीः सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे तथा |
आभिर्वा पूजयेद् वह्निं यादिक्षान्तादिभिः क्रमात् || ८ ||


षट्कोणान्तस्त्रिकोणे तु वह्निबिम्बं कलायुतम् |
आवाह्याऽऽधारतो देवि पूजयेन्मन्त्रवित्तमः ||

इत्युक्तम् | यद्यप्यत्र वचने षट्कोणान्तस्त्रिकोण इत्यनेन विशेषार्घ्यस्थापन एव 
वह्न्यादिकलानामर्चनमुपदिष्टं न तु सामान्यार्घ्यस्थापनावसरे, त्रिपुरार्चनरहस्य-
कौलावलीनिर्णय-तन्त्रसारादिष्वपि तथैव दृश्यते, तथाऽपि मूले तद्वैपरीत्येन 
सामान्यार्घ्यस्थापन एव वह्न्यादिकलापूजनोपदेशाद् विशेषार्घ्ये 
तदनभिधानाच्चाऽगमान्तरसम्मतोऽयं क्रमो मूलकृद्भिः परमहंसपादैः परिगृहीत इति 
प्रतिभाति | धूम्रेति | धूम्रादिसङ्कर्षिण्यन्ता वह्नेर्दश कला इत्यर्थः |

८ | कल्पान्तरमाह-धूम्रार्चिरिति | तथाचैतत्कल्पे धूम्रार्चिराद्याः कव्यवहान्ता दश कला 
इत्यर्थः | अत्र तन्त्रसारादिषु नाम्नां क्रमभेदः स्वरूपभेदश्च दृश्येते | आभिर्वेति | 
वाशब्दः कल्पान्तरबोधकः | आभिर्धूम्रादिभिः धूम्रार्चिरादिभिर्वेति सम्बन्धः | आभिरिति 
विशेषयति-यादिक्षान्तादिभिरिति | यकारादिक्षकारान्तदशवर्णानामेकैकमादौ नियोज्य 
नमोऽन्तेन पूजयेदित्यर्थः | अत्र यकारादिवर्णाः सबिन्दुका ग्राह्याः | तथा च 
कौलावलीनिर्णये षष्ठोल्लासे धूम्रार्चिरित्याद्यभिधाय -

यादिसेन्दुक्षकारान्ता अब्जाद्याः परिकीर्तिताः |
ङे-युता वै नमोऽन्ताश्च कला वह्नेरितीरिताः ||

इत्यनेनानुस्वारयुक्तत्वं यकारादीनामुक्तम्, अब्जाद्या इत्यनेन श्रीबीजपूर्वकत्वमप्युक्तम्, 
एतेनैतन्मते श्रीं यं धूम्रायै नम इति प्रयोगक्रमः पर्यवस्यति | मूलकृन्मते तु बीजोक्तौ 
तदनुक्तौ वा मायाश्रीपूर्वमर्चनम् इति प्रागुक्तवचनानुसारेण ह्रीं श्रीं यं धूम्रायै 
नम इत्यादिरूपः प्रयोग इति प्रतिभाति | तन्त्रसारकृता तु यादीनां पूर्वं त्रितारीप्रयोग 
उक्तः | योगिनीहृदयटीकाधृतस्वच्छन्दसंग्रहेऽपि -

प्. ५९४) [कलानामासां स्वरूपम्]

तरुणारुणसङ्काशा वराभयकरा इमाः |

[तत्र सकल-वह्निमण्डलार्चाक्रमः]

उदरार्ण वाग्भवं वा दत्त्वा तन्मण्डलं यजेत् || ९ ||


यादिक्षान्तात्मवर्णानि कला वह्नेर्महेश्वरि |
एताः कलाः समभ्यर्च्य स्वस्ववर्णैर्यथाविधि || 
स्वबीजाद्याश्चतुर्थ्यन्ता नाममध्या नमोऽन्तिकाः |
प्रोक्ता वह्निकला मन्त्रनामानि शृणु साम्प्रतम् ||
धूम्रार्चिर्नीलरक्ता च कपिला विस्फुलिङ्गिनी |
ज्वालामालिन्यर्चिष्मती तदूर्ध्वं हव्यवाहिनी |
अष्टमी कव्यवाहा च रौद्री संवाहिनी तथा || 

इति वचने स्वबीजाद्या इत्यनेन श्रीबीजाद्यं वा मायाश्रीबीजाद्यं वा वाग्भव-
मायाश्रीबीजरूपत्रितारीपूर्वकत्वं वाऽभिप्रेतमिति संक्षेपः |

९ | निरुक्तानां वह्निकलानां स्वरूपमाह - तरुणेति | नवोदितसूर्यसवर्णाः | 
वराभयकराः एकेन करेण वरमपरेण चाभयं दधत्य इत्यर्थः | पूर्वं पूजयेद् 
वह्निमण्डलम् इत्युक्तम्, तद्वह्निमण्डलपूजाक्रममुपदिशति-उदरार्णमित्यादिना | उदरार्णं 
मं वाग्भवं ऐं इति बीजं वा दत्त्वा तन्मण्डलं वह्निमण्डलं यजेदित्यर्थः | एवञ्च 
निरुक्तयोर्बीजयोरन्यतरदुच्चार्य वह्निमण्डलाय दशकलात्मने अर्घ्यपात्राधाराय नमः 
इत्यनेन पूजयेदिति बोध्यम् | व्यक्तमाह कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले -

पूर्ववन्मण्डलं कृत्वा संपूज्य तेन वर्त्मना |
आदौ सेन्दुं महाकालं वह्निमण्डलं ङेयुतम् |
हृदन्तं मन्त्रमुच्चार्य आधारे पूजयेत्ततः |

इति | महाकालं मकारम् | तत्रापि ज्ञानार्णवे चतुर्दशपटले -

वह्निं तत्र विचिन्त्याथ पूजयेद् यन्त्रिकामयम् |

	इत्यभिधानाद् अर्घ्यपात्राधाराय नम इत्याधारपात्रपदोल्लेखः कार्यः | 
त्रिपुरार्चनरहस्यादिप्रामाणिकपूजाप्रयोगेष्वपि तथैव दृश्यते |

प्. ५९५) [सकल-सूर्यमण्डलार्चा]

पात्रं निधाय तत्रैव कलाभिः सूर्यमर्चयेत् |

[द्वादश सौरकलाः]

तपिनी तापिनी चान्या विबुधा बोधिनी तथा || १० ||

कलिनी षोडशी चैव वारुण्याकर्षिणी तथा |
माया विश्वावती हेम(अ)*प्रभा एताः कला रवेः || ११ ||

[तत्र प्रकारान्तरम्]

तपिनी तापिनी धूम्रा मरीचिर्ज्वालिनी रुचिः |
सुषुम्णा भोगदा विश्वा बोधिनी धारिणी क्षमा |
यजेदाभिः कलाभिर्वा तत्तन्मन्त्रेण साधकः || १२ ||


१०-११ | अथ सकल-सूर्यमण्डलपूजनमुपदिशति-पात्रमित्यादिना | तत्रैवेति 
प्रागुक्तषट्पदाद्यन्यतमाधारे इत्यर्थः | व्यक्तमाह कौलावलीनिर्णये षष्ठोल्लासे -

एषामन्यतमं पात्रं स्थापयेत्त्रिपदोपरि |

इति | अत्रापि पूर्ववन्मण्डलमालिख्य संपूज्य च सूर्यमण्डलमर्चयेदिति ज्ञेयम् | 
तथाचोक्तं तत्रैव विशेषार्घ्यप्रकरणे -

पूर्ववन्मण्डलं कृत्वा पूजयेत् पूर्ववर्त्मना |
सूर्यस्य मण्डलं तत्र चिन्तयित्वाऽथ पूजयेत् ||

इति | द्वादश सूर्यकला निरूपयति-तपिनीत्यादिना | तापिन्याद्याः प्रभान्ता रवेर्द्वादश 
कलाः |

१२ | कल्पान्तरमाह-तपिनीत्यादिना | कल्पेऽस्मिंस्तपिन्याद्याः क्षमान्ता द्वादश

प्. ५९६) [कलार्चाक्रमः]

कादि-ठान्तान् बिन्दुयुतान् भादि-डान्तान् सबिन्दुकान् |
अन्योऽन्यक्रमयोगेण कलादौ योजयेत् क्रमात् || १३ ||

[कलानां स्वरूपम्]

वराभयकराः सर्वा अतसीपुष्पसोदराः | 

[सौरमण्डलार्चाक्रमः]

ललाटं कामबीजं वा संयोज्य मण्डलं रवेः || १४ ||


सूर्यकलाः | कौलावलीनिर्णये षष्ठप्रकाशेऽयमेव क्रमः परिगृहीतो दृश्यते | यजेदिति 
तपिन्यादिप्राभान्ताभिः तपिन्यादिक्षमान्ताभिर्वा यजेदित्यर्थः | तत्तन्मन्त्रेणेति 
पूर्ववन्माया-श्रीबीजादिपूर्वकमन्त्रेणेत्यर्थः |

१३ | तत्राऽदौ वर्णयोजनमाह-कादीत्यादिना | कादि-ठान्तान् ककारादिठकारान्तान् तथा 
भादि-डान्तान् भकारादि-डकारान्तान् विलोमपरिपठितान् बिन्दुयुक्तान् निरुक्तानां 
द्वादशकलानामादौ योजयेदित्यर्थः | एवञ्च प्रागुक्तक्रमेण बीजमुच्चार्य कं भं 
तपिन्यै नमः, खं मं तापिन्यै नम इत्यादिरूपः प्रयोगक्रमः पर्यवस्यति | व्यक्तमाह 
योगिनीहृदयटीकाधृतस्वच्छन्दसंग्रहे -

अस्त्रप्रक्षालितं शङ्खं स्थापयित्वा तथोपरि |
हृदयात् सूर्यबिम्बञ्च समावाह्य स्वमन्त्रतः ||
कादि-ठान्तं भादि-डान्तं वर्णजातं क्रमोत्क्रमात् | 
द्वयं द्वयं प्रयोक्तव्यं कलाश्च तदनन्तरम् ||

इति | अत्रापि कौलावलीनिर्णय-योगिनीहृदयादिषु पूर्ववत् कलानां नामभेदः स्वरूपभेदश्च 
दृश्येते |

१४ | कलानामासां स्वरूपमाह-वराभयेति | सर्वा एव एकेन हस्तेन वरमपरेण 
चाभयं दधत्यः | अतसीपुष्पसोदराः अतसीपुष्पसवर्णाः | पूर्वं कलाभिः 
सूर्यमर्चयेदित्युक्तम्, तत्क्रममुपदिशति-लालाटमिति | लालाटम् अं, कामबीजं क्लीं | 
बीजयोरेतयोरन्यतरमादौ संयोज्य रवेर्मण्डलं पूजयेदित्यर्थः | पूजाक्रममाह 
कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले -

प्. ५९७) [अर्घ्यपात्रापूरणम्]

तीर्थोदकेन शुद्धेन पूरयेन्मूलमुच्चरन् |

[सोमकलार्चोपदेशः]

प्रणवेन गन्धपुष्पे दत्त्वा सोमकलार्चनम् || १५ ||

[षोडश सोमकलाः]

अमृता मानसी तुष्टिः पुष्टिः प्रीती रतिस्तथा |
श्रीश्च ह्रीश्च स्वधा रात्रिर्ज्योत्स्ना हैमवती तथा || १६ ||

छायाऽन्या पूर्णिमा विद्या अमावास्या च षोडशी | 
आभिर्वा पूजयेत् सोमं पराभिर्वा यथाक्रमात् || १७ ||


मण्डलं पूर्ववत् कृत्वा पूजयेत् पूर्ववर्त्मना | 
सूर्यस्य मण्डलं तत्र चिन्तयित्वाऽथ पूजयेत् |
स्वराद्यं बिन्दुसहितमर्कमण्डलं ङेयुतम् | 
नमोऽन्तं मन्त्रमुच्चार्य पूजयित्वाऽर्घ्यपात्रकम् | 
कलाः संपूजयेत्तत्र भानोर्द्वादशसंज्ञकाः |

इति | एवञ्च ललाटकामबीजयोरन्यतरमुच्चार्य अं अर्कमण्डलाय द्वादशकलात्मने 
अर्घ्यपात्राय नम इति प्रयोगः |

१५ | अथार्घ्यपात्रस्याऽपूरणादिकमाह-तीर्थेत्यादिना | पूरयेत् अर्घ्यपात्रमिति शेषः | 
मूलमुच्चरन्नित्यन्तर्भूतण्यर्थः उच्चारयन्नित्यर्थः | ततस्तत्र प्रणवेन गन्धपुष्पादिकं 
निक्षिप्य सोमकलार्चनं सोममण्डलार्चनं कुर्यादित्यर्थः | तदुक्तं स्वच्छन्दसंग्रहे -

एलालवङ्गकक्कोलजातीफलसुसंयुतान् |
सुगन्धिकुसुमैर्द्रव्यैः सह तस्मिञ् जले क्षिपेत् | 
नवयोनिं समालिख्य पूर्ववज्जलमध्यतः |
निशुद्धितः समावाह्य चन्द्रमण्डलमर्चयेत् | इति |

१६-१७ | अथ षोडश सोमकलास्तत्पूजनञ्चोपदिशति-अमृतेत्यादिना | अमृताद्या अमावास्यान्ताः 
षोडश कलाः | आभिर्निरुक्ताभिः कलाभिः | कल्पान्तरमवतारयति-पराभिर्वेति, 
वक्ष्यमाणाभिर्वेत्यर्थः |

प्. ५९८) [तत्र प्रकारान्तरम्]

अमृता मानदा पूषा तुष्टिः पुष्टी रतिधृतिः |
शशिनी चन्द्रिका कान्तिर्ज्योत्स्ना श्रीः प्रीतिरङ्गदा || १८ ||

पूर्णा पूर्णामृता कामदायिन्यः स्वरगाः कलाः |

[सोमकलानां स्वरूपम्]

तरुणारुणसङ्काशा वराभयकराः स्मृताः || १९ ||

[कलार्चाक्रमः]

पश्चिमादिक्रमेणापि कलाः सर्वाः प्रपूजयेत् |

[सोममण्डलार्चा]

शक्त्यर्णं दक्षकर्णं वा नियोज्य मण्डलं विधोः || २० ||

[आनन्दभैरवयोः पूजनम्]

आनन्दभैरवं देवमानन्दभैरवीमपि |


१८-२० | ता एवाऽह-अमृतेति | कल्पेऽस्मिन् अमृताद्याः पूर्णामृतान्ताः कामदायिन्यः 
वाञ्छितार्थप्रदाः षोडश कलाः, एताः पूजयेदित्यर्थः | अयमेव कल्पः 
समानानुपूर्वीकवचनेन प्रतिपादितः कौलावलीनिर्णये | स्वरगाः अकारादि-षोडश-स्वरगताः 
कला इत्यर्थः | अत्र स्वरजाः कला इत्युक्तं कौलावलीनिर्णये | 
एवञ्चाकारादिषोडशस्वराणामेकैकमादौ नियोज्य एकैकमर्चयेदिति बोध्यम् | व्यक्तमाह 
योगिनीहृदयटीकाधृतस्वच्छन्दसंग्रहे -

आदिकाद्यन्तिकाः सौम्याः कलाः षोडश कीर्तिताः |

इति | बीजयोगश्च पूर्ववत् | एवञ्च पूर्ववद् बीजमुच्चार्य अं अमृतायै नमः | आं 
मानदायै नम इत्यादिरूपः प्रयोगक्रमः पर्यवस्यति | कलानामासां स्वरूपमाह - 
तरुणेति | स्पष्टम् | पश्चिमादिक्रमेण वृत्ताकारेण पूजयेत् | तन्त्रसारेऽप्येवमेव |

	अथ चन्द्रमण्डलपूजाक्रममाह-शक्त्यर्णमिति | शक्त्यर्णं सौः इति, दक्षकर्णम् उं 
| बीजयोगः पूर्ववत् | एवञ्च निरुक्तबीजमुच्चार्य उं सोममण्डलाय षोडशकलात्मने 
अर्घ्यपात्रामृताय नम इति प्रयोगः |

२१-२२ | अथाऽनन्दभैरवानन्दभैरव्योस्तत्र पूजामुपदिशति - आनन्देत्यादिना |

प्. ५९९) [आनन्दभैरवमन्त्रः]

शिवसोमौ मातृकान्तं कालभूवरुणानलम् || २१ ||

वामकर्णसमायुक्तं वायुमर्धेन्दुमण्डितम् |
आनन्दभैरवायेति शिखामन्त्रं ततो वदेत् || २२ ||

आनन्दभैरवः सोम(?) आनन्दभैरवीं शृणु |

[आनन्दभैरवीमन्त्रः]

पूर्ववद् वर्णमालिख्य चन्द्रं हित्वादिमं नयेत् || २३ ||

कर्णे वामाक्षि संयोज्य सुधादेव्यै मनुं दृशोः |

[अर्घ्ये जपक्रमः]

अस्योपरि जपेन्मूलं तारं वा सप्तधा बुधः || २४ ||


आदावानन्दभैरवं तत आनन्दभैरवीं, प्रपूजयेदिति पूर्वेण सम्बन्धः | 
तत्राऽनन्दभैरवमन्त्रमाह-शिवेत्यादिना | शिवो हकारः, सोम�स्चन्द्रबीजं सकारः, 
मातृकान्तं क्षकारः, कालो मकारः, भूः पृथ्वीबीजं लकारः, वरुणबीजं वकारः, 
अनलं वह्निबीजं रकारः, वायुबीजं यकारः, तच्च वायुबीजं वामकर्णेन षष्ठस्वरेण 
समायुक्तं तथा अर्धेन्दुना अनुस्वारेण मण्डितम् | एवञ्च ह स क्ष म ल व र यूं इति 
प्राप्तम् | तत आनन्दभैरवायेति | ततश्च शिखामन्त्रं वषट् इति | एव~च ह स क्ष म ल 
व र यूं आनन्दभैरवाय वषडित्यानन्दभैरवमन्त्रः पर्यवस्यति |

२३-२५ | आनन्दभैरवमन्त्रमुपसंहरति-आनन्देति | अत्र सोम इति प्रामादिकः पाठः, प्रोक्त 
इत्येव समीचीन इति प्रतिभाति | अथाऽनन्दभैरवीमन्त्रमाह-आनन्दभैरवीमित्यादिना | 
पूर्ववदानन्दभैरवक्रमेण हकारादिवर्णाष्टकमालिख्येत्यर्थः | चन्द्रं हित्वा 
द्वितीयवर्णं सकारं उल्लङ्घ्य आदिमं हकारं नयेत् द्वितीयाक्षरात् सकारात् परतः 
प्रयुञ्जीतेत्यर्थः, अनेन ह स इत्यत्र स ह इति प्राप्तम् | तथा कर्णे निरुक्तमन्त्रस्थ 
वामकर्णस्थाने वामाक्षि चतुर्थस्वरं संयोज्य | अनेन यूं इत्यत्र यीं इति प्राप्तम् | 
ततः सुधादेव्यै इति | ततश्च दृशोर्मनुं वौषडिति पदं योजयेदिति शेषः | एवञ्च ह स 
क्ष म ल व र यीं

प्. ६००) [उपसंहारः]

सामान्यार्घ्यमिदं प्रोक्तं

[विशेषार्घ्यनिरूपणप्रतिज्ञा]

				विशेषार्घ्यमथोच्यते || २५ ||

[श्रीपात्रकल्पना]

गृहीत्वाज्ञां महादेव्याः श्रीपात्रं परिकल्पयेत् |

[मण्डलनिर्माणम्]

आत्मश्रीचक्रयोर्मध्ये मण्डलं रचयेद् यथा || २६ ||

ईकारेणान्वितं त्र्यस्रं षडस्रं वृत्तभूपुरे |
त्र्यस्रबाह्येऽथवा वृत्तं तदभ्युक्षेत्तदम्बुना || २७ ||


सुधादेव्यै वौषडित्यानन्दभैरवीमन्त्रः पर्यवस्यति | अस्येति | अस्य सामान्यार्घ्यस्योपरि 
मूलमन्त्रं तारं प्रणवं वा सप्तधा जपेदित्यर्थः | सामान्यार्घ्यमुपसंहरति-
सामान्येति |
	एवं सामान्यार्घ्यपरिपाटीमभिधाय विशेषार्घ्यस्थापनप्रक्रियामभिधत्ते - 
विशेषार्घ्यमित्यादिना |

२६-२७ | अथ पात्रस्थापनयोग्यमण्डलनिर्माणस्थानमुपदिशति-आत्मेति | आत्मश्रीचक्रयोर्मध्ये 
आत्मनः श्रीचक्ररूपाया देवतायाश्च मध्यवर्तिन्यां भूमौ मण्डलं 
वक्ष्यमाणक्रमेण रचयेदित्यर्थः | तदुक्तं कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले -

आत्मदेवीद्वयोर्मध्ये भूमौ चक्रं लिखेत्ततः |

इति | मण्डलरचनापरिपाटीमाह - ईकारेणेति | ईकारेणान्वितमीकारगर्भं त्रिकोणम् | 
कौलावलीनिर्णये षष्ठपटलेऽपि -

मध्ये मायां समालिख्य प्रोक्षयेत्तदनन्तरम् |

इति | तत्रापि मायापदेन चतुर्थस्वर एव बोध्यः | एवञ्च चतुर्थस्वरगर्भं त्रिकोणं 
तद्बहिः षट्कोणं तद्बहिर्वृत्तं तद्बहिश्चतुरस्ररूपं भूपुरम् इत्येको मण्डलरचनाकल्पः | 
कल्पान्तरमाह-त्र्यस्रेति | अथवा प्रागुक्तत्र्यस्रबाह्ये वृत्तं विदधीत | एवञ्चात्र कल्पे 
आदावीकारगर्भं त्रिकोणं तद्बहिर्वृत्तं तद्बहिःषट्कोणं तद्बहिश्चतुरस्रमिति विशेषः | 
एवं मण्डलरचनायां कल्पद्वयमन्यत्रापि दृश्यते | यथा कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले-

प्. ६०१) [तत्र पीठचतुष्टयाद्यर्चा]

चतुरस्रे पूर्णशैलमुड्डीयानाभिधं परम् |
जालन्धरं कामरूपं षट्कोणेषु षडासनम् || २८ ||

[षट्कोणार्चायां विकल्पः]

षडङ्गं पूजयेद् वाऽपि तत्तन्मन्त्रमुदीरयन् |

[त्रिकोणाद्यर्चा]

त्रिकोणञ्च त्रिभिः कूटैर्मध्य आधारशक्तिकाम् || २९ ||


आत्मदेवीद्वयोर्मध्ये भूमौ चक्रं लिखेत्ततः |
त्रिकोणञ्चैव षट्कोणं वृत्तं भूगृहसंयुतम् ||

इति | वचनमिदं पूर्वकल्पप्रतिपादकम् | तथा ज्ञानार्णवे चतुर्दशपटले-

त्रिकोणवृत्तषट्कोणं चतुरस्रन्तु मण्डलम् |

इति | वचनमिदमुत्तरकल्पप्रतिपादकम् | एवञ्च तन्त्रभेदेन कल्पभेददर्शनात् 
स्वस्वगुरुसंप्रदायानुसारेणैकतरः पक्षः समाश्रयणीय इति दिक् | तदिति | तन्मण्डलं 
तदम्बुना सामान्यार्घ्यजलेनाभ्युक्षेदित्यर्थः | व्यक्तमुक्तं कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले-

मध्ये मायां समालिख्य प्रोक्षयेत्तदनन्तरम् |
अस्त्रान्तमूलमन्त्रेण सामान्यार्घ्यजलेन च || 

इति |

२८ | अथ प्रागुक्तमण्डले चतुरस्रादिक्रमेण पूजनमुपदिशति-चतुरस्र इत्यादिना | चतुरस्रे 
पूर्णशैलादिपीठचतुष्टयमर्चयेत् | पूजनञ्च पूर्वादिक्रमेण, तदुक्तं कौलावलीनिर्णये 
षष्ठपटले -

चतुरस्रे पूर्णशैलमुड्डीयानं जलन्धरम् | 
पूजयेत् कामरूपञ्च पूर्वादिक्रमयोगतः |

इति | अथ निरुक्तचतुरस्रान्तःषट्कोणे पूजनमाह -षडिति | षट्कोणेषु षडासनं पूजयेदिति 
परेण सम्बन्धः | षडासनानि च अमृतार्णवासन-
पोताम्बुजासनात्मासनचक्रासनसर्वमन्त्रासनसाध्यसिद्धासनानि त्रिपुरार्चनरहस्ये 
व्यक्तमुक्तानि वेदितव्यानि | प्रयोगस्तु ह्रीं श्रीमिति द्वितारीं ऐं ह्रीं श्रीमिति त्रितारीं वोच्चार्य 
अमृतार्णवासनाय नमः इत्यादिरूपः |

२९ | कल्पान्तरमाह - षडङ्गमिति | व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे चतुर्दशपटले -

प्. ६०२) त्रिकोणवृत्तषट्कोणमाधारं पूर्वमेव वा |

[मण्डलेऽर्घ्याधारस्थापनक्रमः]

हृदा प्रोक्षितमाधारं स्थापयेन्मण्डलोपरि || ३० ||

[आधारार्चा]

बालात्रिबीजं त्रिपुरसुन्दर्यर्घ्यासनं वदेत् |
साधयामि नमोऽन्तेन मनुनाधारमर्चयेत् || ३१ ||

प्रपूज्य पूर्ववद् वह्नेः कलान्तमन्त्रमुच्चरन् | 
स्याद् वह्निमण्डलायेति रूपं दशकलात्मने || ३२ ||

अर्घ्यपात्रासनायेति हृदाधारे समर्चयेत् | 
षट्कोणेषु षडङ्गानि व्यस्तैर्मध्ये शिवां मनोः || ३३ ||


द्विरावृत्त्या षडङ्गानि षट्कोणेषु प्रपूजयेत् |

इति | एवञ्चाग्न्यादिक्रमेण प्रथमं वाग्भवकूटं ततः कामराजकूटं ततः 
शक्तिकूटं पुनरपि निरुक्तवाग्भवादिकूटत्रयमुच्चार्य पूजयेदित्यर्थः | तन्त्रसारकारैरपि 
अग्न्यादिक्रमेण षट्कोणे मूलविद्यया द्विरावृत्त्या षडङ्गानि पूजयेदित्युक्तम् | 
त्रिपुरार्चनरहस्येऽप्येवमेव | तत्तन्मन्त्रमुदीरयन्नित्यस्याप्ययमेवाभिप्रायो 
ज्ञानार्णवतन्त्रसारादिसंवादेनावगम्यते | अन्तस्त्रिकोणपूजनमाह-त्रिकोणेति | त्रिभिः 
कूटैर्व्यस्तकूटत्रयेणेत्यर्थः | ज्ञानार्णवे चतुर्दशपटलेऽपि -

व्यस्तकूटैर्यजेत्तत्र त्रिकोणे परमेश्वरि |

इत्युक्तम् | मध्य इति | त्रिकोणमध्ये आधारशक्तिं पूजयेदित्यर्थः |

३० | हृदा नम इत्यनेन |

३१ | अथार्घ्यपात्राधारार्चामन्त्रमाह - बालेति | तथाच ऐं क्लीं सौः 
त्रिपुरसुन्दर्यर्घ्यासनं साधयामि नम इति मन्त्रः पर्यवस्यति |

३२-३३ | पूर्ववदिति | सामान्यार्घ्योक्तक्रमेण वह्नेर्दशकलाः संपूज्य वह्निमण्डलाय 
दशकलात्मने अर्घ्यपात्रासनाय नम इत्याधारे समर्चयेदित्यर्थः |

प्. ६०३) [अर्घ्यपात्रनिर्णयः]

पात्रं काञ्चनकाचरूप्यजनितं मुक्ताकपालोद्भवं
विश्वामित्रमयञ्च कामदमिदं हैमं प्रियं स्फाटिकं |
ताम्रं प्रीतिदमष्टसिद्धिजनकं श्रीनारिकेलोद्भवं
कापालं स्फुटमन्त्रसिद्धिजनकं मुक्तिप्रदं मौक्तिकम् || ३४ ||

शङ्खम् अलावुपात्रञ्च तथा पुण्यतरूद्भवम् | 
मृन्मयं ताम्रजं वाऽपि तथा लोहसमुद्भवम् || ३५ ||

पुरा वै निर्मितं पात्रं विश्वामित्रेण धीमता | 
विश्वामित्रकपालञ्च सर्वपात्रोत्तमोत्तमम् || ३६ ||

ब्रह्महत्यादिपापानि तथा विश्वासघातकम् |
दृष्ट्वा पात्रं नारिकेलं सर्वपापं प्रणश्यति || ३७ ||

कल्पकोटिप्रदानानि तथा हेमशतानि च | 
यो ददाति मुनीन्द्राय राहुग्रस्ते निशाकरे || ३८ ||

तत्फलात् कोटिगुणितं नारिकेलार्घ्यपात्रतः |
अभावे तस्य पात्रस्य पात्रमन्यत् प्रकल्पयेत् || ३९ ||

दृष्ट्वार्घ्यपात्रं परमं ब्रह्माद्या देवताः सदा |
नृत्यन्ति सर्वयोगिन्यः प्रीत्या सिद्धिं ददात्यलम् || ४० ||

[कामनाभेदेन पात्रभेदाः]

वश्याकर्षणकार्ये तु हेमपात्रं प्रशस्यते | 
शान्तिके पौष्टिके चैव राजतं कारयेद् बुधः || ४१ ||


४१ | पात्रभेदेन फलभेदमाह हरतत्त्वदीधितिधृतशिवरहस्ये -

हेमपात्राणि सर्वाणि गृहीतानि भवन्तु मे |
अर्घ्यं दत्त्वा तु रौप्येण लोके पूज्यसुता/ल्लभेत् ||

प्. ६०४) लौहपात्रं विजानीयान्मारणोच्चाटने तथा |
स्तम्भकार्येषु पाषाणं विद्वेषे लौहमृन्मयम् || ४२ ||

कुलोत्सादनकार्येषु काचपात्रं प्रशस्यते |
काष्ठपात्रं विजानीयान्मन्त्राराधनकर्मणि || ४३ ||

[सर्वत्र विश्वामित्रपात्रस्य प्राशस्त्यम्]

सर्वकार्येषु कर्तव्यं विश्वामित्र मनुत्तमम् | 

[पात्रभेदेन फलभेदाः]

शङ्खं ज्ञानप्रदं प्रोक्तमलावु सर्वसिद्धिदम् || ४४ ||

उक्तं महाराजतन्त्रमतं परमदुर्लभम् |

[अर्घ्यपात्रपरिमाणम्]

षोडशाङ्गुलमानं तत् पात्रं सर्वसमृद्धिदम् || ४५ ||


ताम्रपात्रेण सौभाग्यं धर्मं मन्मयसम्भवे |
सर्वालाभे तु माहेयं स्वहस्तघटितं यदि ||

आ(मल ? सन)ञ्चार्घ्यपात्रञ्च भग्नमासादयेन्न तु |
सर्वत्र स्वर्णवत्ताम्रमर्घ्यपात्रे ततोऽधिकम् ||

पात्राणामादरः कार्यः पात्राण्येवोत्तमानि तु |
बहिर्होमक्रियायान्तु विना पात्रं न सिध्यति || इति |

अधिकारिभेदेन पात्रभेदमाह गन्धर्वतन्त्रे द्वादशपटले -

शङ्खशुक्तिरजतस्वर्णैर्दिव्यानां पात्रमिष्यते |
महाशङ्खैस्तु वीराणां फलजं वनवासिनाम् || इति |

अर्घ्यादौ ताम्रपात्रस्य प्राशस्त्यमाह -

पूजार्घ्यपात्रं नैवेद्याद्याधारपानपात्रकम् |
सर्वं ताम्रमयं कुर्याद् यत्किञ्चिदिह पूजने ||
ताम्रे देवाः प्रमोदन्ते ताम्रे देवाः स्थिताः सदा |
देवीप्रीतिकरं ताम्रं तस्मात्ताम्रं प्रयोजयेत् ||

प्. ६०५) द्वादशाङ्गुलमानं वा वस्वङ्गुलमथापि वा |
एतन्न्यूनञ्च यत् पात्रं तत् पात्रमधमं स्मृतम् || ४६ ||

[वर्जनीयपात्रनिरूपणम्]

अत्यन्तस्थूलपात्रन्तु सूक्ष्मपात्रन्तु वर्जयेत् |
एतेषामाचरेदेकं पाथसा साधकोत्तमः || ४७ ||

[पात्रस्थापनक्रमः]

अस्त्रमन्त्रेण प्रक्षाल्य स्थापयेद् यन्त्रिकोपरि |


४५-४७ | अर्घ्यपात्रस्य परिमाणमाह - षोडशेत्यादिना |

विशिष्याऽह कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले -

उक्तेष्वेतेषु पात्रेषु पात्रमेकं प्रकल्पयेत् |
षोडशाङ्गुलविस्तारं षडङ्गुलसमुच्छ्रयम् ||
अथवाऽपि तदर्धं स्यात्तदर्धं वाऽपि कारयेत् | 
एकाङ्गुलं तथा सार्धं षट्कञ्चैव प्रमाणतः ||
अतिसूक्ष्ममतिस्थलं सच्छिद्रं परिवर्जयेत् |
न योजयेद् भग्नपात्रं स्वप्नादेशं प्रशस्यते ||

इति | शिवार्चनचन्द्रिकाधृतशिवरहस्येऽपि -

षट्त्रिंशदङ्गुलं पात्रमुत्तमं परिकीर्तितम् |
मध्यमन्तु त्रिभागोनं कनिष्ठं द्वादशाङ्गुलम् ||
वस्वङ्गुलविहीनन्तु न पात्रं कारयेत् क्वचित् ||
नाभीविवरयुक्तानि पुण्डरीकाकृतीनि च |
द्राक्षानीलोत्पलादीनि पात्राणि परिकल्पयेत् ||

इति | तथा हरतत्त्वदीधितिधृतश्यामार्चनचन्द्रिकायाम् -

भग्नं वस्वङ्गुलिन्यूनं क्षीणं सच्छिद्रमेव च |
विजातीयञ्च देवेशि वर्जयेत् सर्वथा प्रिये || इति |

प्. ६०६) [पात्रप्रतिष्ठापनमन्त्रः]

बालाबीजत्रयस्यान्ते ततस्त्रिपुरसुन्दरी || ४८ ||

विशेषार्घ्यपदात् पात्रं प्रतिशब्दादनन्तरम् |
स्थापयामीति मनुना प्रतिष्ठाप्य कला रवेः || ४९ ||

[तत्र सूर्यकलामण्डलार्चा]

प्रपूज्य विधिवद् विद्वान् स्यात् सूर्यमण्डलाय च |
द्वादशेति कलात्मने चार्घ्यपात्राय हृन्मनुः || ५० ||

[मण्डलविधिः]

त्रिकोणं वृत्तषट्कोणं पात्रमध्ये लिखेत्ततः |


४८-५० | आधारेऽर्घ्यपात्रस्थापनमाह- अस्त्रेति | अस्त्रमन्त्रेण फडित्यनेन | प्रक्षाल्य 
सामान्यार्घ्योदकेनेति शेषः | यन्त्रिकोपरि त्रिपदिकादिप्रागुक्ताधारे | तथाच गन्धर्वतन्त्रे 
द्वादशपटले -

तथैवास्त्रेण युतया सामान्यार्घ्योदकेन तु |
प्रक्षाल्य परमेशानि मण्डले स्थापयेत्ततः ||

इत्यनेन मण्डलेऽर्घ्यपात्राधारस्थापनस्य क्रममुपदिश्य -

पूर्ववत् परमेशानि पात्रं प्रक्षाल्य साधकः |

इत्यादिना आधारस्थापनक्रमेणैवार्घ्यपात्रस्यापि स्थापनमुक्तम् | 
अर्घ्यपात्रप्रतिष्ठामन्त्रमाह-बालेति | तथाच ऐं क्लीं सौः त्रिपुरसुन्दरीविशेषार्घ्यपात्रं 
प्रतिष्ठापयामीति प्रतिष्ठापनमन्त्रः पूर्ववत् | द्वितारीप्रयोगस्त्रितारीप्रयोगो वा सर्वत्र 
पूर्ववत् | कला रवेरिति | प्रागुक्तसामान्यार्घ्यक्रमेण द्वादश तपिन्यादिसूर्यकलाः 
प्रपूज्येत्यर्थः | सूर्यमण्डलेति | (अं) सूर्यमण्डलाय द्वादशकलात्मने अर्घ्यपात्राय 
नम इति मन्त्रेणार्घ्यपात्रं पूजयेदित्यर्थः |

प्. ६०७) [मण्डलपूजा]

समस्तव्यस्तकूटेन पूजयेत् तु त्रिकोणके || ५१ ||

[पात्रापूरणक्रमः]

बालात्रिबीजं त्रिपुरसुन्दर्यर्घ्यपदोपरि |
पात्रं संपूरयामीति सङ्कल्प्य मनुनाऽमुना || ५२ ||

अनुलोमविलोमाभ्यां मातृकार्णं समुच्चरन् |
अमृतामृतबुद्ध्या तु श्रीपात्रं परिपूरयेत् || ५३ ||

[पात्रापूरणद्रव्याणि]

जलाच्छतगुणं प्रोक्तं दुग्धोदकमनुत्तमम् |
दुग्धाद्दधि शतगुणं दध्नः शतगुणं घृतम् || ५४ ||

घृताच्छतगुणो हेतु(?) देवीदक्षिणसाधने |


५१ | त्रिकोणमिति | निरुक्तार्घ्यपात्रमध्ये आदौ त्रिकोणं तद्बहिर्वृत्तं तद्बहिः षट्कोणं 
लिखेदित्यर्थः | अत्र कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले -

मण्डलं पूर्ववत् कृत्वा पूजयेत् पूर्ववर्त्मना |

इत्यभिधानात्, तन्त्रसारेऽपि पूर्ववद् यन्त्रमालिख्येत्युक्तेर्ज्ञानार्णवादावपि तथा दर्शनात् 
अत्रापि षट्कोणाद् बहिर्भूपुरं लिखेदिति हृदयम् | समस्तेति त्रिकूटात्मकमन्त्रेण; व्यस्तकूटेन 
पृथक् पृथक् वाग्भव - कामराज - शक्तिकूटेनेत्यर्थः |

५२-५३ | अथ पात्रापूरणक्रममाह - बालेति | तथाच ऐ/ क्ली/ सौ/ ः त्रिपुरसुन्दर्यर्घ्यपात्रं 
संपूरयामीति मन्त्रेण संकल्प्येत्यर्थः | अनुलोमेति | अकारात् क्षकारान्तं पुनः 
क्षकारादकारान्तं मातृकावर्णं समुच्चरन् | अमृतामृतबुद्ध्या परमामृतत्वेन 
विभाव्येत्यर्थः | श्रीपात्रमर्घ्यपात्रम् |

५४ | अथ पात्रापूरणद्रव्याणि द्रव्यभेदेन फलभेदांश्चाऽह - जलादिति | जलाद् 
दुग्धोदकस्य शतगुणफलजनकत्वं ततो दध्नः शतगुणफलजनकत्वमित्येवं 
क्रमेणोक्तानां फलजनकत्वमवगन्तव्यमित्यर्थः | दक्षिणसाधन इति | दक्षिणारक्रमेण 
साधन इत्यर्थः | विशिष्याऽह गन्धर्वतन्त्रे द्वादशपटले -

प्. ६०८) [अर्घ्यद्रव्याणि]

दूर्वाक्षतं रक्तपुष्पं बिल्वपत्रञ्च चन्दनम् || ५५ ||

नानासुगन्धिकद्रव्यं नवरत्नाष्टगन्धकम् |

[सकलसोममण्डलार्चा]

दत्त्वा यजेत् सोमकलाः पूर्ववत् पश्चिमक्रमात् || ५६ ||

स्यात् सोममण्डलायान्ते षोडशेति कलात्मने |
अर्घ्यामृताय नम इत्यघ्य दद्याद् वामक्रमेण तु || ५७ ||

[गन्धाष्टकम्]

चन्दनागुरुकस्तूरीचोरकुङ्कुमरोचनाः |
जटामांसी कपियुता शक्तेर्गन्धाष्टकं विदुः || ५८ ||


मातृकां प्रतिलोमेन मूलमन्त्राभिमन्त्रितैः |
आदिमैः पूरयेद् वाऽपि तथा पुष्पासवैरपि ||

कपिलायास्तथा क्षीरैर्नारिकेलामृतैरपि |
इक्षुरसैः सुगन्धैश्च मधुरत्रितयेन वा ||

पूरयेत्तन्माहापात्रं नानाद्रव्यैः कदाचन |
अधिकारिप्रभेदेन द्रव्यभेदा भवन्ति हि ||
स्वयम्भूकुसुमन्तत्र कर्पूरागुरुचन्दनैः |
रोचनाकुङ्कुमैर्मिश्रं कस्तूरीपरिभावितम् |
निक्षिपेत् परमेशानि शर्करां मधुसंयुताम् || इति |

५५-५६ | अथ तत्रार्घ्यद्रव्यार्पणमाह - दूर्वेति | स्पष्टम् | नवेति | नवरत्नं 
गन्धाष्टकञ्च दत्त्वा यजेद् वक्ष्यमाणक्रमेणेति शेषः | नवरत्नानि पञ्चमप्रकाशे 
(५/९३ श्लो.) प्रदर्शितानि |

	गन्धाष्टकन्तु स्वयमेवाग्रे वक्ष्यति | यजेदिति | पूर्ववत् सामान्यार्घ्यक्रमेण 
अमृतादिषोडशचन्द्रकला यजेदित्यर्थः | सोमेति | (उं) सोममण्डलाय षोडशकलात्मने 
अर्घ्यामृताय नम इति प्रयोगः |

५८ | पूर्वमष्टगन्धकमित्युक्तम्, तद् गन्धाष्टकं निरूपयति -चन्दनेत्यादिना | चोरः 
कृष्णशठी, कपिः गाठियाला इति तन्त्रसारः | शिष्टं स्पष्टम् |

प्. ६०९) [अर्घ्यामृते यन्त्रलेखनादिक्रमः]

पुष्पेण यन्त्रमालिख्य पूर्वसोमामृतान्तरे |
अकथादींस्त्रिरेखासु हं लं क्षं मध्यतो लिखेत् || ५९ ||

[तत्रार्चावाहने]

त्रिकोणं पूजयेन्मन्त्री त्रिकूटेन यथाक्रमात् |
हस्ताभ्यां पात्रमाच्छाद्य तीर्थावाहनमाचरेत् || ६० ||

[पञ्चरत्नार्चाक्रमः]

पूर्वादितो दिक्षु मध्ये पञ्चरत्नं प्रपूजयेत् || ६१ ||

[पञ्चरत्नमन्त्रः]

कान्तान्तं सोमतपनं भान्तं धान्तं महीयुतम् |
दक्षकर्णेन्दुसंयुक्तं पञ्चरत्नमनुक्रमात् || ६२ ||

[पञ्चरत्नानि]

गगनं स्वर्गपातालं मर्त्त्यं नागमनन्तरम् |
पञ्चरत्नमिदं प्रोक्तं देव्यानन्दकरं महत् || ६३ ||


५९ | पुष्पेणेति | पूर्वसोमामृतान्तरे सोमकलात्मकार्घ्यस्थामृताभ्यन्तरे | यन्त्रं 
त्रिकोणवृत्तषट्कोणचतुरस्रात्मकयन्त्रमित्यर्थः | अकथेति | अन्तस्त्रिकोणघटकरेखात्रये क्रमेण 
अकारादिषोडशस्वरान्, ककारादितकारान्तान् थकारादिसकारान्तांश्च व्यञ्जनवर्णान्, तथा 
मध्यतो निरुक्तत्रिकोणाभ्यन्तरे हं लं क्षमिति वर्णत्रयं लिखेदिति फलितार्थः | 
अत्राकारादिककारादिथकारादिवर्णनियामकोऽकथशब्द इति ज्ञेयम् |

६० | त्रिकोणमिति | निरुक्तत्रिकोणं त्रिकूटेन वाग्भव-कामराज-शक्तिकूटैर्व्यस्तैः क्रमेण 
पूजयेदित्यर्थः | तीर्थावाहनमिति ओं गङ्गे चेत्यादिनेत्यर्थः |

६१ | पूर्वादित इति | पूर्वादिदिक्चतुष्टये चत्वारि मध्ये चैकमित्येवंक्रमेण पञ्चरत्नं 
प्रपूजयेदित्यर्थः |

६२-६३ | पञ्चरत्नान्याह-कान्तान्तमित्यादिना | कान्तान्तो गकारः, सोमः सकारः, तपनः 
पकारः, भान्तो मकारः, धान्तो नकारः, एतद्वर्णपञ्चकं महीयुतं मह्या पृथ्वीबीजेन 
लकारेण युक्तं तथा दक्षकर्णेन पञ्चमस्वरेण इन्दुनाऽनुस्वारेण च संयुक्तम् |

प्. ६१०) [आनन्दभैरवार्चा]

आनन्दभैरवं देवं पूर्ववत् परिपूजयेत् |

[पञ्चभिर्मन्त्रैरर्चनस्योपदेशः]

कुलद्रव्याणि निःक्षिप्य पञ्चमन्त्रैः समर्चयेत् || ६४ ||


एतेन ग्लुं स्लुं प्लुं म्लुं न्लुं इति बीजपञ्चकं प्राप्तम् | एतत् पञ्चरत्नं क्रमेण 
गगनादीनां पूर्वं योजयेदित्यर्थः | उपसंहरति-पञ्चरत्नमित्यादिना | एवञ्च ग्लुं 
गगनरत्नाय नमः, स्लुं स्वर्गरत्नाय नमः, प्लुं पातालरत्नाय नमः, म्लुं 
मर्त्त्यरत्नाय नमः न्लुं नागरत्नाय नमः इति प्रयोगक्रमः | एवमेव 
त्रिपुरार्चनरहस्येऽपि | कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले तु गगनरत्नेभ्यो नमः 
इत्यादिबहुवचनान्तः प्रयोगो दृश्यते | यथा -

संपूजयेत्ततः पश्चात् पञ्चरत्नं सुसाधकः |
पञ्चान्तकं बिन्दुयुतं दक्षकर्णसमन्वितम् ||
गगनान्ते च रत्नेभ्यो नमोऽन्तमनुमुद्धरेत् |
शीतलं शक्रसंयुक्तमग्रबिन्दुविभूषितम् ||
स्वर्गपदं समुच्चार्य रत्नेभ्यो नम इत्यपि |
पञ्चमं देवराजञ्च दक्षश्रोत्रसमन्वितम् ||
पातालपदरत्नेभ्यो नमोऽन्तश्चापरो मनुः |
महाकालं क्षितियुतं दक्षकर्णसमन्वितम् ||
मर्त्त्यरत्ने ततः पश्चाद् भ्यो नमोऽत्र समुद्धरेत् |
वामपादं क्षितियुतं दक्षश्रवणभूषितम् | 
नागपदं समुच्चार्य रत्नेभ्यो नम इत्यपि ||

इति | अस्माभिस्तु मूले गगनमित्याद्येकवचनान्तपददर्शनाद् ग्रन्थकृद्गुरु-
श्रीमद्ब्रह्मानन्दकृतत्रिपुरार्चनरहस्ये 
गगनरत्नायेत्याद्येकवचनान्तप्रयोगदर्शनाच्चैकवचनान्त एव प्रयोगष्टाकायां 
प्रदर्शितः | परन्तु तत्र पातालरत्नात् पूर्वं मर्त्त्यरत्नस्य समावेशो दृश्यत इति विशेषः |

६४ | आनन्देति | पूर्ववत् प्राक्प्रदर्शितसामान्यार्घ्योक्तक्रमेण | अत्राऽनन्दभैरव्या अपि 
पूर्ववत् पूजनं विधेयं त्रिपुरार्चनरहस्य-तन्त्रसारादौ तथा दर्शनात् |

प्. ६११) [तत्र प्रथमो मन्त्रः]

अखण्डैकरसानन्दकरे परसुधात्मनि |
स्वच्छन्दस्फुरणामत्र निधेह्यकुलरूपिणि || ६५ ||

[द्वितीयः]

अकुलस्थामृताकारे शुद्धज्ञानकरे परे |
अमृतत्वं निधेह्यस्मिन् वस्तुनि क्लिन्नरूपिणि || ६६ ||

[तृतीयः]

तद्रूपेणैकवश्यञ्च कृत्वाऽस्यै तत्स्वरूपिणि |
भूत्वा परामृताकारं मयि विस्फुरणं कुरु || ६७ ||

[चतुर्थः]

वाग्भवं (प्लु?प्लू)मात्मञ्च झ्रौ/ ह्रू/ सस्ततः पठेत् |
अमृतेऽमृतोद्भवे प्रोच्य अथामृतेश्वरीति च || ६८ ||

अमृतवर्षि(णी ? णि) पदममृतं स्रावयद्वयम् |
वह्निजायां समुद्धृत्य मन्त्रमन्यं समुद्धरेत् || ६९ ||


६५ | मन्त्रपञ्चकमाह-अखण्डैकेत्यादिना | स्पष्टम् |

६८-६९ | चतुर्थं मन्त्रमाह-वाग्भवमित्यादिना | वाग्भवं ऐ/, ततः प्लं ? (प्लूं) ततः 
झ्रौ/ ह्रू/ स इति | अधोधृतपाठान्तरानुसारेण तु झ्रौ/ ह्रू/ सः इत्यत्र हसौ हंस इति 
लभ्यते | कौलावलीनिर्णयषष्ठपटलोक्तक्रमेण तु क्षौ/ जूं सं इति लभ्यते | 
गन्धर्वतन्त्रद्वादशपटलानुसारेण तु क्लीं सौरिति बीजद्वयम् | एवञ्च बहुधा 
पाठभेददर्शनात् संशयविषदिग्धहृदयैर्मूलोक्तमेव पाठमनुरुध्य मन्त्रोद्धारः 
क्रियतेऽस्माभिरिति क्षमतां भूतभावनो भगवान् भवानीपतिः | तथाच 
निरुक्तप्रमाणानुसारेण, ऐ/ प्लं ? (प्लूं) झ्रौ/ ह्रू/ सः अमृतेऽमृतोद्भवे अमृतेश्वरि 
अमृतवर्षिणि अमृतं स्रावय स्रावय स्वाहेति मन्त्रः पर्यवस्यति | कौलावलीनिर्णये 
षष्ठपटले -

प्. ६१२) [पञ्चमः]

वाग्भवं वदवदस्यान्ते वाग्वादिनि च वाग्भवम् |
क्लिन्ने-क्लेदिनि-�सब्दात्तु क्लेदयेति समुद्धरेत् || ७० ||

महाक्षोभं कुरुद्वन्द्वं कामं �सक्तिं समुद्धरेत् |
मोक्षं कुरुयुगं प्रोच्य हसौः स्थौस्तु समुद्धरेत् || ७१ ||


वाग्भवं पञ्चमं क्षौणीं वाम�स्रोत्रसमन्वितम् |
क्षौं जूं सं अमृतेऽमृतोद्भवेऽमृते�स्वरि ||
अमृतवर्षिणि प्रोच्य अमृतं स्रावयद्वयम् |
वह्निजायान्तमुच्चार्य चोद्धरेदपरन्ततः ||

इति | अत्र प्लूमिति षष्ठस्वरसंयोगदर्�सनात् तदपि दर्�सितम् |

७०-७१ | पञ्चमं मन्त्रमाह-वाग्भवमित्यादिना | तथा च ऐं वदवद वाग्वादिनि ए/ क्लिन्ने 
क्लेदिनि क्लेदय महाक्षोभं कुरु कुरु क्लीं ह्रीं मोक्षं कुरु कुरु हसौः स्थौः इति मन्त्रः 
पर्यवस्यति | अत्र कौलावलीनिर्णयगन्धर्वतन्त्रयोस्तु वि�सेषो दृ�स्यते - यथा कौलावल्यां 
षष्ठपटले -

वाग्भवं वदयुग्मञ्च वाग्वादिनि ततः परम् |
वा�न्मनःपदमाभाष्य क्लिन्ने क्लेदिनि तत्परम् ||
क्लेदयद्वितयं महामोक्षं कुरुद्वयं वदेत् |
कामबीजं �सक्तिबीजं मोक्षं कुरुद्वयं वदेत् |
प्रेतबीजं समुच्चार्य हसौर्नमस्ततः परम् ||

इति | अत्र वाग्वादिनीत्यतः परं वा�न्मनःपदं क्लेदयेत्यस्य द्विरावृत्तिः, महाक्षोभम् इत्यत्र 
महामोक्षम्, हसौरित्यतः पूर्वं प्रेतबीजं स्थौरित्यत्र नम इति वि�सेषः | तथा 
गन्धर्वतन्त्रे द्वाद�सपटले -

वाग्भवं वदयुग्मञ्च वाग्वादिनि च वाग्भवम् |
कामबीजं क्लिन्नेत्युक्त्वा क्लेदिनि क्लेदयेति च ||
महाक्षोभं कुरुयुग्मं कामबीजमतः परम् | 
तार्त्तियं मोक्षमित्युक्त्वा कुरुयुग्मं वदेत्ततः ||
�सक्तिबीजं पुन�स्चान्ते सन्दीपनमनुः प्रिये |

प्. ६१३) [आवाहनादिक्रमः]

आवाहयेदर्घ्यमध्ये ध्यात्वा त्रिपुरसुन्दरीम् |
तालत्रयं ततो दत्त्वा तथाऽवगुण्ठनं चरेत् || ७२ ||

धेन्वाख्ययाऽमृतीकृत्य दिग्बन्धनं �सरेण तु |

[नवमुद्राप्रदर्�सनम्]

मुद्राः सन्दर्�सयेन्मन्त्री सर्वसंक्षोभणादिकाः || ७३ ||

[त्रिकोणे बीजयोगार्चाप्रक्रिया]

त्रिकोणे हंसमन्त्रञ्च लिखेत् कामकलाक्षरम् |
तार्त्तीयं �स्रीगुरोर्बीजं नमोऽन्तं तत्र पूजयेत् || ७४ ||

[�स�न्खमुद्राप्रदर्�सनोपदे�सः]

�स�न्खमुद्रां प्रदर्�स्याथ सकलीकरणं चरेत् |

[�स�न्खमुद्रास्वरूपम्]

वामा�न्गुष्ठान्तरेऽ�न्गुष्ठं नियोज्य सकला�न्गुलीः || ७५ ||

दक्षिणस्य करस्यैव वामा�न्गुष्ठेन संस्पृ�सेत् |
�स�न्खमुद्रेयमाख्याता मुद्रा�सास्त्रवि�सारदैः || ७६ ||


इति | अत्र क्लेदयेत्यस्य द्विरावृत्तिर्नास्तीति मूलेन संवदति, क्लिन्ने इत्यतः पूर्वं वाग्भवाच्च 
परं कामबीजप्रयोग इत्येवमादयो वि�सेषा�स्च दृ�स्यन्ते | तदेवं 
मन्त्रस्वरूपभेददर्�सनात् स्वस्वगुरुसम्प्रदायानुसारेणैकतमः पक्षः समा�स्रयणीय इति 
दिक् |

७२ | अवगुण्ठनमिति, अवगुण्ठनमुद्रामिति �सेषः | अवगुण्ठनमुद्रा च पञ्चद�सप्रका�से 
(६७ �स्लो.) टीकायां प्रदर्�सिता |

७३ | धेन्वाख्येति | धेनुमुद्रयाऽमृतीकृत्य अर्घ्योदकममृतत्वं प्रापययेत्यर्थः | 
धेनुमुद्राऽपि पञ्चद�सप्रका�से (६७ �स्लो.) टीकायां प्रदर्�सिता | दिगिति | �सरेण 
फडित्यस्त्रमन्त्रेण दिग्बन्धनं कृत्वा, छोटिकाभिरिति �सेषः | मुद्रा इति | 
सर्वसंक्षोभणादिका अस्मिन्नेव प्रका�से वक्ष्यमाणा नव मुद्राः सन्दर्�सयेदिति 
सम्बन्धः |

७५-७६ | �स�न्खेति | �स�न्खमुद्रां वक्ष्यमाणलक्षणाम् | सकलीकरणमपि 
वक्ष्यमाणक्रमेण | तत्र �स�न्खमुद्रालक्षणमाह-वामा�नष्ठान्तर इति | सकलेति |

प्. ६१४) [सकलीकरणमुद्रा]

देवता�न्गे षड�न्गञ्च सकलीकरणन्त्विदम् |

[तत्र जपस्य संख्याभेदः]

मीनाख्यमुद्रयाच्छाद्य सप्ताष्टद�सधा जपेत् || ७७ ||

इष्टदेवधियाऽर्घ्यन्तु धूपदीपै�स्च वन्दयेत् |

[तर्पणम्]

कौलिक्या तर्पयेन्मन्त्री तत्तन्मन्त्रेण वै त्रिधा || ७८ ||

आनन्दभैरवं मूर्ध्नि गुरूं�स्च हृदि देवताम् |

[तत्र कौलिकी मुद्रा]

मध्यमा�न्गुष्ठयोगेन मुद्रा तु कौलिकी स्मृता || ७९ ||


दक्षिणस्य करस्य सकला�न्गुलीः वामा�न्गुष्ठेन संस्पृ�सेदिति सम्बन्धः | �सिष्टं स्पष्टम् 
| व्यक्तमाह तन्त्रसारे -

वामा�न्गुष्ठन्तु संगृह्य दक्षिणेन तु मुष्टिना |
कृत्वोत्तानं ततो मुष्टिम�न्गुष्ठन्तु प्रसारयेत् ||
वामा�न्गुल्यस्तथा �स्लिष्टाः संयुक्ताः स्युः प्रसारिताः |
दक्षिणा�न्गुष्ठसंस्पृष्टा ज्ञेयैषा �स�न्खमुद्रिका || इति |

७७ | सकलीकरणमुद्रामाह - देवता�न्ग इति | स्पष्टम् | तन्त्रसारेऽपि देवता�न्गे 
षड�न्गानां न्यासः स्यात् सकलीकृतिरित्युक्तम् | गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले -

संपूर्णावस्थितेर्याच्ञा सकलीकरणं प्रिये |

इति | सकलीकरणन्तु षड�न्गमन्त्रैर्विधेयम् | तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे द्वाद�सपटले - 
सकलीकरणं कुर्यात् षड�न्गेन च पूर्ववत् इति | मीनेति | मीनाख्यमुद्रया 
मत्स्यमुद्रयेत्यर्थः | मत्स्यमुद्रामाह तन्त्रसारे -

दक्षपाणिपृष्ठदे�से वामपाणितलं न्यसेत् |
अ�न्गुष्ठौ चालयेत् सम्य�न् मुद्रेयं मत्स्यरूपिणी ||

इति | सप्तेति | सप्तधाऽष्टधा द�सधा वा जपेदित्यर्थः |

७८-७९ | कौलिक्या तदाख्यया मुद्रयेत्यर्थः | आनन्दभैरवम्, गुरून्, हृदि -

प्. ६१५) [कौलिकमुद्रया तर्पणस्योपयोगित्वम्]

अ�न्गुष्ठे भैरवी देवी मध्यमे चण्डिका स्मृता |
अतः प्रयत्नतो मन्त्री तर्पयेदनया सदा || ८० ||


स्थितां देवताञ्च तत्तन्मन्त्रेण आनन्दभैरवादिमन्त्रेण प्रत्येकं त्रिधा तर्पयेदिति 
सम्बन्धः | कौलिकीं मुद्रामाह-मध्यमेति | स्पष्टम् |

८० | कौलिक्या तर्पणे युक्तिमाह - अ�न्गुष्ठ इति | अ�न्गुष्ठे भैरवी देवी मध्यमे 
मध्यमायां चण्डिका स्मृता | अतो भैरवी - चण्डिकासम्बन्धात् 
तर्पणद्रव्यस्यामृतत्वसम्पादनाय अनया कौलिक्या तर्पयेदिति सम्बन्धः | तर्पणक्रमोऽयं 
कुलार्णवसम्मत इति स्वयमेव वक्ष्यति | परन्तु कुलार्णवे षष्ठोल्लासे तर्पणप्रकरणे कौलिकी 
मुद्रा नोपलभ्यते, तत्र तु -

अ�न्गुष्ठो भैरवो देवो अनामा चण्डिका प्रिये |
अनामा�न्गुष्ठयोगेन .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ||

इति वचनमुपलभ्यते | एतेन तु तत्त्वमुद्रयैव तर्पणमुक्तं भवति | 
तन्त्रसारधृतस्वतन्त्रतन्त्रेऽपि -

अ�न्गुष्ठानामिकायोगाद् वामहस्तस्य पार्वति |
तर्पयेत् सुन्दरीं देवीं समुद्राञ्च सवाहनाम् | 
तर्पयामि मुखे देव्यास्त्रिवारं मूलविद्यया |
अ�न्गुष्ठानामिकायोगान्नखैर्निर्दिष्टमुद्धृतम् | 
�स्रीपात्रस्योदकं बिन्दुं तर्पयेत् कुलनायिकाम् |
अ�न्गुष्ठो भैरवो देवि अनामा चण्डिका प्रिये |
सव्येन हस्तयोगेन तर्पयेद् वा कुले�स्वरीम् | 

इति | अत्रापि अ�न्गुष्ठे भैरवस्यानामायां चण्डिकायाः 
स्थितिर�न्गुष्ठानामासंयोगरूपतत्त्वमुद्रया तर्पणञ्चोपदिष्टे इति मूलेन विसंवादः | तत् 
अतः प्रयत्नतो मन्त्री तर्पयेदनया सदा इत्यन्तं 
मध्यमा�न्गुष्ठसंयोगात्मककौलिकमुद्राकरणकतर्पण-प्रतिपादकवचनं तन्त्रान्तरीयं 
क्रमान्तरप्रतिपादकञ्च | अनामा�न्गुष्ठयोगेनेत्यादिवचनानि तु कुलार्णवोक्तानि इति 
सम्भावयामः | एवञ्चाविसंवादः सुतरामुपपद्यते |

प्. ६१६) [कामनाभेदेन तर्पणे मुद्राभेदाः]

अनामा�न्गुष्ठयोगेन व�स्यकर्मणि तर्पयेत् |
अ�न्गुष्ठतर्जनीभ्यान्तु तर्पयेदभिचारके || ८१ ||

कनिष्ठा�न्गुष्ठयोगेन तर्पयेत् स्तम्भने सुधीः |
कुलार्णवाख्यतन्त्रस्य मतं तर्पणमीरितम् || ८२ ||

[तत्राऽगमान्तरसम्मतः क्रमः]

�सुद्धं द्रव्यं समादाय तर्पयेत्तत्त्वमुद्रया |
अ�न्गुष्ठानामिका मध्ये �सुद्धिं संगृह्य यत्नतः || ८३ ||

वामेन दक्षिणेनैव देवीं सन्तर्पयेद् बुधः |
एवं सन्तर्पणं प्रोक्तं समयाचारसम्मतम् || ८४ ||

[आत्मोपकरणादिप्रोक्षणक्रमः]

सामान्यार्घ्ये परं बिन्दुं निःक्षिपेत् साधकोत्तमः |
प्रोक्षयेत्तेन चाऽत्मानं पूजोपकरणानि च || ८५ ||

[प्रोक्षणफलम्]

एवं प्रोक्षणमात्रेण सर्वं ब्रह्ममयं भवेत् | 

[देव्य�न्गदेवतातर्पणविधिः]

सामान्यार्घ्यस्य तोयेन तर्पयेद�न्गदेवताः || ८६ ||



८१-८२ | अथ कामनाभेदेन तर्पणेऽ�न्गुलिनियममाह-अनामेत्यादिना | तन्त्रसारेऽप्येवमेव | 
कौलावलीनिर्णये सप्तमोल्लासे तु -

अ�न्गुष्ठमध्यमाभ्याञ्च व�स्यकर्मणि तर्पयेत् |
कनिष्ठा�न्गुष्ठयोगेन स्तम्भने तर्पयेत्ततः |
तर्जन्य�न्गुष्ठयोगेन तर्पयेदभिचारके | 

इति क्रमभेदो दृ�स्यते | 

८६ | एवमिति प्रागुक्तक्रमेण | प्रोक्षणमिदं त्रिधा अर्घ्योदकेनैव कर्तव्यम्, उदकान्तरेण 
तत्करणे दोष�स्रवणात् | तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे द्वाद�सपटले -

प्. ६१७) [वटुकादिपूजोपदे�सः]

इदानीं वटुकादीनां बलिदानं समाचरेत् |

[क्षेत्रपालादिबलिमदत्त्वा देवतान्तरपूजननिषेधः]

अदत्त्वा क्षेत्रनाथेभ्यः कथं क्षेत्रेषु पूजयेत् || ८७ ||

यावन्न वटुके दद्यात्तावत् पूजा कथं भवेत् |
गणे�सयोगिनीभ्यान्तु न दत्त्वा पूजयेत् कथम् || ८८ ||


प्रोक्षयेत्तेन चाऽत्मानं मूलेन वारुणेन वा |
पूजोपकरणञ्चापि त्रिरभ्युक्ष्य तथैव हि | 
अमृतैः प्रोक्षितं यत्तु सर्वं ब्रह्ममयं भवेत् |
यदन्यद्दीयते द्रव्यमल�न्कारादिकञ्च यत् |
वरुणस्यैव बीजेन तेषां प्रोक्षणमाचरेत् | इति |

तथा -

अन्यतोयैस्तु संसृष्टमर्घ्यपात्रस्थितेतरैः |
तन्न गृह्णातीष्टदेवी दत्तं विधि�सतैरपि | इति |

हरतत्त्वदीधितिधृतकालिकापुराणे -

यद्देयमर्घ्यपात्रस्थजलैरेव निवेदयेत् |
अन्यतोयैर्यदुत्सृष्टमर्घ्यपात्रस्थितेतरैः ||
तन्न गृह्णाति वै देवी दत्तं विधि�सतैरपि |

अर्घ्यं सामान्यार्घ्यमिति सम्प्रदायविद इति हरतत्त्वदीधितिः | मूलेऽपि सामान्यार्घ्यस्य 
तोयेनेत्यस्योभयत्र सम्बन्धात् तेन प्रोक्षणम�न्गदेवतातर्पणञ्चेत्युभयमेव प्राप्तमिति 
निर्विवादमेतत् | प्रोक्षणन्तूत्तानहस्तेन कर्तव्यम् -

उत्तानेन तु हस्तेन प्रोक्षणं समुदाहृतम् |

इत्येकाद�सीतत्त्वधृतवचनात् | सामान्येति | अत्र तर्पयेदित्यनेना�न्गदेवतानां 
वक्ष्यमाणानां पूजनमपि अत्रैव कर्तव्यमिति ज्ञेयम् | अत एव तन्त्रसारकारैः 
सुन्दरीदेवताया अ�न्गदेवतापूजनन्त्वर्घ्यस्थापनानन्तरम् इत्युक्तम् | 
परिवारपूजनन्त्वर्घ्यस्थापनानन्तरं गृहीत्वाज्ञां महादेव्याः परिवारांस्ततोऽर्चयेदिति 
तर्पणोपदे�सानन्तरं मूले वक्ष्यमाणत्वात् |

प्. ६१८) [बलिदानाकरणे दोष�स्रुतिः]

बलिदानं विनाकृत्य त्रिपुरां पूजयेद् यदि |
पूजा तु विफला प्रोक्ता विघ्न�स्चैव पदे पदे || ८९ ||

[उपसंहारः]

इति ज्ञात्वा प्रयत्नेन बलिदानं समाचरेत् |

[अत्र प्रमाणिकतन्त्रसम्मतिः]

�सक्तियामलतन्त्रे तु �सिवेनेति प्रकीर्तितम् || ९० ||

[वटुकपूजामकृत्वा सुन्दरीपूजानिषेधः]

यावन्न वटुके दद्यात्तावन्नैव कुले�स्वरीम् |
सुन्दर्यै प्रथमे दत्ते पूजा तु विफला भवेत् || ९१ ||

[अत्राऽगमान्तरसम्मतिः]

बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रे तु �सिवेनेति प्रकीर्तितम् || ९२ ||

[वटुकादिपूजाक्रमः, तत्राऽदौ मण्डलनिर्माणम्]

ई�सानाद् वायुकोणान्तं दिक्षु पूर्वादितोऽथवा |
मण्डलं रचयेन्मन्त्री त्रिकोणं वृत्तसंयुतम् || ९३ ||

भूपुरेण युतं कृत्वा साधको भूमिजानुकः |
त्रिकोणञ्चैव षट्कोणं चतुरस्रं स्ववामतः || ९४ ||


९३-९४ | अथ वटुकादिपूजाया मण्डलमाह-ई�सानादित्यादिना | ई�सानाद् वायुकोणान्तं 
पूर्वादिदिक्चतुष्टये वा �स्रीचक्रस्येति �सेषः, वक्ष्यमाणक्रमेण मण्डलचतुष्टयं 
रचयेदित्यर्थः | व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे पञ्चमपटले -

ई�साने च तथाग्नेये नैऋत्ये च तथा प्रिये |
वायव्ये क्रमतो देवि मण्डलानां चतुष्टयम् ||
�स्रीचक्रमभितो देवि त्रिकोणं व्योम चाऽलिखेत् |

प्. ६१९) [मण्डलार्चामन्त्रः]

वाग्भवञ्च माहामायां कवचं मण्डलाय च |
हृदन्तोऽयं मनुः प्रोक्तः पूजयेन्मण्डले बुधः || ९५ ||

[वटुकार्चोपदे�सः]

वटुकं पूजयेदादौ ध्यात्वा पाद्यादिभिः सदा || ९६ ||

[वटुकध्यानम्]

पीयूषभाण्डमसिखण्डकपालखण्ड-
चण्डातिचण्डभुजदण्डमतिप्रचण्डम् | 
�स्रीकुण्डलद्वयविमण्डितगण्डमीडे
नीलं वटुं वटुकनाथमहीन्द्रहारम् || ९७ ||

[वटुकबलिमन्त्रः]

ध्यात्वैवं पूजयेन्मन्त्री वांकारबीजपूर्वकम् | 
एह्येहि देवीपुत्रान्ते वटुकान्ते च नाथतः || ९८ ||

कपिलान्ते जटाभार भासुरान्ते त्रिनेत्रतः |
ज्वालामुखेति सर्वान्ते विघ्नान्ना�सय ना�सय || ९९ ||


इति | मण्डलस्वरूपमाह - त्रिकोणमित्यादिना | आदौ त्रिकोणं तद्बहिर्वृत्तं तद्बहिर्भूपुरमिति 
मण्डक्रमः | पञ्चमं मण्डलमाह-त्रिकोणमिति | स्ववामभागे आदौ त्रिकोणं तद्बहिः 
षट्कोणं तद्बहि�स्चतुरस्रं रचयेदिति सम्बन्धः |

९५ | मण्डलपूजामन्त्रमाह-वाग्भवमित्यादिना | वाग्भवं ऐ/, महामाया ह्रीं, कवचं 
हुं, हृदन्तः नमोऽन्तः | एवञ्च ऐ/ ह्रीं हुं मण्डलाय नम इति मण्डलपूजामन्त्रः 
पर्यवस्यति | 

९८-१०० | ध्यानानन्तरं वटुकस्य पूजनमाह-वामिति | एवञ्च वां वटुकाय नम इति 
पूजामन्त्रः | तदुक्तं तन्त्रसारे -

प्. ६२०) सर्वोपचारसहितं बलिं गृह्ण द्विधा पदम् |
वह्निजायान्तमन्त्रेण वटुकस्य बलिं हरेत् || १०० ||

[वटुकबलिक्रमः]

अर्धान्नपूर्णसलिलं रत्नपुष्पादिसंयुतम् | 
तर्जन्य�न्गुष्ठयोगेन कनिष्ठा�न्गुष्ठतोऽपि वा || १०१ ||

वामानामा�न्गुष्ठतो वा साधको बलिमुत्सृजेत् | 

[योगिनीपूजोपदे�सः]

तत�स्च योगिनीं ध्यात्वा यजेद्दक्षादिभिः क्रमात् || १०२ ||

[योगिनीध्यानम्]

योगिन्यः कामरूपाः सकलगुणभृतस्तप्तकार्त्तस्वराभा
मत्ताः क�न्कालमालाकलितगलतटा रक्तवस्त्रोत्तरीयाः |


वामादिवटुकं �नेऽन्तं नमोऽन्तो मनुरीरितः |

इति | बलिमन्त्रमाह-एह्येहीत्यादिना बलिं हरेदित्यन्तेन | तथाच एह्येहि देवीपुत्र वटुकनाथ 
कपिलजटाभारभासुर त्रिनेत्र ज्वालामुख सर्वविघ्नान्ना�सय ना�सय सर्वोपचारसहितं 
बलिं हृह्ण गृह्ण स्वाहा इति बटुकबलिमन्त्रः पर्यवस्यति | अनेन मन्त्रेण बलिं हरेदित्यर्थः 
| कौलावलीनिर्णये षष्ठपटले तु -

विषं माया रमा देवीपुत्रवटुकनाथतः |
पि�न्गलपदतो जटाभास्वर प्रोच्य पि�न्गल | 
त्रिनेत्र च इमं बलिं पूजां गृह्णयुगं ततः | 
वह्निजायान्तमुच्चार्य वटुकस्य महात्मनः | 
अनेन बलिमुत्सृज्य योगिनी�स्चिन्तयेत्ततः |

इत्यनेन तेषु तेषु स्थानेषु बलिमन्त्रे भेदो द�सितः | 

१०१-१०२ | वटुकबलेरुपचारं दानक्रमञ्चाऽह-अर्धेत्यादिना | स्पष्टम् |

१०३ | योगिनीनां ध्यानमाह-योगिन्य इति | तप्तकार्तस्वराभाः तप्तसुवर्णरक्तवर्णाः |

प्. ६२१) �सूलं पा�सं कपालं �सृणिमपि विधृताः सस्मिताः सुप्रसन्ना
भक्तानां साधकानामभिलषितफलं दीयमानाः सुवे�साः || १०३ ||

[योगिनीपूजामन्त्रः]

यांकारं बीजमुच्चार्य योगिनीं पूजयेत्ततः || १०४ ||

[योगिनीबलिः]

ऊर्द्ध्वं ब्रह्माण्डतो वा दिवि गगनतले भूतले निष्कले वा
पाताले वा वने वा सलिलपवनयोर्यत्र कुत्र स्थिता वा | 
क्षेत्रे पीठोपपीठादिषु च कृतपादा धूपदीपादिकेन
प्रीता देव्यः सदा नः �सुभबलिविधिना पान्तु वीरेन्द्रवन्द्याः || १०५ ||

एतदन्ते वायुबीजं मुखवृत्तेन संयुतम् |
योगिनीभ्यः पदं वह्निजायाञ्च सर्वयोगिनीम् || १०६ ||

कवचास्त्राग्निजायान्ते बलिदानं समाचरेत् |

[तत्रा�न्गुलिनियमः]

दक्षा�न्गुष्ठानामिकाभ्यां कनिष्ठा�न्गुष्ठतोऽपि वा || १०७ ||


कपालं नर�सिरोऽस्थि | �सृणिम�न्कु�सम् | विधृता धारयन्त्यः | �सूलं पा�समित्यादिना 
चतुर्भुजत्वमप्यासामर्थादायाति | दीयमाना ददत्य इत्यर्थः |

१०४ | योगिनीपूजामन्त्रमाह-यामिति | अत्र योगिनीमित्येकवचने सत्यपि योगिन्यः कामरूपा इति 
बहुवचनदर्�सनात्,

योगिनीपूजामन्त्रमाह-यामिति | अत्र योगिनीमित्येकवचने सत्यपि योगिन्यः कामरूपा इति 
बहुवचनदर्�सनात्,

एतदन्ते महे�सानि यां बीजं योगिनी ततः |
भ्यः स्वाहा सर्ववर्णान्ते योगिनीपदमालिखेत् ||

इति ज्ञानार्णवपञ्चमपटलवचनदर्�सनाच्च यां योगिनीभ्यो नम इत्येव प्रयोगः | एतेन 
योगिनीनां युगपद्वाक्याभेदेनार्चोपदिष्टा |

१०५-१०७ | योगिनीनां बलिमन्त्रमाह-ऊर्द्ध्वमित्यादिना | स्पष्टम् | एतदन्त

प्. ६२२) [क्षेत्रपालार्चा]

क्षांकारं बीजमुच्चार्य ध्यात्वा क्षेत्रे समर्चयेत् || १०८ ||

[क्षेत्रपालध्यानम्]

चञ्चत्कपालसुकृपाणकमू(�सू)लदण्ड-
मुद्यत् (सदा ?) डमरुमण्डितपाणिदण्डम् |
नीलाञ्जनप्रचयपुञ्जमिव प्रसन्नं
�स्रीक्षेत्रनायकमहं �सरणं �स्रयामि || १०९ ||

[क्षेत्रपालबलिदानोपदे�सः]

एवं ध्यात्वा तु संपूज्य बलिदानं समाचरेत् || ११० ||

[बलिदानक्रमः]

षड्दीर्घस्वरसंभिन्नं क्षकारं स्थान�सब्दतः || १११ ||

क्षेत्रपालपदं धूपदीपादिसहितं बलिम् | 
गृह्ण गृह्ण वह्निजायां समुद्धृत्य बलिं हरेत् || ११२ ||

[तत्रा�न्गुलीनियमः]

वाममुष्टिं विधायाथ तर्जनीं सरलाञ्चरेत् |
अ�न्गुष्ठतर्जनीभ्यां वा क्षेत्रपालबलिर्मतः || ११३ ||


इति | आदावूर्द्ध्वमित्यादि वीरेन्द्रवन्द्या इत्यन्तमुक्त्वा तदन्ते यमिति वायुबीजं तच्च 
मुखवृत्तेन द्वितीयस्वरेण संयुतं वदेदित्यर्थः | एतेन यामिति प्राप्तम् | तथाच 
ऊर्द्ध्वमित्यादि तत�स्च यां योगिनीभ्यः स्वाहा सर्वयोगिनी हुं फट् स्वाहेति योगिनीबलिमन्त्रः 
पर्यवस्यति | निरुक्तबलिदानेऽ�न्गुलिनियममाह-दक्षेति | स्पष्टम् |

१०८ | अथ क्षेत्रपालपूजनमाह-क्षामित्यादिना | तथा च क्षां क्षेत्रपालाय नम इति 
पूजामन्त्रः |

११०-११३ | ध्यानमुपदि�स्य बलिदानमाह-एवमित्यादिना | षडिति |

प्. ६२३) [गणे�सपूजनोपदे�सः]

संपूजयेद् गणे�सञ्च ध्यात्वा पाद्यादिभिः सुधीः || ११४ ||

[गणे�सध्यानम्]

पा�सा�न्कु�सामृतकपालक�सूलहस्तं
हस्त्याननं विविधभूषणनीलदेहम् |
नित्योत्सवं सकलविघ्नविना�सहेतुं
�स्रीमद्गजाननमहं प्रणमामि नित्यम् || ११५ ||

[गणे�सपूजाक्रमः]

गंकारबीजमुच्चार्य गणे�सं पूजयेद् बुधः | 

[गणे�सबलिमन्त्रः]

गंकारत्रयमुच्चार्य दीर्घयुक्तं समुद्धरेत् || ११६ ||

�नेऽन्तं गणपतिं प्रोच्य वरं वरद�सब्दतः |
सर्वजनं समालिख्य मे व�समानयेति च || ११७ ||


आकारादिविसर्गान्तषड्दीर्घस्वरसंयुक्तं क्षकारम् | एवञ्च क्षां क्षीं क्षूं क्षैं 
क्षौं क्षः स्थानक्षेत्रपाल धूपदीपादिसहितं बलिं गृह्ण गृह्ण स्वाहेति 
क्षेत्रपालबलिमन्त्रः | तत्र बलिदानक्रममाह - वाममुष्टिमिति | ज्ञानार्णवे पञ्चमपटले 
-

वाममुष्टिं विधायाऽदौ तर्जनीं सरलां कुरु |
अनया मुद्रया देवि क्षेत्रपालबलिर्भवेत् || इत्युक्तम् |

११४ | अथ गणे�सस्य पूजनमुपदि�सति - संपूजयेदिति | ध्यात्वा संपूजयेद् 
वक्ष्यमाणक्रमेणेति �सेषः |

११६-११८ | गमिति | गं गणे�साय नम इत्यनेन पूजयेदित्यर्थः | बलिमन्त्रमाह - गंकारमिति 
| दीर्घयुक्तं द्वितीय-चतुर्थ-षष्ठस्वरयुक्तं गंकारत्रयमुच्चार्येत्यर्थः | अत्र

प्. ६२४) बलिं गृह्णयुगं प्रोच्य वह्निजायां समुच्चरेत् |
अनेन मनुना मन्त्री गणे�सस्य बलिं हरेत् || ११८ ||

[गजतुण्डामुद्रा]

संकोचिता�न्गुलीः कृत्वा दण्डवत् कारयेद् बुधः |
गजतुण्डाख्यमुद्रेयं गणे�सस्य प्रकीर्तिता || ११९ ||


दीर्घयुक्तमिति वि�सिष्यानुक्तावपि प्रथमप्राप्तपरित्यागे प्रमाणाभावाद् द्वितीय � चतुर्थ - 
षष्ठस्वराणां ग्रहणमर्थादायातम् | एतेन गां गीं गूं इति प्राप्तम् | व्यक्तमाह 
ज्ञानार्णवे पञ्चमपटले -

गां गीं गूं त्रयमालिख्य �नेऽन्तं गणपतिं ततः |

इति | एवञ्च गां गीं गूं गणपतये वरवरद सर्वजनं मे व�समानय बलिं गृह्ण 
गृह्ण स्वाहेति गणे�सबलिमन्त्रः पर्यवस्यति | ज्ञानार्णवपञ्चमपटले तु -

गां गीं गूं त्रयमालिख्य �नेऽन्तं गणपतिं ततः |
वरान्ते वरदान्ते च सर्वान्ते जनमालिखेत् | 
मे व�सं चाऽनय प्रोच्य सर्वोप - पदमालिखेत् |
चारान्ते सहितं चोक्त्वा बलिं गृह्ण द्विधा पदम् | 
वह्निजायान्वितो मन्त्रो गाणपत्यबलिं हरेत् | 

इत्यनेन निरुक्तमन्त्रे व�समानयेत्यनन्तरं सर्वोपचारसहितमिति बलिवि�सेषणमुक्तमिति वि�सेषो 
दृ�स्यते |

११९ | अथ गणे�सबलिदाने विहितां गजतुण्डामुद्रामाह - संकोचितेति | अ�न्गुलीर्वामहस्तस्य 
स�न्कोचिताः कृत्वेत्यर्थः | दण्डवदिति मध्यमाम�न्गुलिं दण्डवत् कारयेत् | इयमेव 
गणे�सप्रिया गजतुण्डामुद्रेत्यर्थः | तथाच ज्ञानार्णवे पञ्चमपटले - वाममुष्टिं 
विधायाऽदाविति क्षेत्रपालबलिमुद्रामभिधाय -

तथा मुष्टेस्तु मध्यस्थाम�न्गुलीं दण्डवत् कुरु |
गजतुण्डा महामुद्रा गणपस्य बलिर्भवेत् ||

इत्यनेन वामहस्ते मुष्टिं बध्वा मध्यमा�न्गुलेर्दीर्घीकरणमेव गजतुण्डामुद्रेति 
व्यक्तमुक्तम् |

प्. ६२५) [मण्डलपूजा]

स्ववाममण्डलं मन्त्री साधारं परिपूजयेत् |
व्यापकान्ते मण्डलाय ऐ/ परान्ते नमःपदम् || १२० ||

[सर्वभूतबलिः]

बलिं तत्रैव संस्थाप्य त्रिर्मूलेनाभिमन्त्रयेत् |
पूजयेत् सर्वभूतञ्च धूपदीपादिना सुधीः || १२१ ||

[बलिमन्त्रः]

तारञ्च भुवने�सानीं सर्वविघ्नपदन्ततः |
हृद्भ्य�स्च सर्वभूतेभ्यः �सब्दबीजञ्च ठद्वयम् || १२२ ||

इमं कलार्णमुच्चार्य त्रितारान्ते बलिं हरेत् |

[बलिमुद्रा]

अ�न्गुष्ठानामिकाभ्याञ्च मुद्रया तत्त्वसंज्ञया || १२३ ||

[निरुक्तबलौ कल्पान्तरम्]

एकत्र वा पञ्च बलीन् दद्याद् व्यापकमण्डले |
वामभागे स्थिते मन्त्री सर्वविघ्नहरो भवेत् || १२४ ||


१२० | एवं मण्डलचतुष्टये क्रमेण वटुकादीनां पूजनं बलिञ्चोपदि�स्य 
प्रागुक्तस्ववामावस्थितमण्डलस्य पूजामाह | ऐ/ परान्ते व्यापकमण्डलाय ततो 
नमःपदमिति सम्बन्धः | एवञ्च ऐ/ ह्रीं व्यापकमण्डलाय नम इति मण्डलपूजामन्त्रः 
|

१२१ | बलिमिति | तत्रैव प्रागुक्तत्रिकोण-षट्कोण-चतुरस्रमण्डल एव | पूजयेदिति, सर्वभूतेभ्यो 
नम इत्यनेनेत्यर्थः |

११२-१२३ | बलिमन्त्रमाह-तारमित्यादिना | तारः प्रणवः, भुवने�सानी ह्रीं | एवञ्च ओं ह्रीं 
सर्वविघ्नहृद्भ्यः सर्वभूतेभ्यः ऐ/ स्वाहा | इति सर्वभूतबलिमन्त्रः | अ�न्गुष्ठेति | 
अ�न्गुष्ठानामिकायोगात्मकतत्त्वमुद्रया सर्वभूतेभ्यो बलिं हरेदिति सम्बन्धः |

१२४ | पूर्वं �स्रीचक्रस्य चतुर्दिक्षु कृते मण्डलचतुष्टये बलिचतुष्टयं स्ववामभागे कृते 
मण्डले बलिमेकं दद्यादित्युक्तम् | तत्र कल्पान्तरमाह- एकत्र वेति | मण्डल-

प्. ६२६) [पुनः कल्पान्तरम्]

अथवा सर्वभूताय बलिमेकं समाचरेत् |

[पुनः षड�न्गपूजा]

षड�न्गञ्च ततः कुर्यात् पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना || १२५ ||

[हृदये मूर्तिकल्पना]

मयाबीजं समुच्चार्य कामबीजं ततः परम् |
बलिमात्मकमारोप्य हृदि मूर्तिं प्रकल्पयेत् || १२६ ||

[ध्याने विहितं मुद्राद्वयम्]

त्रिखण्डामुद्रया ध्यायेद् बद्ध्वा वा पाणिकच्छपाम् |
यथा ध्यात्वा साधकस्य मनो नान्यत्र सज्जते || १२७ ||


चतुष्टयमकृत्वा केवलं स्ववामकृतव्यापकमण्डले वटुकादिसर्वभूतान्तबलिपञ्चकं 
विदधीतेत्यर्थः | व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे पञ्चमपटले -

अथवा वामभागे तु मण्डलं चैकमालिखेत् |
तत्रैव बलिदानन्तु कुर्यात् सर्वार्थसिद्धये ||

इति | वामभागे विहितस्य बलेः फलमाह - वामेत्यादिना | 

१२५ | तत्रापि कल्पान्तरमाह - अथवेति | कल्पेऽस्मिन् अ�सक्तौ पूर्ववद् बलिपञ्चकमकृत्वा 
केवलेन सर्वभूतबलिनैव बलिफलं लभ्येत |

१२७ | अथ त्रिपुराया ध्याने विहितं मुद्राद्वयं निरुक्तमुद्राद्वयेन कृतस्य ध्यानस्य 
प्र�सस्तिञ्चाऽह - त्रिखण्डेति | तत्र त्रिखण्डामुद्रामाह तन्त्रसारे -

परिवर्त्त्य करौ स्पृष्टाव�न्गुष्ठौ कारयेत् समौ |
अनामान्तर्गते कृत्वा तर्जन्यौ कुटिलाकृती ||
कनिष्ठिके नियुञ्जीत निजस्थाने महे�स्वरि |
त्रिखण्डेयं समाख्याता त्रिपुराध्यानकर्मणि ||

इति | अनया मुद्रया त्रिपुरां ध्यायेदित्यर्थः | कल्पान्तरमाह - बद्ध्वा वेति | 
पाणिकच्छपां कूर्ममुद्रां वेत्यर्थः | कूर्ममुद्रालक्षणमाह तन्त्रसारे -

वामहस्तस्य तर्जन्यां दक्षिणस्य कनिष्ठिकाम् |
तथा दक्षिणतर्जन्यां वामा�न्गुष्ठं नियोजयेत् ||

प्. ६२७) [ध्यानयोगः]

ध्यानयोगं समास्थाय पूरकेणापि कर्मणा |
मनो मूले तु संयोज्य कुञ्च्य प्राणानिरूकतः(?) || १२८ ||

मूलाधारे स्फुरद्दीप�सिखाकारं �सिवां स्मरेत् |
संयोज्य परमानन्दे ब्रह्मरन्ध्रान्तरस्थिते || १२९ ||

सामरस्यं तयोः कृत्वा वि�स्राम्य च पुनः पुनः |
�सिवानन्दामृतालोलीभूतां चैतन्यरूपिणीम् |
तामात्मस्थानमानीय चिद्रूपां परिचिन्तयेत् || १३० ||


उन्नतं दक्षिणा�न्गुष्ठं वामस्य मध्यमादिकाः |
अ�न्गुलीर्योजयेत् पृष्ठे दक्षिणस्य करस्य च ||
वामस्य पितृतीर्थेन मध्यमानामिके तथा |
अधोमुखे च ते कुर्याद्दक्षिणस्य करस्य च ||
कूर्मपृष्ठसमं कुर्याद्दक्षपाणिञ्च सर्वतः |
कूर्ममुद्रेयमाख्याता देवताध्यानकर्मणि ||

इति | एवमेव गन्धर्वतन्त्रे एकाद�सपटलेऽपि | यथेति-निरुक्तान्यतरमुद्रया ध्यायतः 
साधकस्य मनः अन्यत्र न सज्जते ध्येयविषय एव समाहितं भवतीत्यर्थः |

१२८ | मूल इति | मूलाधारे मनः संयोज्येत्यर्थः | इममेवार्थमाह तन्त्रसारे 
योगप्रक्रियाप्रकरणे -

आदौ पूरकयोगेन स्वाधारे योजयेन्मनः |
गुदमेद्रान्तरे �सक्तिं तामाकुञ्च्य प्रबोधयेत् ||

गुदमेद्रान्तरे तां �सक्तिमाकुञ्च्य निरुपमसूक्ष्मताकां सञ्चिन्त्य प्रवर्धयेत् (इति चास्य 
व्याख्या) |

१२९ | मूलाधार इति | निरुक्तलक्षणां �सिवां कुण्डलिनीं मूलाधारचतुर्दलाभ्यन्तरे 
स्मरेदित्यर्थः | संयोज्येति | ब्रह्मरन्ध्राभ्यन्तरीणे परमानन्दस्वरूपे परम�सिवे तां 
कुण्डलिनीं संयोज्येत्यर्थः |

१३० | सामरस्यमिति | सामरस्यञ्च -

स्त्रीपुंयोगे तु यत् सौख्यं सामरस्यं तदुच्यते |

इत्युक्तलक्षणम् | तयोः कुण्डलिनीपरम�सिवयोर्निरुक्तसामरस्यं सम्पाद्येत्यर्थः |

प्. ६२८) चिन्तयेत् कर्णिकामध्ये रत्नसिंहासनं महत् |
सिद्धिषोड�सकोणं तत् सूर्यकोटिसमप्रभम् || १३१ ||

तन्मध्ये चिन्तयेन्मन्त्री चक्रराजं सु�सोभनम् |
चक्रमध्ये ततः �सक्तिं त्रिकोणां परिचिन्तयेत् || १३२ ||

तन्मध्ये चिन्तयेत्तेजः सुप्रका�सं निरञ्जनम् |
प्रलयानलस�न्का�सं सर्वदेवमयं �सिवम् || १३३ ||

ब्रह्मतेजोमयं नित्यं मुनिसिद्धितपोमयम् |
सर्वव्रतफलमयं सर्वयज्ञफलात्मकम् || १३४ ||

सर्व�सक्तिमयञ्चैव सर्वविद्यात्मकं पुनः |
सर्वात्मभावरूपञ्च सर्वानन्दमयं तथा || १३५ ||

सर्वज्ञानमयञ्चैव सर्वभूतात्मकं पुनः |
चिन्तयेच्च महादेवीं तेजः परिणतं हि तत् || १३६ ||

[देव्या ध्यानम्]

ततः पद्मनिभां देवीं बालार्ककिरणारुणाम् |
जवाकुसुमस�न्का�सां दाडिमीकुसुमप्रभाम् || १३७ ||


�सिवेति | परम�सिवसम्भोगस्रुतानन्दामृतचञ्चलीभूतामित्यर्थः आत्मस्थानं हृदयमित्यर्थः 
|

१३१ | चिन्तयेदिति | कर्णिकामध्ये अनाहतपद्मस्येति �सेषः | �सिष्टं स्पष्टम् |

१३२-१३६ | तन्मध्ये निरुक्तरत्नसिंहासनमध्यप्रदे�से चक्रराजं �स्रीचक्रम्, तन्मध्ये 
त्रिकोणरूपां �सक्तिम्, तन्मध्ये च वक्ष्यमाणरूपं तेजः; तत्तेजःपरिणतिरूपां 
महादेवीं �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीं वक्ष्यमाणध्यानक्रमेण चिन्तयेदिति फलितार्थः |

१३७ | अथ �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्या ध्यानद्वयमभिधास्यन् प्रथमं ध्यानमाह - ततः 
पद्मनिभामित्यादिना परमानन्दनन्दितामित्यन्तेन | स्पष्टार्थमिदमिति न व्याख्यायते |

प्. ६२९) पद्मरागप्रतीका�सां कु�न्कुमोदकसन्निभाम् |
स्फुरन्मुकुटमाणिक्य - कि�न्किणीजालमण्डिताम् || १३८ ||

कालालिकुलस�न्का�सकुटिलालकपल्लवाम् |
प्रत्यग्रारुणस�न्का�सवदनाम्भोजमण्डलाम् || १३९ ||

किञ्चिदर्धेन्दुकुटिलललाटमृदुपट्टिकाम् |
पिनाकिधनुराकारसुभ्रुवं परमे�स्वरीम् || १४० ||

आनन्दमुदितोल्लोललीलान्दोलितलोचनाम् |
स्फुरन्मयूखस�न्घातविलसद्धेमकुण्डलाम् || १४१ ||

सुगण्डमण्डलाभोगजितेन्द्वमृतमण्डलाम् |
वि�स्वकर्मादिनिर्माणसूत्रविस्पष्टनासिकाम् || १४२ ||

ताम्रविद्रुमबिम्बाभरक्तोष्ठीममृतोपमाम् |
स्मितमाधुर्यविजितमाधुर्यरससागराम् || १४३ ||

बीजपुरस्फुरद्बीजदन्तप�न्क्तियुगान्विताम् |
रत्नद्वीपस्फुरद्रत्नजिह्वाममलभाषिणीम् || १४४ ||

अनौपम्यगुणोपेतचिबुकोद्दे�स�सोभिताम् | 
कम्बुग्रीवां महादेवीं मृणालललितैर्भुजैः || १४५ ||

रक्तोत्पलदलाकारसुकुमारकराम्बुजाम् |
कराम्बुजनखज्योतिर्विद्योतितनभस्तलाम् || १४६ ||

मुक्ताहारलतोपेतसमुन्नतपयोधराम् |
त्रिवलीवलयामुक्तमध्यदे�ससु�सोभिताम् || १४७ ||

प्. ६३०) लावण्यसरिदावर्ताकारनाभिविभूषिताम् |
अनर्घरत्नघटितकाञ्चीयुक्तनितम्बिनीम् || १४८ ||

नितम्बबिम्बद्विरदरोमराजिवरा�न्कु�साम् |
कदलीललितस्तम्भसुकुमारोरुमी�स्वरीम् || १४९ ||

लावण्यकदलीतुल्यज�न्घायुगलमण्डिताम् |
गूढगुल्फपदद्वन्द्वप्रपदाजितकच्छपाम् || १५० ||

ब्रह्मविष्णु�सिरोरत्ननिघृष्टचरणाम्बुजाम् |
तनुदीर्घा�न्गुलिस्वच्छनखचन्द्रविभूषिताम् || १५१ ||

�सीतां�सु�सतस�न्का�सकान्तिसन्तानहासिनीम् |
लौहित्यजितसिन्दूरजवादाडिमरागिणीम् || १५२ ||

रक्तवस्त्रपरीधानां पा�सा�न्कु�सकरोद्यताम् |
रक्तपद्मनिविष्टान्तु रक्ताभरणभूषिताम् || १५३ ||

चतुर्भुजां त्रिनेत्राञ्च पञ्चवाणधनुर्धराम् | 
कर्पूर�सकलोन्मि�स्रताम्बूलपूरिताननाम् || १५४ ||

महामृगमदोद्दामकु�न्कुमारुणविग्रहाम् |
सर्व�सृ�न्गारवे�साढ्यं सर्वाभरणभूषिताम् || १५५ ||

जगदाह्लादजननीं जगद्रञ्जनकारिणीम् |
जगदाकर्षणकरीं जगत्कारणरूपिणीम् || १५६ ||

प्. ६३१) सर्वमन्त्रमयीं देवीं सर्वसौभाग्यसुन्दरीम् |
सर्वलक्ष्मीमयीं नित्यां परमानन्दनन्दिताम् || १५७ ||

[ध्यानान्तरम्]

अथवाऽन्यप्रकारेण ध्यायेद्देवीं सुलक्षणाम् |
जवाकुसुमस�न्का�सां दाडिमीकुसुमारुणाम् || १५८ ||

सिन्दूरपूररुचिरां बालार्ककिरणोपमाम् |
तप्तकाञ्चनस�न्का�सां पद्मरागमणिप्रभाम् || १५९ ||

नानासद्रत्नसंयुक्तकिरीटवरभूषणाम् |
अर्द्धेन्दुमस्तकाक्रान्तकुटिलालकपल्लवाम् || १६० ||

चमरीबालकुटिलनिर्मल�स्यामके�सिनीम् |
मल्लिकामालतीमालाकवरीपरिवेष्टिताम् || १६१ ||

नानासद्रत्नसंयुक्तपट्टगुच्छप्रलम्बिताम् |
�सरदर्धेन्दुकुटिलललाटमृदुपट्टिकाम् || १६२ ||

के�समध्ये महाभास्वत्सिन्दूरलहरीयुताम् |
चन्दनागुरुकस्तूरीकु�न्कुमैस्तिलकोज्ज्वलाम् || १६३ ||

कामकोदण्डसदृ�ससुभ्रुवं पद्मलोचनाम् |
आनन्दमुदितोल्लासलोचनत्रितयान्विताम् || १६४ ||

�सरत्पूर्णेन्दुसदृ�ससूत्रविस्पष्टनासिकाम् |
नासाग्रे गजराजोत्थमहामुक्ताविराजिताम् || १६५ ||


१५८-१९३ | अथ ध्यानान्तरमाह - अथवेत्यादिना साधकोत्तम इत्यन्तेन |

प्. ६३२) सुचारुवृत्तगण्डेन विजितामृतमण्डलाम् |
�सरत्पूर्णेन्दुसदृ�समुखमण्डलमण्डिताम् || १६६ ||

ईषत्सहास्यवदनजितमाधुर्यसागराम् |
कर्णोपरिस्फुरद्रत्नपत्रिकावरराजिताम् || १६७ ||

आनन्दरत्नघटितकर्णभूषणभूषिताम् |
स्फुरद्रत्नसमूहेन विलसद्धेमकुण्डलाम् || १६८ ||

कर्णभूषणतेजोभिः कपोलस्थलमञ्जरीम् |
बन्धूकारुणसिन्दूरबिम्बोष्ठीममृतोपमाम् || १६९ ||

बीजपूरस्फुरद्बीजदन्तप�न्क्तियुगान्विताम् |
अनौपम्यगुणोपेतचिबुकस्थलराजिताम् || १७० ||

नानारत्नसमायुक्तग्रीवाभूषणभूषिताम् |
मुक्तामणिप्रवालस्य निकरैः कण्ठभूषिताम् || १७१ ||

प्रवालवल्लीसादृ�स्यबाहुवल्लीचतुष्टयाम् |
कु�न्कुमारुणस�न्का�ससुकोमलकराम्बुजाम् || १७२ ||

पाणिपद्मनखज्योत्स्नावितानितनभस्थलाम् |
सद्रत्नगणसंयुक्तकेयूरवरभूषिताम् || १७३ ||

नवरत्नसमायुक्तपट्टसूत्रप्रलम्बिताम् |
नागेन्द्रदन्त�स�न्खेन मणिबन्धविराजिताम् || १७४ ||

अनर्घ्यरत्नघटितक�न्कणैः परिमण्डिताम् |
अ�न्गुलीयकरत्नेन विराजितदिगन्तराम् || १७५ ||

प्. ६३३) सत्त्वरजस्तमोभूतपा�सं वामकरे धृताम् |
भृ�न्गप�न्क्तिगुणाक्रान्तमिक्षुचापविधारिणीम् || १७६ ||

अष्टधातुसमायुक्तम�न्कु�सं दक्षिणे करे |
रक्तोत्पलाब्जकुमुदकुन्दाम्रा�न्कुरसम्भवान् || १७७ ||

तदधः पञ्चबाणां�स्च दधतीं त्रिपुरे�स्वरीम् |
आयुधस्य प्रतीका�सैर्नभस्तलविराजिताम् || १७८ ||

आनन्दहारसन्दोहविराजितपयोधराम् |
पृष्ठदे�से स्फुरद्रत्नपट्टगुच्छप्रलम्बिताम् || १७९ ||

सुवृत्तनिविडोत्तु�न्गपीवरस्तनमण्डलाम् |
पयोधरभरानम्रसुचारुक्षीणमध्यमाम् || १८० ||

नाभिपद्माद्रोमराजिलताकुचसमीपगाम् |
गन्धचन्दनकस्तूरीविलेपितकलेवराम् || १८१ ||

काञ्चनाञ्चितकाञ्चोलीपरिपूरितभूषिताम् |
सुचारुत्रिवलीयुक्तमध्यदे�ससु�सोभिताम् || १८२ ||

क्वणत्काञ्चीसमायुक्तनितम्बबिम्बमण्डलाम् |
सुवर्णसूत्ररचितरक्तपट्टपटान्विताम् || १८३ ||

पटाञ्चलसमायुक्तसद्रत्नवरभूषिताम् |
अनेकरत्नरचितचारुमेखलयाऽन्विताम् || १८४ ||

करीन्द्रकरसादृ�स्यसुकुमारोरुयुग्मकाम् |
कदलीललितस्तम्भचारुज�न्घायुगान्विताम् || १८५ ||

प्. ६३४) तरुणारुणपादाब्जरणन्नूपुरराजिताम् |
मुक्तामणिप्रवालै�स्च पादपद्मविभूषिताम् || १८६ ||

प्रवाला�न्कुरसादृ�स्यपादा�न्गुलिप्रका�सिताम् |
पादा�न्गुलिनखज्योतिः�सरदिन्दुतिरस्कृताम् || १८७ ||

सुकोमललसन्मालापादपद्मप्रलम्बिताम् | 
ब्रह्मविष्णु�सिरोरत्नैः प्रका�सितपदाञ्चलाम् || १८८ ||

कामराजा�न्गमारूढां �सिवसिंहासनस्थिताम् | 
सर्व�सृ�न्गारवे�साढ्यां सर्वाभरणभूषिताम् || १८९ ||

�सरदिन्दुसहस्रस्य कान्तिसन्तानहारिणीम् |
कर्पूरादिसमायुक्तताम्बूलपूरिताननाम् || १९० ||

मुखप्रसादवचनैर्जितमाधुर्यसागराम् |
कर्णचुम्बिस्फुरन्नीललोलाक्षक्षेपसुन्दरीम् || १९१ ||

जगदाह्लादजननीं जगत्कारणरूपिणीम् |
सर्वमन्त्रमयीं देवीं जगद्रञ्जनकारिणीम् || १९२ ||

नानासद्रत्नसंयुक्त�स्वेतच्छत्रविराजिताम् |
कोटिकोटिधूपदीपैः परिवेष्टितमण्डलाम् |
�सब्दब्रह्ममयीं नित्यां भावयेत् साधकोत्तमः || १९३ ||

[निरुक्तध्यानप्र�सस्तिः]

एवं परिणतां देवीमात्मानं चिन्तयेत् सदा |
तदाविष्टः सदा स स्यात्तथावे�सः सदा भवेत् || १९४ ||

प्. ६३५) तथाभिनय�सील�स्च तथाचारस्तथा �सुचिः |
सदा कामे�स्वरो भूत्वा कामभोगान् समाचरेत् || १९५ ||

एवं हि ध्यानयोगेन भवेन्नान्यमना यदि |
तदा तन्मयतामेत्य जीवन्मुक्तो भवेत् सदा || १९६ ||

निर्विकल्पः सदा ध्यानान्निःसङ्गो जायते सदा |
जरामरणमुक्त�स्च महाभोगी महासुखी || १९७ ||

अव्याहताज्ञः सर्वत्र विचरेद् भुवनत्रयम् |
नास्ति पापं नास्ति पुण्यं साक्षाद्देवः �सिवो भवेत् || १९८ ||

एवं सिद्धो दृढाभ्यासान्नानारूपाणि धारयेत् |
स्थूलसूक्ष्मविभेदेन दृ�स्यादृ�स्य�स्च जायते || १९९ ||

पञ्चभूतात्मकं रूपं सूर्याचन्द्रमसोरपि |
ब्रह्मादीनां तथा रूपं देवगन्धर्वरक्षसाम् || २०० ||

पतत्त्रिणां पन्नगानामिच्छयैव हि जायते |
कल्पनादेव न�स्यन्ति सिद्धयो वा जगत्त्रये || २०१ ||

सर्वभूतानि संवेत्ति सर्वत्राव्याहता गतिः |
मारणोच्चाटनं चैव स्तम्भनं मोहनं तथा || २०२ ||

दृष्ट्वैव कुरुते सर्वं कल्पनादेव साधकः |
दासवत्त्रिजगत् सर्वं तस्मै बलिमुपाहरेत् || २०३ ||


२०३ | बलिं पूजाम् |

प्. ६३६) कर्ता हर्ता तथा पाता �सिवतुल्यो भवेत् सदा |

[निरुक्तस्वरूपाया देव्या हृदयादावाहनम्]

एवं तां हृदयाम्भोजान्मुद्रयावाहयेत्ततः || २०४ ||

[त्रिखण्डा मुद्रा]

परिवर्त्त्यकरौ कृत्वा अ�न्गुष्ठौ कारयेत् समौ |
धारयेत्तर्जनीभ्याञ्च कनिष्ठाद्यद्वयं ततः || २०५ ||

मध्यमायुगलं मध्ये स्थापयित्वा कनिष्ठके |
निजस्थाने समायोज्य स्थापयेत् साधकोत्तमः || २०६ ||

त्रिखण्डेयं समाख्याता त्रिपुराह्वानकर्मणि |

[त्रिखण्डया देव्या आवाहनम्]

अनयावाहयेद्देवीं �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीम् || २०७ ||

[पुष्पाञ्जलौ समानयनम्]

वहन्नासापुटेनैव बहन्तीं परमां कलाम् |
पुष्पाञ्जलौ समानीय पूर्वोक्तां भैरवीं जपन् || २०८ ||


२०५-२०६ | त्रिखण्डामुद्रामाह तन्त्रसारे -

परिवर्त्य करौ स्पृष्टाव�न्गुष्ठौ कारयेत् समौ |
अनामान्तर्गते कृत्वा तर्जन्यौ कुटिलाकृती ||
कनिष्ठके नियुञ्जीत निजस्थाने महे�स्वरि |
त्रिखण्डेयं समाख्याता त्रिपुराध्यानकर्मणि ||

२०८ | वहन्नासापुटेनेति | नासापुटप्रवाहितवायुना वहन्तीं विनिःसरन्तीम् | एवञ्च 
हृत्प�न्कजे देवीं ध्यात्वा नासारन्ध्रप्रवाहिवायुना तां विनिःसार्य पुष्पाञ्जलौ 
समानीय महापद्मेत्यादिना तस्मादञ्जलेर्देवीं महायन्त्रे स्थापयेदिति क्रमः | 
अञ्जलिवियोजनन्तु स्थापनात् पूर्वं न कर्तव्यम् | स्फुटमाह गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले -

प्राणायामं ततः कृत्वा गृह्णीयात् कुसुमाञ्जलिम् |
पुष्पाञ्जलिं विना देवीं नाऽवाहयेत् कदाचन |
ततो ध्यायेन्महादेवीं यथोक्तां परमे�स्वरीम् |

प्. ६३७) [प्रार्थनामन्त्रः]

महापद्मवनान्तःस्थे कारणानन्दविग्रहे |
सर्वभूतहिते मातरेह्येहि परमे�स्वरि || २०९ ||

[यन्त्रे देव्याः स्थापनम्]

इत्युच्चार्य महायन्त्रे स्थापयेत् परदेवताम् || २१० ||

[आवाहनी मुद्रा]

ऊर्द्ध्वाञ्जलिमधः कुर्यादियमावाहनी भवेत् |

[स्थापनी मुद्रा]

इयन्तु विपरीता स्यात्तदा वै स्थापनी भवेत् || २११ ||

[सन्निधापनी मुद्रा]

ऊर्द्ध्वा�न्गुष्ठौ मुष्टियुगं तदेयं सन्निधापनी |

[सन्निरोधिनी मुद्रा]

अन्तरा�न्गुष्ठमुष्टिभ्यां तदेयं सन्निरोधिनी || २१२ ||


प्रत्यक्षीकृत्य हृदये जितप्राणोऽथ साधकः |
ऐक्यं सञ्चिन्तयेद्देव्या बाह्यान्तर्मूर्तियुग्मयोः |
ततस्तु आयुबीजेन वहन्नासापुटेन तु |
तच्चैतन्यं विनिःसार्य पुष्पाञ्जलौ निवे�सयेत् |
नासिकावायुनिःसारात् पुष्पस्था देवता भवेत् |
यावत् संस्थापयेद्देवीं स्वहस्तं न वियोजयेत् |
कृते वियोग हस्तस्य पुष्पात्तस्मान्महे�स्वरि |
गन्धर्वैः पूज्यते देवी पूजकैर्नाऽप्यते फलम् || इति |

२११ | ऊर्द्धेति | ऊर्द्ध्वे स्थितमञ्जलिमधःकुर्यादवनमयेदित्यर्थः | न तु 
ऊर्द्ध्वमुखमञ्जलिमधोमुखं कुर्यादित्यर्थः कल्पनीयः, वक्ष्यमाणस्थापनीमुद्रया 
विरोधात् |

हस्ताभ्यामञ्जलिं बद्ध्वाऽनामिकामूलपर्वणोः |
अ�न्गुष्ठौ निक्षिपेत् सेयं मुद्रा त्वावाहनी स्मृता ||

इति तन्त्रसारधृतवचने स्पष्टमभिधानाच्च | इयन्त्विति विपरीता अधोमुखी | तदुक्तं तन्त्रसारे 
� 

अधोमुखी त्वियं चेत् स्यात् स्थापनीमुद्रिका स्मृता | इति |

प्. ६३८) [आवाहनस्वरूपम्]

स्वत एवाभिपूर्णाया देवतायाः प्रपूजने |
सादरं संमुखीभाव आवाहनमिहोच्यते || २१३ ||

[स्थापनस्वरूपम्]

विभोर्निवे�सनं यन्त्रे स्थापनं कथितं बुधैः || २१४ ||

पूजां प्रपूज्यमान्स्तु गृहीत्वाऽनुग्रहादिकम् |

[सन्निधापनस्वरूपम्]

कर्तुं सन्निध्यमस्यास्तु तत्सान्निध्यं प्रचक्षते || २१५ ||

[सन्निरोधस्वरूपम्]

आकर्मकाण्डपर्यन्तं सान्निध्यं हि विभो�स्च यत् |
स सन्निरोध उद्दिष्टो भक्तितो मन्त्रविन्नरैः || २१६ ||

[अवगुण्ठनम्]

आनन्दायतं तत्त्वं सच्चिदानन्दलक्षणम् |
तदत्र सकले व्याप्तं ध्येयं स्यादवगुण्ठनम् || २१७ ||

[सकलीकरणम्]

सकलीकरणं कृत्वा मन्त्रैः षड्भिरथैकताम् |

[अमृतीकरणम्]

अ�न्गनाम�न्गला(?)सार्द्धं विदध्यादमृताकृतम् || २१८ ||

[परमीकरणम्]

क्षमा तस्यापराधानां विज्ञेया परमीकृतिः || २१९ ||

[जीवन्यासः]

जीवन्यासं ततः कुर्यात् पूर्वोक्तमन्त्रमुच्चरन् ||
कु�सस्य विष्टरेणापि लेलिहानेन वा बुधः || २२० ||

प्. ६३९) [लेलिहामुद्रा]

तर्जनीमध्यमानामाः समं कुर्यादधोमुखम्(?) |
अनामायां क्षिपेद् वृद्धामृजुं कृत्वा कनिष्ठिकाम् |
लेलिहा नाम मुद्रेयं जीवन्यासे प्रकीर्तिता || २२१ ||

[सकलीकरणस्वरूपम्]

वह्न्यादिदिक्षु वा देव्यास्तत्तद�न्गेषु वा सुधीः |
षड�न्गं कल्पयेदेतत् सकलीकरणं भवेत् || २२२ ||

[त्रितालादिपरमीकरणान्तं कर्म]

त्रितालं द�सदिग्बन्धमवगुण्ठनमाचरेत् |
धेन्वाख्ययाऽमृतीकृत्य परमीकरणञ्चरेत् || २२३ ||

[परिवारदेवतास्वरूपम्]

एवं कृत्वा तच्छरीरान्मयूखनिकरान् बहिः |
विनिःसृत्य स्थिरीभूतं परिवारं विचिन्तयेत् || २२४ ||


२२२ | वह्न्यादिति | तत्तद�न्गेषु हृदयादिषड�न्गेषु | षड�न्गं कल्पयेदिति 
षड�न्गमन्त्रैरित्यर्थः | तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले -

अ�न्गमन्त्रान् न्यसेद्देवि देव्य�न्गे साधकोत्तमः |
सकलीकरणं नाम मुद्रेयं व्याप्तिरूपिणी || इति |

२२३ | त्रितालादिक्रमः पूर्वमेव वि�सदीकृतः | परमीकरणञ्चरेदिति परमीकरणमुद्रयेत्यर्थः 
| परमीकरणमुद्रामाह तन्त्रसारे -

अन्योन्यग्रथिता�न्गुष्ठा प्रसारितपरा�न्गुली |
महामुद्रेयमुदिता परमीकरणे बुधैः ||

इति | परमीकरणस्वरूपमाह गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले -

सर्वापराधजातानां सहिष्णुत्वप्रका�सकम् |
परमीकरणं नाम संप्रार्थनमिहोच्यते || इति |

२२४ | एवमिति | देवी �सरीरान्मयस्वरूपेण बहिराविर्भूता देवता एव परिवारा इत्यर्थः |


प्. ६४०) [मुद्रानवकदर्�सनोपदे�सः] 
 
वक्ष्यमाणोक्तविधिना नव मुद्राः प्रदर्�सयेत् |

[तत्र सर्वसंक्षोभणी मुद्रा]

मध्यमामध्यमे कृत्वा कनिष्ठेऽ�न्गुष्ठरोधिते || २२५ ||

तर्जन्यौ दण्डवत् कृत्वा मध्यमोपर्यनामिके |
सर्वसंक्षोभणीनाम्नी मुद्रेयं क्षोभयेज्जगत् || २२६ ||

[सर्वविद्रावणी मुद्रा]

एतस्या एव मुद्राया मध्यमे सरले यदा |
सर्वविद्रावणीनाम्नी मुद्रेयं द्रावयेत् क्षणात् || २२७ ||

[सर्वाकर्षिणी मुद्रा]

मध्यमा तर्जनी युग्मे वक्रे कुर्याद् यथाविधि |
एतस्या एव मुद्रायास्तदाकर्षणकर्मणि || २२८ ||


२२५-२२६ | अथ त्रिपुरार्चने दर्�सयितव्या नव मुद्राः क्रमेण निरूपयति -वक्ष्यमाणेत्यादिना | 
तत्र प्रथमां सर्वसंक्षोभणीमुद्रामाह -मध्यमेत्यादिना | अत्र कनिष्टेऽ�न्गुष्ठरोधित 
इति सन्धिरार्षः | हस्तयोर्मध्यमा�न्गुलेर्मध्यमे पर्वणि स्थापिते कनिष्टे अ�न्गुष्ठाभ्यां 
रोधिते कृत्वा तर्जनीद्वयं दण्डवत् सरलं कृत्वा अनामिकाद्वयं मध्यमाद्वयोपरि 
स्थापयेदिति फलितार्थः | सर्वजगत्संक्षोभणकारित्वादस्या मुद्रायाः सर्वसंक्षोभणीति 
संज्ञा |

तदुक्तं तन्त्रसारे -

मध्यमामध्यमे कृत्वा कनिष्टेऽ�न्गुष्ठरोधिते |
तर्जन्यौ दण्डवत् कृत्वा मध्यमोपर्यनामिके |
एषा च प्रथमा मुद्रा सर्वसंक्षोभकारिणी | इति |

२२७ | द्वितीयामाह - एतस्या इति | एतस्याः सर्वसंक्षोभण्या मुद्राया मध्यमा�न्गुल्यौ 
सरले अवक्रे चेत् सर्वविद्रावणी मुद्रा भवति | तन्त्रसारेऽप्याह -

एतस्या एव मुद्राया मध्यमे सरले यदा |
क्रियेते परमे�सानि सर्वविद्राविणी तदा || इति |

२२८ | तृतीयामाह-मध्यमेति | निरुक्तमुद्रया मध्यमातर्जन्योरुभयोर्वक्रत्वे सर्वाकर्षिणी 
मुद्रा भवति | मुद्रा चैषा साधकजगदाकर्षण�सक्तिमाविर्भावयति |

मध्यमातर्जनीभ्याञ्च कनिष्ठानामिके समे |
अ�न्कु�साकाररूपाभ्यां मध्यमे परमे�स्वरि |

प्. ६४१) [सर्वव�स्यकरी मुद्रा]

परिवर्तनमार्गेण स्वा�न्गुलीः सम्मुखा यजेत् |
अ�न्गुष्ठयोर्वक्त्रदे�से तर्जन्याव�न्कु�साकृती |
सर्वव�स्यकरीनाम्नी मुद्रेयं व�सकारिणी || २२९ ||

[सर्वोन्मादिनी मुद्रा]

सम्मुखौ तु करौ कृत्वा मध्यमामध्यगेऽन्त्यजे |
अनामिके तु सरले तद्बहिस्तर्जनीद्वयम् || २३० ||

दण्डाकारौ ततोऽ�न्गुष्ठौ मध्यमानखदे�सगौ |
मुद्रैषोन्मादिनीनाम्नी क्लेदिनी सर्वयोषिताम् || २३१ ||


अ�न्गुष्ठन्तु नियुञ्जीत कनिष्ठानामिकोपरि |
इयमाकर्षिणी मुद्रा त्रैलोक्याकर्षिणी परा |

इति तन्त्रसारधृतवचनानुसारेण तु कनिष्ठानामिकयोरवक्रत्वं 
कनिष्ठानामिकयोरुपर्य�न्गुष्ठस्थापनञ्चेति वि�सेषो दृ�स्यते |

२२९ | चतुर्थीमाह - परिवर्तनेत्यादिना | अत्र पूर्वतो मध्यमातर्जनीयुग्म इत्याद्यध्याहार्यम् 
| एवञ्चाऽभिमुख्येन वक्रयोस्तर्जन्योरधो मध्यमे तदधः परिवर्तनक्रमेणानामिके 
ततस्तेनैव क्रमेण कनिष्ठे अ�न्गुष्ठयोर्वक्त्रदे�से अग्रे निविडं स�न्गताः कुर्यात् इत्येवाऽह-
स्वा�न्गुलीः सम्मुखा यजेदित्यनेन | यजेत् परस्परं स�न्गमयेदित्यर्थः | तर्जन्यौ अ�न्कु�साकृती 
अ�न्कु�सवद् वक्रे कुर्यात् | न तु अ�न्कु�साकृती तर्जन्यौ अ�न्गुष्ठयोर्वक्त्रदे�से निवे�सयेदिति 
सम्बन्धः, तन्त्रसारे सर्वासाम�न्गुलीनामुपरि अ�न्गुष्ठनिवे�सनस्य व्यक्तमुक्तत्वात् | तथाच 
तन्त्रसारे -

पुटाकारौ करौ कृत्वा तर्जन्याव�न्कु�साकृती |
परिवर्तक्रमेणैव मध्यमे तदधोगते | 
क्रमेण देवि तेनैव कनिष्ठानामिके तथा |
संयोज्य निविडाः सर्वा अ�न्गुष्ठावग्रदे�सतः |
मुद्रेयं परमे�सानि सर्वव�स्यकरी मता || इति |

२३०-२३१ | अथ पञ्चमीमाह - सम्मुखाविति | करौ परस्परं सम्मुखौ कृत्वा अन्त्यजे 
कनिष्ठिके मध्यमयोर्मध्यगे मध्यपर्वसंस्थे कुर्यात् | अनामिके सरले अवक्रे

प्. ६४२) [महा�न्कु�सा मुद्रा]

एतस्या एव मुद्राया अनामातर्जनीक्रमात् |
अ�न्कु�साकाररूपेण योजयेत् साधकोत्तमः |
इयं महा�न्कु�सानाम्नी सर्वकार्यार्थसाधिका || २३२ ||

[खेचरी मुद्रा]

सव्यं दक्षिणहस्ते तु दक्षिणं वामहस्तके |
परिवेष्टनमार्गेण कनिष्ठानामिके ततः || २३३ ||

तर्जनीभ्याञ्च संरुध्य मध्यमे सरले ततः | 
योन्याकारस्वरूपेण योजयेत् साधकोत्तमः || २३४ ||

इयन्तु खेचरीनाम्नी मुद्रा सर्वोत्तमोत्तमा || २३५ ||


कृत्वा तद्बहिस्तर्जनीद्वयं स्थापयेत् | ततो दण्डाकारौ सरलाव�न्गुष्ठौ 
मध्यमानखदे�सगौ कुर्यात् मध्यमयोर्नखदे�से सरलाव�न्गुष्ठौ योजयेदित्यर्थः | 
सर्वयोषितां क्लेदिनी आर्द्रतासम्पादिनीयमुन्मादिनी मुद्रा | 

प्रायः समानुपूर्वीकवचनेनोक्तेयं मुद्रा तन्त्रसारेऽपि -

सम्मुखौ तु करौ कृत्वा मध्यमामध्यगेऽन्त्यजे |
अनामिके तु सरले तद्वहिस्तर्जनीद्वयम् ||
दण्डाकारौ ततोऽ�न्गुष्ठौ मध्यमानखदे�सगौ |
मुद्रैषोन्मादिनी नाम्ना कर्षिणी सर्वयोषिताम् || इति |

२३२ | षष्ठीमाह - एतस्या इति | एतस्या उन्मादिनीमुद्रायाः क्रमेणानामिकाद्वयं 
तर्जनीद्वयञ्च अ�न्कु�साकाररूपेण यदि योजयेत् तदा महा�न्कु�साख्या मुद्रा भवति | 
व्यक्तमाह तन्त्रसारे -

अस्यास्त्वनामिकायुग्ममधःकृत्वाऽ�न्कु�साकृती |
तर्जन्यावपि तेनैव क्रमेण विनियोजयेत् ||
इयं महा�न्कु�सा मुद्रा सर्वकार्यार्थसाधिनी |

इति | अस्या इति उन्मादिनीमुद्रायाः |

२३३-२३५ | अथ सप्तमीमाह - सव्यमित्यादिना | सव्यं वामहस्तं दक्षिणहस्ते

प्. ६४३) [खेचरीमुद्राप्र�सस्तिः]

प्रयतोऽप्रयतो वाऽपि �सुचिर्वाऽप्यथवाऽ�सुचिः |
गच्छंस्तिष्ठन् स्वपन् वाऽपि भुञ्जानो मैथुने रतः || २३६ ||

मुद्राया मध्यमा�न्गुल्यौ परिवर्तक्रमेण तु |
पार्थिवस्थानसंयुक्ताः सद्यः खेचरतां व्रजेत् || २३७ ||

एतया ज्ञातया चैव योगिनीनां भवेत् प्रियः || २३८ ||

[बीजमुद्रा]

परिवर्त्त्य करौ स्पृष्टावर्धचन्द्राकृती भवेत् |
तर्जन्य�न्गुष्ठयुगलं युगपत् कारयेद् बुधः || २३९ ||

अधः कनिष्ठावष्टब्धे मध्यमे विनियोजयेत् |
तथैव कुटिले योज्य सर्वाधस्तादनामिके || २४० ||


दक्षिणञ्च वामहस्ते योजयेत्, ततः परिवेष्टनमार्गेण कनिष्ठानामिके योजयेत् वामहस्तस्य 
कनिष्ठया दक्षहस्तस्य अनामिकां दक्षहस्तस्य कनिष्ठया वामहस्तस्यानामिकाञ्च 
परिवेष्टयेदित्यर्थः | तर्जनीभ्यामिति | तथा सरले अवक्रे मध्यमे प्रागुक्तरीत्या 
तर्जनीभ्याञ्च संरुध्य योन्याकारेण स्थापयेदिति खेचरी मुद्रा |

सव्यं दक्षिणदे�से तु सव्यदे�से तु दक्षिणम् | 
बाहुं कृत्वा महादेवि हस्तौ संपरिवर्त्य च ||
कनिष्ठानामिके देवि युक्त्वा तेन क्रमेण तु |
तर्जनीभ्यां समाक्रान्ते सर्वोर्द्ध्वमपि मध्यमे || 
अ�न्गुष्ठौ तु महे�सानि सरलावपि कारयेत् | 
इयं सा खेचरी नाम्ना पार्थिवस्थानयोजिता ||

इति तन्त्रसारधृतवचने तु अ�न्गुष्ठयोः सारल्येन अवस्थानमिति वि�सेषो दृ�स्यते |

२३९-२४१ | अष्टमीमाह - परिवर्त्येति |

परिवर्त्य करौ स्पष्टावर्धचन्द्राकृती प्रिये |
तर्जन्य�न्गुष्ठयुगलं युगपत् कारयेत् ततः ||

प्. ६४४) बीजमुद्रेयमाख्याता सर्वसिद्धिप्रवर्तिनी || २४१ ||

[योनिमुद्रा]

मध्यमे कुटिलाकारे तर्जन्युपरिसंस्थिते |
अनामिकामध्यगते तथैव च कनिष्ठिके || २४२ ||

सर्वा एकत्र संयोज्य अ�न्गुष्ठपरिपीडिताः |
योनिमुद्रेयमाख्याता त्रैलोक्योत्पत्तिमातृका || २४३ ||

[निरुक्तमुद्राबीजनिरूपणप्रतिज्ञा]

बीजानि क्रमतो वक्ष्ये मुद्राणां तन्त्रवर्त्मना | 

[मुद्रानवके प्रयोज्यानि बीजानि]

पञ्चबाणं समुद्धृत्य �सूलबीजं लिखेत्ततः || २४४ ||


अधः कनिष्ठावष्टब्धे मध्यमे विनियोजयेत् |
तथैव कुटिले योज्ये सर्वाधस्तादनामिके || 
बीजमुद्रेयमचिरात् सर्वसिद्धिविवर्धिनी | इति तन्त्रसारे | 

२४२-२४३ | अथ नवमीं योनिमुद्रामाह - मध्यम इति | कुटिलाकारे मध्यमे 
तर्जन्युपरिसंस्थिते कुर्यात्, तथा कनिष्ठिके अनामिकामध्यगते विदधीत | तत�स्च सर्वा 
अ�न्गुलीरेकत्र संयोज्य अ�न्गुष्ठाभ्यामवष्टब्धाः कुर्यादिति योनिमुद्राबन्धनक्रमः | 
त्रैलोक्योत्पत्तिमातृकेति सर्वोत्पत्तिभूमित्वाद् योनेरित्यर्थः |

मध्यमे कुटिले कृत्वा तर्जन्युपरिसंस्थिते |
अनामिके मध्यगते तथैव हि कनिष्ठिके ||
सर्वा एकत्र संयोज्य अ�न्गुष्ठपरिपीडिताः |
एषा तु परमा मुद्रा योनिमुद्रेयमीरिता || इति तन्त्रसारे | 

एतासां मुद्राणां पूजाकाले प्रयोगमाह तत्रैव -

एता मुद्रा महे�सानि त्रिपुराया मयोदिताः |
पूजाकाले प्रयोक्तव्याः सन्ध्यानुक्रमयोगतः || इति |

प्. ६४५) �सिवः �सक्तिः कान्तपान्तं भगरेफेन्दुमण्डितम् |
सदा�सिवस्य बीजन्तु वाग्भवं नवमं स्मृतम् || २४५ ||

[तर्पणोपदे�सः]

तर्पणञ्च ततः कुर्यात्त्रिवारं तत्त्वमुद्रया |

[षोड�सोपचारैः पूजनस्योपदे�सः]

उपचारैः षोड�सभिः पूजयेत् परमे�स्वरीम् || २४६ ||


२४४-२४५ | अथ क्रमेण निरुक्तसर्वसंक्षोभण्यादिमुद्रासु प्रयोज्यानि बीजानि निरूपयति - 
पञ्चबाणमित्यादिना | पञ्चबाणबीजानि तु पञ्चद�से थान्तद्वयमित्यादिना (३४३ �स्लो.) मूले 
टीकायाञ्च प्रदर्�सितानि | पञ्चबाणं समुद्धृत्य द्रां द्रीं क्लीं ब्लूं सः इति 
बीजपञ्चकमुद्धृत्येत्यर्थः | एवञ्च सर्वसंक्षोभण्यादिसर्वोन्मादिन्यन्तमुद्रापञ्चके 
निरुक्तबीजपञ्चकं प्रयुञ्जीतेति बोध्यम् | तत�स्च द्रामित्युक्त्वा सर्वसंक्षोभणीं मुद्रां 
प्रदर्�सयेत् | एवं द्रीं सर्वविद्रावणीम् | क्लीं सर्वाकर्षिणीम् | ब्लूं सर्वव�स्यकरीम् | सः 
सर्वोन्मादिनीम् | �सूलबीजं क्रों | एवञ्च क्रोमित्युक्त्वा महा�न्कु�सां मुद्रां प्रदर्�सयेत् | 
अथ सप्तम्यां खेचरीमुद्रायां बीजयोजनमुपदि�सति - �सिव इत्यादिना | �सिवो हकारः, �सक्तिः 
सकारः, कान्तः खकारः, पान्तः फकारः, स च फकारो भगेनैकाद�सस्वरेण रेफेण 
इन्दुनाऽनुस्वारेण च मण्डितः | एतेन ह स ख फ्रें इत्युक्त्वा खेचरीमुद्रां प्रदर्�सयेदिति 
बोध्यम् | अष्टम्यां बीजमुद्रायां बीजयोगमाह - सदेति | सदा�सिवस्य बीजं ह्सौरिति | 
एवञ्च ह्सौरित्युक्त्वा बीजमुद्रां प्रदर्�सयेदित्यर्थः | वाग्भवमिति ऐ/ इति 
वाग्भवबीजपूर्विकां नवमीं योनिमुद्रां प्रदर्�सयेदित्यर्थः | गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले 
-

सन्दर्�सयेत् स्वस्वबीजपूर्वं मुद्रास्ततो नव |
संक्षोभद्रावणाकर्षव�स्योन्मदमहा�न्कु�साः |
खेचरीबीजयोन्याख्या नवमुद्रास्ततः क्रमात् |
एता मुद्रा महे�सानि बन्धूककुसुमप्रभाः ||
स्वस्वमुद्राकराः सर्वाः �स्रीविद्यासम्मुखी स्मरेत् || इति |

२४६ | तर्पणञ्चेति | तत्त्वमुद्रालक्षणमाह गन्धर्वतन्त्रे त्रयोद�सपटले -

अ�न्गुष्ठानामिकायोगं (ः) तत्त्वमुद्रेयमीरिता |

प्. ६४६) त्रितत्त्वैर्वह्निजायान्तैस्त्रिधाऽर्घ्यं परिकल्पयेत् || २४७ ||

मूलस्य च त्रिषु त्रीणि बीजानि विनियोज्य च |
बालामन्त्रेण मन्त्रज्ञ उपचारान्निवेदयेत् || २४८ ||

[षोड�सोपचाराः]

आसनं स्वागतं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् |
मधुपर्काचमनस्नानवसनाभरणानि च || २४९ ||

सुगन्धसुमनोदीपधूपनैवेद्यवन्दनाः |
प्रयोजयेदर्चनायामुपचारांस्तु षोड�स || २५० ||

[तत्र कल्पान्तरम्]

अथवा कल्पयेन्मन्त्री पाद्यार्घ्याचमनीयकम् |
स्नानं वस्त्रं तथा भूषां गन्धप्रसूनधूपकम् || २५१ ||

प्रदीपकञ्च नैवेद्यमाचान्तार्थं जलं पुनः |
ताम्बूलमर्चना स्तोत्रं तर्पणञ्च नमस्क्रिया |
प्रयोजयेदर्चनायामुपचारांस्तु षोड�स || २५२ ||


अ�न्गुष्ठं �सिवमित्याहुरनामा �सक्तिरुच्यते ||
तर्पणन्तु तयोर्योगादमृतैर्वामपाणिना || इति |

उपचारैरिति | उपचारपदव्युत्पत्तिमाह तत्रैव -

भक्त्यैवैते कृता देवे साधकं देवसन्निधिम् |
चारयन्ति यतस्तस्मादुच्यन्ते चोपचारकाः ||

समीपे चरणाद् वाऽपि कलाकान्ते तथोदिताः || इति |

२४९-२५४ | अथ क्रमेणोपचारान् विभजते - आसनमित्यादिना पञ्चोपचारिका इत्यन्तेन | स्पष्टम् 
| तत्राऽसने वि�सेषमाह गन्धर्वतन्त्रे चतुर्द�सपटले -

सौवर्णं राजतं वास्त्रं तथा रत्नविनिर्मितम् |
आसनं प्रथमं दद्यात् पौष्पं दारवमेव वा ||

प्. ६४७) [द�सोपचाराः]

अर्घ्यं पाद्यं निवेद्याथ जलमाचमनीयकम् |
मधुपर्कञ्चाऽचमनं गन्धप्रसूनके ततः |
धूपदीपौ च नैवेद्यं द�सोपचारकं स्मृतम् || २५३ ||

[पञ्चोपचाराः]

गन्धादयो नैवेद्यान्ताः पूजाः पञ्चोपचारिकाः |

[क्रमेणैतेषामुत्तममध्यमाधमत्वम्]

उत्तमा मध्यमा चैव बुधैरुक्ताऽधमा क्रमात् || २५४ ||

[उपचारेषु कस्यचिदलाभे व्यवस्था]

उपचारेषु सर्वेषु यत्किञ्चिद्दुर्लभं भवेत् |
तत् सर्वं मनसां ध्यात्वा पुष्पक्षेपेण कल्पयेत् || २५५ ||


न पत्रमासनं दद्यात् कदाचिदिह पूजने |
यथोक्तविधिना देव्यै रक्तकम्बलमेव वा ||
स्वमेरुपादपीठान्ते पद्मकल्पितमासनम् |
भोगमोक्षप्रदे मातस्तिष्ठस्व परमे�स्वरि ||
अनेनैवाऽसनं देव्यै यो दद्याद्विहितं �सिवे |
भुक्तिमुक्ती करे तस्य सर्वत्र स्थानवान् भवेत् ||

इति | अन्येषामप्युपचाराणां स्वरूपमत्रैव प्रद�सितं विस्तरभयात् | पञ्चोपचारानाह - 
गन्धादय इति | व्यक्तमाह निबन्धतन्त्रे पञ्चपञ्चा�सत्तमपटले -

गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यमिति पञ्चकम् |
निवेदयेत् सदाऽर्चायां पूजाः पञ्चोपचारिकाः ||

इति | उत्तमेति | षोड�सोपचारिका उत्तमा, द�सोपचारिका मध्यमा, पञ्चोपचारिका अधमा 
पूजेत्यर्थः |

२५५ | उपचारेष्विति | कस्यचिदुपचारस्याभावे पुष्पमेव तदुपचारत्वेन कल्पयित्वा देव्यै 
निवेदयेदित्यर्थः |

प्. ६४८) [प्रत्युपचारानन्तरं जलदानम्]

तत्र तत्र जलं दद्यादुपचारान्तरान्तरा |

[देवी�सिरसि पुष्पदानम्]

देवतायाः �सिरः कुर्यात् कुसुमोपहितं सदा || २५६ ||

[देव्या ऊर्ध्वे करभ्रामणनिषेधः]

पूजाकाले देवताया नोपरि भ्रामयेत् करम् |

[पुष्पाद्यभावे व्यवस्था]

पूजयेत् परमे�सानीं पुष्पाभावे तु पत्रकैः || २५७ ||

पत्राणामप्य भावे तु तृणगुल्मौषधादिभिः |
ओषधीनामभावे तु तत्फलैरपि पूजयेत् || २५८ ||

अक्षतैर्वा जलैर्वाऽपि तदभावे तु सर्षपैः | 
सितैस्तथाऽप्यलाभे तु मानसीं भक्तिमाचरेत् || २५६ ||


२५७ | पूजयेदिति पुष्पाभावे पत्रादिभिरर्चयेत्, परं तु कदाऽपि पूजालोपं न विदधीत, 
निरुक्तानामेकतमस्याप्यलाभे मानसीं पूजां विदधीत; तयैव पूजासिद्धिर्भवतीति भावः 
| व्यक्तमाह गन्धर्वतन्त्रे चतुर्द�सपटले -

पुष्पाभावे यजेत् पत्रैः पत्रालाभे च तत्फलैः |
अक्षतैर्वा जलैर्वाऽपि न पूजां व्यतिल�न्घयेत् ||
एतेषामप्यलाभे तु मानसीं भक्तिमा�स्रयेत् |

इति | अत्र पुष्पाभावे यजेत् पत्रैरिति सामान्यतः पत्रविधाने सत्यपि -

पत्रेषु बिल्वपत्रञ्च तथा मदनपल्लवम् |
दूर्वा�न्कुरं तथा प्रोक्तं नान्यत् पत्रं प्रयोजयेत् ||

इति गन्धर्वतन्त्रचतुर्द�सपटलवचनसंवादात् न पत्रैरर्चयेच्छिवामित्यनेन सामान्यतः 
पत्रकरणकार्चानिषेधाच्च पुष्पाभावे निरुक्तबिल्वादिपत्रैरेव पूजनं विधेयं न तु 
पत्रान्तरैरिति ज्ञेयम् |

प्. ६४९) [पुष्पाद्युपचाराणां परत्वापरत्वादि]

परापरोत्तमञ्चैव मध्यमञ्च तथाऽधमम् |
सौवर्णं परमं प्रोक्तमपरं चित्रवस्तुजम् || २६० ||

वृक्षगुल्मोद्भवं पुष्पमुत्तमं परिकीर्तितम् |
अधमं पत्रतोयादि मध्यमन्तु फलात्मकम् || २६१ ||

[पुष्पनिवेदनक्रमः]

ज्ञानाख्यमुद्रया मन्त्री चक्रे पुष्पं निवेदयेत् |

[ज्ञानमुद्रा]

अ�न्गुष्ठतर्जनीभ्यान्तु ज्ञानमुद्रा प्रकीर्तिता || २६२ ||

[पुष्पादिदाने वि�सेषः]

यथोत्पन्नं तथा पुष्पं तथा दद्याच्च पत्रकम् |
पुष्पाञ्जलिप्रदाने तु न भवेन्नियमस्त्वयम् || २६३ ||

नाधोमुखं फलं दद्यादिति �सास्त्रस्य निर्णयः | 

[तर्पणम्]

तर्पयेन्मूलमन्त्रेण त्रिवारं पूर्ववत् सुधीः || २६४ ||

[देव्या उद्वर्तनाद्यल�न्कारदानान्तं कर्म]

स्ववाममण्डले नीत्वा देविमुद्वर्तनादिकम् |
मनःपूजाक्रमैः स्नानं वाससा तनुमार्जनम् || २६५ ||

सर्वाल�न्करणं दत्त्वा मण्डले तां समानयेत् |

[पाद्याद्यर्पणम्]

पूर्ववद् वन्दनं कृत्वा पाद्यादीनि निवेदयेत् || २६६ ||


२६५ | मनःपूजाक्रमैरिति | सप्तद�सपटलोक्तमानसार्चनविहितस्नानक्रमैः देव्याः स्नानं 
निवर्तयेदित्यर्थः |

प्. ६५०) [गन्धाद्यर्पणम्]

गन्धचन्दनधूपैस्तु दीपैर्नानाफलैरपि |
�सर्करामि�स्रपयसा घृतेन मधुना फलैः |
दध्ना च परमान्नेन भवानीं परितोषयेत् || २६७ ||

[नैवेद्यनिवेदनक्रमः]

मूलं देव्याः स्वनामान्ते नैवेद्यमिति चोच्चरन् |
गृहाण वह्निजायान्ते नैवेद्यमुत्सृजेदिति || २६८ ||

[बलिदाने वि�सेषः]

न राजा मेषमहिषबलिदानं समाचरेत् |
सिंहव्याघ्रनरां�स्चैव न दद्याद् ब्राह्मणोत्तमः || २६९ ||

[व्यजनाद्युपचारैर्देव्याः परितोषविधानम्]

व्यजनैः �सुद्धसिन्दूरैर्घण्टाचामरदर्पणैः |
वितानच्छत्रताम्बूलैः कस्तूरीकु�न्कुमादिभिः || २७० ||

रोचनागुरुकर्पूरैस्तथा लाक्षारसेन च |
नृत्यैर्गीतै�स्च वाद्यै�स्च तोषयेत् परमे�स्वरीम् || २७१ ||


२६८ | नैवेद्यनिवेदनक्रममाह - मूलमित्यादिना | आदौ मूलं ततो देव्याः स्वनाम ततो 
नैवेद्यमिति गृहाणेति च पदद्वयं वह्निजाया स्वाहेति | एवञ्च मूलं ततः 
�स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरि नैवेद्यं गृहाण स्वाहेति मन्त्रः पर्यवस्यति |

२६९ | बलिदाने वि�सेषमाह - न राजेति | सामान्यतो बलिदाने विहितेष्वपि प�सुषु राजा 
मेषमहिषबलिं तथा ब्राह्मणोत्तमः सिंहादिबलिं न विदधीतेत्यर्थः |

प्. ६५१) [तर्पणम्]

दत्त्वा नानाविधं द्रव्यं हेतुभिस्तर्पयेत् पराम् |

[परिवारदेवतार्चोपदे�सः]

गृहीत्वाज्ञां महादेव्याः परिवारांस्ततोऽर्चयेत् || २७२ ||

[तत्र षण्णाम�न्गदेवतानां पूजा]

यथा सर्वज्ञता तृप्तिरनादिबोधसंज्ञिका |
स्वतन्त्रा नित्यतृप्ताऽन्या तथाऽनन्तक्रमादिमाः || २७३ ||


२७२ | दत्त्वेति | हेतुभिः कारणैः | तत्रापि वि�सेषमाह गन्धर्वतन्त्रे पञ्चद�सपटले -

निर्विकल्पस्य देवे�सि सुरैव विहितागमे |
अमृतञ्च तदेव स्यान्मद्यञ्चापि तदेव हि ||
नाऽपद्यपि द्विजो मद्यं दद्याद् देव्यै कदाचन |
मोहाद् यदि ददेन्मद्यं ब्राह्मण्यादेव हीयते ||
ब्रह्मघाती स एव स्यात् तस्मान्मद्यं विवर्जयेत् |
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..  
निर्विकल्पो यदा मद्यं महादेव्यै निवेदयेत् |
अ�स्वमेधसहस्रस्य .. .. .. .. .. ..
सविकल्पो यदा देवि पापभा�न् नात्रसं�सयः || इति |

अथ परिवारार्चनमवतारयति - गृहीत्वेति | आज्ञाप्रार्थनक्रममाह त्रिपुरार्चनरहस्ये आदौ 
मूलम्, ततः -

संविन्मये परे देवि परामृतरसप्रिये |
अनुज्ञां त्रिपुरे देहि परिवारार्चनाय मे ||

इति | गन्धर्वतन्त्रे षोड�सपटले -

र�स्मिवृन्दानि ते देवि पूजयामि विधानतः |
आज्ञापय जगन्मातर्यतस्तमेव तानिव (?) ||
कृताञ्जलिर्महे�सानि देव्याज्ञां साधकोत्तमः |
गृहीत्वा पूजयेत् तुष्टः प्रागुक्तक्रमयोगतः || इति |

२७३-२७५ | तत्राऽदौ षड�न्गदेवतार्चाक्रममभिधत्ते - यथेत्यादिना | तथाच

प्. ६५२) षड�न्गदेवताः पूज्यास्तत्तन्मन्त्रं समुच्चरन् |

[तासां ध्यानम्]

तुषारस्फटिक�स्यामनीलकृष्णारुणार्चिषः || २७४ ||

वरदाभयधारिण्यः प्रधानतनवः स्त्रियः |

[पूजास्थानम्]

अग्नी�सासुरवायव्ये मध्ये दिक्षु यथाक्रमात् || २७५ ||

[पुनस्तर्पणं पुष्पाञ्जलिदानञ्च]

तर्पणञ्च पुनः कृत्वा मूलमुच्चार्य सर्वतः || २७६ ||

�सिरोवक्षःपदद्वन्द्वकरद्वन्द्वेषु च क्रमात् |
सर्वा�न्गेषु पुनः कुर्यात् पञ्चपञ्चाञ्जलीन् हृदा || २७७ ||

[परिवारपूजायामादौ बीजयोजनक्रमः]

सर्वावरणनामादौ मायां लक्ष्मीं नियोजयेत् |
वा�न्मायां कमलां वाऽपि त्रिभिः संपुटितञ्च वा || २७८ ||


सर्वज्ञता�सक्ति�स्रीमहात्रिपुरसुन्दरीहृदयाय नमः, तृप्ति�सक्ति�स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी�सिरसे 
स्वाहेत्यादिक्रमेण षड�न्गदेवताः पूजयेदित्यापतति | तन्त्रसारकृता तु सर्वज्ञतेत्यत्र 
सर्वज्ञा �सक्तिरिति बालाबीजस्य द्विरावृत्त्या ऐ/ क्लीं सौरित्याद्येकैकबीजपूर्वकत्वञ्चोक्तम् |

	एतासाम�न्गदेवतानां क्रमेण स्वरूपमाह - तुषारेति | 
सर्वज्ञता�सक्तिस्तुषारवर्णा, तृप्ति�सक्तिः स्फटिकवर्णा, अनादिबोध�सक्तिः �स्यामवर्णा, 
स्वतन्त्रा �सक्तिर्नीलवर्णा, नित्यतृप्ति�सक्तिः कृष्णवर्णा, अनन्त�सक्तिररुणवर्णेत्युक्तं भवति | 
वरदेत्यादि साधारणम् | क्रमेणैतासां स्थानमाह - अग्नीति, अग्न्यादिक्रमेणैताः 
पूजयेदित्यर्थः |

२७६ | पञ्चपुष्पाञ्जलिदानमाह - मूलेत्यादिना | तथाच आदौ मूलं ततः �सिर - 
आदिसर्वा�न्गान्तेषु क्रमेण पुष्पाञ्जलिपञ्चकमर्पयेदित्यर्थः |

२७८ | अथाऽवरणपूजायामादौ बीजयोजने प्रस्थानत्रयमाह -मायामित्यादिना | तथाच 
मायां लक्ष्मीं ह्रीं �स्रीमिति मायाबीजं �स्रीबीजञ्च नियोजयेदिति द्वितारीप्रयोग -

प्. ६५३) [पादुकामन्त्रः]

पादुकां पूजयामीति �स्रीपूर्वं पादुकामनुः |
नमोऽन्ते योजयित्वा तु नमोऽन्तं सर्वमर्चयेत् || २७९ ||

[न्यासेऽपि पादुकामनोः प्रयोज्यत्वम्]

न्यासेऽपि योजयेन्मन्त्री पादुका सर्वसिद्धिदा |

[अत्र प्रामाणिकागमसम्मतिः]

रहस्यं परमं प्रोक्तमिति यामलसम्मतम् || २८० ||


क्रमः | वा�न्मायां कमलामिति ऐ/ ह्री/ �स्रीमिति बीजत्रयं योजयेदिति त्रितारीप्रयोगक्रमः | 
त्रिभिः संपुटितं वेति तृतीयः कल्पः | त्रिभिः वा�न्मायाकमलाबीजैः संपुटितम् | 
संपुटलक्षणमाह तन्त्रसारे -

मन्त्रमादौ वदेत् सर्वं साध्यसंज्ञामनन्तरम् |
विपरीतं पुन�स्चान्ते बीजं तत् संपुटं स्मृतम् ||

एवञ्चात्र कल्पे प्रथमं ऐं ह्रीं �स्रीं ततः पूज्यदेवतानाम ततः �स्रीं ह्रीं ऐं इति 
विपरीतमुच्चारयेदिति फलितम् | तन्त्रसारकृताऽपि सर्वत्राऽदौ द्वितार्या त्रितार्या वा प्रयोग 
इत्युक्तम् | ज्ञानार्णवेऽपि -

मायालक्ष्मीमयं बीजयुग्मं पूर्वक्रमेण हि |
कथितं योजयेद्देवि त्रयं वा परमे�स्वरि ||

इति | कल्पसूत्रेऽपि सर्वत्राऽदौ त्रितारीप्रयोग इति तन्त्रसारकारः | त्रितारी च -

वा�न्माया कमला चेति त्रितारी समुदाहृता | इति |

२७९ | अथ सर्वत्र परिवारार्चने प्रयोज्यं पादुकामन्त्रमाह - पादुकामिति | तथाच ऐं 
ह्रीं �स्रीं �स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी�स्रीपादुकां पूजयामि नम इत्येवंक्रमेण 
सर्वमर्चयेदित्यर्थः |

२८० | न्यासेऽपीति | न्यासकालेऽपि निरुक्तपादुकामन्त्रं प्रयुञ्जीतेत्यर्थः | तत्र पादुकायै 
नम इति वि�सेषः | अस्मिन्नर्थे प्रमाणभूतमागममुदाहरति - रहस्यमिति |

प्. ६५४) [तर्पणसंख्या]

तर्पणञ्च त्रिधा कार्यं सकृद्वाऽपि निजेच्छया |

[होमादौ वाक्यभेदाः]

स्वाहा होमे तर्पणे च तर्पयामीति संस्मरेत् || २८१ ||

[षोड�सतिथिनित्यार्चायां स्वरविन्यासः]

मध्यत्रिकोणरेखासु स्वाग्रे दक्षोत्तरक्रमैः |
पञ्च पञ्च क्रमेणापि स्वरान् विभागतो लिखेत् ||
अःस्वरञ्च लिखेन्मध्ये तिथिनित्यास्तथाऽर्चयेत् || २८२ ||

[कामे�स्वर्यादिपूजनोपदे�सः]

कामे�स्वर्यादिकाः सर्वा ध्यात्वा तत्तन्मनुं चरेत् |
प्रतिपदादिपूर्णान्तं वामावर्तक्रमेण तु || २८३ ||

[कामे�स्वर्या ध्यानम् (१)]

कामे�स्वरीं रक्तवर्णां रक्तवस्त्रविभूषिताम् |
पा�सा�न्कु�स�सरां�स्चापं धारयन्तीं विचिन्तयेत् || २८४ ||


२८१ | परिवारदेवतानां तर्पणसंख्यामाह - तर्पणञ्चेति | स्पष्टम् | प्रकृते तु 
तर्पयामीत्यन्तेन तर्पणं कुर्यादिति बोध्यम् |

२८२-२८३ | अथ कामे�स्वर्यादिषोड�सतिथिनित्यार्चनमभिधास्यन् प्रथमं �स्रीचक्रमध्यत्रिकोणे 
अकारादिविसर्गान्तषोड�सस्वरविन्यासमाह-मध्येत्यादिना | स्वाग्रे दक्षोत्तरक्रमैः 
दक्षादिक्रमेण पञ्च�सः स्वरान् अनुस्वारान्तान् रेखात्रये त्रिकोणमध्ये च विसर्गं लिखेदिति 
फलितार्थः | तत्र कामे�स्वर्यादिका वक्ष्यमाणास्तिथिनित्या वक्ष्यमाणक्रमेण ध्यात्वा 
तत्तद्देवतामन्त्रेणार्चयेदित्यर्थः | तत्र क्रममाह - प्रतिपदादीति |

२८४ | अथ क्रमेण कामे�स्वर्यादीनां विचित्रान्तानां प्रतिपदादिपञ्चद�स्यन्तेषु 
पञ्चद�सतिथिषु क्रमेणार्चनीयानां पञ्चद�सतिथिनित्यानां साधारण्येन पञ्चद�सतिथिषु

प्. ६५५) [भगमालायाः (२)]

भगमालां �सुक्लवर्णां भगमालाविभूषिताम् |
पा�सा�न्कु�स(ञ्च) सूत्रञ्च पुस्तकं बिभ्रतीं करैः || २८५ ||

[नित्यक्लिन्नायाः (३)]

नित्यक्लिन्नां �सुक्लवर्णां वराभयकराम्बुजाम् || २८६ ||

[भेरुण्ढायाः (४)]

भेरुण्डां रक्तवर्णाञ्च रक्ताभरणभूषिताम् |
मुण्डवेदधरां देवीं द्विभुजां परिचिन्तयेत् || २८७ ||

[वह्निवासिन्याः (५)]

पि�न्गलाभां तथाहस्तां भावयेद् वह्निवासिनीम् |

[महानित्ये�स्वर्याः (६)]

महानित्ये�स्वरीं खड्गचर्माक्षस्रग्धरां वराम् || २८८ ||


समर्चनीयायाः �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्या�स्च ध्यानान्याह-कामे�स्वरीमित्यादिना साधकोत्तम 
इत्यन्तेन | स्पष्टम् |

२८८ | महानित्ये�स्वरीमिति | वज्रे�स्वरीति ज्ञानार्णवे महावज्रे�स्वरीति च तन्त्रराजे पाठः | अत्र 
महानित्ये�स्वरीध्यानानन्तरम् एवं सुकृष्णां त्वरितामिति त्वरिताया ध्यानमुक्तम् | परन्तु -

प्रथमा सुन्दरी नित्या महात्रिपुरसुन्दरी |
कामे�स्वरी समाख्याता तथैव भगमालिनी ||
नित्यक्लिन्ना च भेरुण्डा तथैव वह्निवासिनी |
वज्रे�स्वरी च दूती च त्वरिता कुलसुन्दरी ||
नित्या नीलपताका च विजया सर्वम�न्गला |
ज्वालामालाविचित्रान्ताः पञ्चद�स प्रकीर्तिताः ||

इति तन्त्रसारधृतकुलार्णववचने त्वरितायाः पूर्वं �सिवदूत्या निरूपणं दृ�स्यते | एवमेव 
तन्त्रराजतन्त्रेऽपि | त्रिपुरार्चनरहस्येऽप्येवमेव | मूलेऽपि पञ्चद�सप्रका�से 
षोड�सनित्यान्यासावसरे सप्तम्यां विन्यसेदेनां �सिवदूतीं स्वयं हृदि इत्यनेन 
�सिवदूतीन्यास -

प्. ६५६) [�सिवदूती (७)]

x            x              x              x            x               x |

[त्वरिता-कुलसुन्दर्योः (८, ९)]

एवं सुकृष्णां त्वरितां गौरा�न्गीं कुलसुन्दरीम् |

[नित्यायाः (१०)]

अष्टसिद्धिधरां देवीमष्टकोणान्तरस्थिताम् || २८९ ||

[नीलपताकायाः (११)]

नित्यां नीलपताकाञ्च पा�सा�न्कु�सधरां स्मरेत् |

[विजयायाः (१२)]

विजयां चण्डरूपाञ्च तथा स्त्रां योगिनीवृताम् || २९० ||

[सर्वम�न्गलायाः (१३)]

पद्मद्वयकरां रक्तां ध्यायेद् वै सर्वम�न्गलाम् |

[ज्वालां�सुमालिन्याः (१४)]

ज्वालां�सुमालिनीं धूम्रां त्रिनेत्रां �स्वेतरूपिणीम् || २९१ ||

[विचित्रायाः (१५)]

विचित्रां �स्वेतरूपाञ्च �स्वेतपद्मधरां �सुभाम् |
चित्रहस्तां महादेवीं सर्वाभरणभूषिताम् || २९२ ||

[�स्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्याः (१६)]

ततः �स्रीसुन्दरीं ध्यात्वा पूजयेत् साधकोत्तमः |

[प्रतिपदादिष्वेकैकनित्यार्चायाः फलम्]

एकैकां पूजयेद् यो हि स सौभाग्यफलं लभेत् || २९३ ||


मभिधाय अष्टम्यां विन्यसेत् कण्ठे त्वरितां द्वाद�साक्षरीमित्यनेन �सिवदूत्यनन्तरं 
त्वरिताया निर्दे�सः कृतः | एतेन गणनया नित्यानां षोड�सत्वमप्युपपद्यते, �सिवदूत्या 
अग्रहणे तु न्यूनतैव स्यात् | तद् यदत्र मूले षोड�सनित्यापूजाप्रकरणे �सिवदूत्या 
ध्यानं न दृ�स्यते, तल्लेखकप्रमादकृतमिति प्रतिभाति |

१९३ | एवं कामे�स्वर्यादीनां विचित्रान्तानां पञ्चद�सनित्यानां ध्यानान्यभिधाय

प्. ६५७) [सुन्दर्याः सर्वासु तिथिषु पूज्यत्वम्]

अःस्वरे षोड�सीं नित्यां त्रिपञ्चतिथिगामिनीम् |

[पक्षभेदेनार्चायां क्रमभेदः]

कृष्णपक्षे विचित्राद्याः कामे�स्वर्यन्तिका यजेत् || २९४ ||


षोड�स्याः �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्यां ध्यानमुपदि�सति-तत इत्यादिना | ध्यानन्तु पूर्वमेव 
द�सितम् | एकैकां निरुक्तासु नित्यास्वित्यर्थः |

२९४ | षोड�स्याः सुन्दर्याः पूजास्थानमाह-अःस्वर इति | अःस्वरे अःस्वरञ्च लिखेन्मध्ये इति 
प्रागुक्त्या मध्यत्रिकोणमध्यलिखिते अः इति षोड�सस्वरे इत्यर्थः | षोड�सीं वि�सिनष्टि - 
त्रिपञ्चेति | एवञ्च प्रतिपदादिपञ्चद�सतिथिषु एकैकां नित्यां पूजयेत्; षोड�सीन्तु सर्वास्वेव 
तिथिषु पूजयेदित्युक्तं भवति | यदेतत् कामे�स्वर्यादीनां प्रतिपदादिष्वेकैकं पूजनमुक्तं 
तच्छुक्लपक्षविषयम् | कृष्णपक्षे वि�सेषमाह - कृष्णेत्यादिना | अत्र प्रतिपदि विचित्रां 
द्वितीयायां ज्वालां�सुमालिनीमित्येवंक्रमेण कामे�स्वर्यन्ता नित्याः पूजयेदित्यर्थः | 
व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

प्रतिपत्तिथिमारभ्य पौर्णमास्यन्तमद्रिजे |
एकैकां पूजयेन्नित्यां महासौभाग्यमाप्नुयात् ||
कृष्णपक्षे महे�सानि पूजयेत्तिथिमण्डलम् |
विचित्राद्या वरारोहे यावत् कामे�स्वरी भवेत् || इति | 

	तन्त्रसारकृताऽपि महात्र्यस्रे वामावर्तेन आकारादिपञ्च ऊकारादिपञ्च 
एकारादिपञ्च विभाव्य मध्ये विसर्गं तेषु वामावर्तेन �सुक्लपक्षे 
कामे�स्वर्यादिविचित्रान्तं कृष्णपक्षे विचित्रादिकामे�स्वर्यन्तं पूजयेदिति व्यक्तमुक्तम् | एवमेव 
त्रिपुरार्चनरहस्येऽपि | यजेदिति, निरुक्तक्रमेण ध्यात्वा 
पञ्चद�सप्रका�सीयतिथिनित्यान्यासोक्तरीत्या तत्तन्मन्त्रमुच्चार्य �स्रीपादुकां पूजयामि नम 
इत्यन्तेन पूजयेदित्यर्थः | तदुक्तं तन्त्रसारधृततन्त्रान्तरे -

�स्रीपदं पूर्वमुच्चार्य पादुकापदमुच्चरेत् |
पूजयामि नमः प�स्चात् पूजयेद�न्गदेवताः ||

इति | अत्रापि द्वितार्यास्त्रितार्या वा प्रयोगः कर्तव्यः साधारण्येना�न्गदेवतार्चायां 
विहितत्वात् | तथा च ऐ/ ह्रीं (ऐ/ ह्रीं �स्रीं) अं ऐ/ क्रीं सौः ओं नमः कामे�स्वरि

प्. ६५८) [नित्यानां तर्पणद्रव्यम्]

तर्पयेच्च मधुद्रव्यैः परमानन्दचेतसा |

[पूजनम्]

वर्णानुक्रमयोगेण साधयेत्त्रिपुरे�स्वरीम् || २९५ ||

स्व�सक्त्या पूजनं कुर्यान्मूलविद्याञ्च पूजयेत् |

[देव्यनुज्ञाग्रहणम्]

देव्याज्ञां मस्तके कृत्वा करोमि बाह्यपूजनम् || २९६ ||

[गुरुपूजनोपदे�सः]

त्रिवृत्ते दिव्यसिद्धौघमानवौघान् प्रपूजयेत् |

[अस्य प्रामाणिकागमसंवादित्वम्]

बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रे तु �सिवेनेति प्रकीर्तितम् || २९७ ||

[तत्र कल्पान्तरम्]

तिथिनित्यार्चनाद् बाह्ये त्रिरेखास्वथवा सुधीः |
प्रदक्षिणक्रमेणैव त्रिप�न्क्त्या पूजयेद् गुरून् |


इच्छाकामफलप्रदे सर्वसत्त्वव�स�न्करि सर्वजगत्क्षोभकरि हुं हुं हुं हुं द्रां द्रीं 
क्लीं ब्लूं सः सौः क्लीं ऐ/ कामे�स्वरीनित्याकला�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इत्यादिरूपः 
प्रयोगः कर्तव्यः | एवं भगमालिन्यादीनामपि मन्त्रा उन्नेयाः | षोड�स्याः सुन्दर्याः 
पूजने तु आदौ द्वितारी त्रितारी वा ततः षोड�सस्वरस्ततो मूलं ततः �स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी 
(महा) नित्याकला �स्रीपादुकां पूजयामि नमः इति प्रयोगः |

२९५-२९६ | तर्पयेदिति तिथिनित्या इति �सेषः | वर्णानुक्रमयोगेणेति 
आदितोऽकारादिविसर्गान्तषोड�सस्वरयोगेणेत्यर्थः | मूलविद्यां त्रिपुरसुन्दरीम् | पूजनक्रमस्तु 
पूर्वमेव प्रदर्�सितः | 

२९७ | अथ गुरुमण्डलपूजामभिधास्यन् प्रथमं गुर्वर्चनस्थानमाह-त्रिवृत्त इति | त्रिवृत्ते 
षोड�सारबहिस्त्रिवृत्ते क्रमेण दिव्यौघान् सिद्धौघान् मानवौघां�स्च पूजयेत् | इति 
बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रसिद्धान्तः |

२९८ | तत्र कल्पान्तरमाह - तिथीत्यादिना | तिथिनित्यार्चनास्थानं प्रथमं

प्. ६५९) [तत्र प्रयोगक्रमः]

आनन्दनाथ�सब्दान्तानम्बान्तां मातरं क्रमात् || २९८ ||

[गुरुक्रमनिरूपणप्रतिज्ञा]

अथातः संप्रवक्ष्यामि षोष�सीनां गुरुक्रमम् || २९९ ||

[तत्र सप्त दिव्यौघाः]

परप्रका�सको नाम पर�सिवो द्वितीयकः |
तृतीया पर�सक्ति�स्च कौले�स्वरस्ततः परम् || ३०० ||

�सुक्लादेवी परे�सानः कामे�स्वर्यम्बिका ततः |
दिव्यौघा गुरवः प्रोक्ताः पराख्याः सप्तमा इति || ३०१ ||


प्रथमत्रिकोणं सर्वसिद्धिप्रदं नाम तद्बाह्यरेखात्रये प्रादक्षिण्येन त्रिप�न्क्त्या 
रेखात्रयेणेत्यर्थः, क्रमेण दिव्यौघान् सिद्धौघान् मानवौघां�स्च गुरून् पूजयेदिति 
फलितार्थः | पूजनक्रममाह - आनन्देति | तथाच अमुकानन्दनाथ�स्रीपादुकां पूजयामि 
इति पुंगुरुपूजायाम्, अमुकाम्बा�स्रीपादुकां पूजयामीति स्त्रीगुरुपूजायां प्रयोगः | 
व्यक्तमाह तन्त्रसारे -

आनन्दनाथ�सब्दान्ता विज्ञेयाः परमे�स्वरि | 
अम्बान्ता गुरवः प्रोक्ताः स्त्रीलि�न्गा वीरवन्दिते ||

इति | �स्रीपादुकादिपदव्यवहारबीजन्तु �स्रीपदं पूर्वमुच्चार्येत्यादिना पूर्वमुपदर्�सितम् |

२९९-३०१ | अथ षोड�सीनां गुरुप�न्क्तिमभिधास्यन् प्रथमं कामराजविद्यायास्तद्घटितानां 
विद्यानाञ्च गुरुक्रममाह -परप्रका�सक इत्यादिना | अनेन १ परप्रका�सः, २ पर�सिवः, ३ 
पर�सक्तिः, ४ कौले�स्वरः, ५ �सुक्लादेवी, ६ परे�सानः, ७ कामे�स्वर्यम्बिका इति सप्त पराख्या 
दिव्यौघाः | तदुक्तं ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

परप्रका�सो देवे�सि ततः पर�सिवो मतः |
परा �सक्तिस्तथा देवि कौले�स्वर इति प्रिये | 
�सुक्ला देवि(वी) कुले�सानकामे�स्वर्यम्बिकाः क्रमात् | 
मुनिसंख्यास्तु गुरवः पराख्या दिव्यरूपिणः |

इति | अत्र ज्ञानार्णववचने परे�सान इत्यत्र कुले�सान इति वि�सेषः | कौले�स्वर इत्यत्र 
कौले�स्वरीति च तन्त्रसारे |

प्. ६६०) [सिद्धौघाः पञ्च]

भोगक्रीडौ च समयः सहजो देवसंज्ञकः | 
परापराख्याः सिद्धौघाः

[मानवौघाः सप्त]

मानवौघान् ब्रवीम्यथ || ३०२ ||

गगनो वि�स्वविमलौ मदनो भुवनस्तथा |
नीलमात्मप्रिय�स्चैव सप्तसंख्यास्तु मानवाः |

[निगमनम्]

कामराजाख्यविद्याया गुरुप�न्क्तिरियं भवेत् || ३०३ ||


३०२ | अथ क्रमप्राप्तान् परापराख्यान् सिद्धौघानाह-भोगेत्यादिना | तथाच -१ भोगः, २ 
क्रीडः, ३ समयः, ४ सहजः, ५ देवः इति पञ्च परापराख्याः सिद्धौघाः | तदुक्तं 
तत्रैव -

भोगक्लिन्नस्तु समयो वेदाख्यः सहजस्तथा |
परापराख्यसिद्धौघे मानवौघे �सृणु प्रिये ||

इति | एवञ्च क्रोड इत्यत्र क्लिन्न इति ज्ञानार्णवे वि�सेषः | समयः सहजो वेद इति मूलतः 
क्रमभेदः, देव इत्यत्र वेद इति पाठभेद�स्च ज्ञानार्णव-तन्त्रसारयोः | 
निरुक्तभोगेत्यादिज्ञानार्णववचनस्य-समयः सहजो वेदसंख्यकाः इति क्वचित् पाठभेदो 
दृ�स्यते | तत्र च भोगः क्लिन्नः समयः सहज इति वेदसंख्यका�स्चतुःसंख्यकाः 
सिद्धौघा इत्यर्थो लभ्यते | त्रिपुरार्चनरहस्येऽपि भोगाद्या�स्चत्वार एव सिद्धौघत्वेन 
परिगृहीताः | देव इत्यत्र ज्ञानार्णवतन्त्रसारादिषु वेद इति दर्�सनाद् वेद इति पाठस्य 
समीचीनत्वं सम्भावयताऽपि प्रबलतरप्रमाणाभावान्मूलोक्तपाठो न परिहृतः |

३०३ | अथ क्रमप्राप्तान् सिद्धौघानाह-गगन इत्यादिना | एवञ्च १ गगनः, २ वि�स्वः, ३ 
विमलः, ४ मदनः, ५ भुवनः, ६ नीलम्, ७ आत्मप्रियः इति सप्तापराख्या मनवौघाः | अत्र 
ज्ञानार्णवे -

गगनो वि�स्वविमलौ मदनो भुवनस्तथा |

प्. ६६१) [स्वगुर्वादियागः]

मानवौघान्तिके मन्त्री स्वगुरुत्रितयं यजेत् |
परमेष्ठी च परमः स्वगुरु�स्च त्रयो भवेत् || ३०४ ||

[गुरुवं�सप्रकर्षः]

स्ववं�सादधिको ज्ञेयो गुरुवं�सो महा�सुभः | 

[मन्त्रदातुः प्रकर्षः]

पितुरप्यधिको ज्ञेयो मन्त्रदः परमो गुरुः || ३०५ ||

[निरुक्तगुरुनामाज्ञाने कर्तव्यम्]

न जानाति गुरोर्नाम तदाऽनेन प्रपूजयेत् |
गुरुभ्यो नम उच्चार्य पादुकाभ्यो नमो वदेत् || ३०६ ||

गुर्वन्ते परमान्ते च गुरुभ्यो नम इत्यपि | 
एतेषां पादुकास्तद्वदाचार्येभ्यो नमो वदेत् || ३०७ ||

[निगमनम्]

सामान्यगुरु�सिष्याणां गुरुप�न्क्तिरियं भवेत् | 

[गुरुप�न्क्तिपूजाप्र�सस्तिः]

गुरुप�न्क्ति प्रपूज्याथ स्वयं �स्रीत्रिपुरा भवेत् || ३०८ ||


लीला स्वात्मा प्रियः प�स्चान्नागसंख्यास्तु मानवाः |
अपराः परमे�सानि नियता अक्षरा इमे |

इति वचने गुरूणां केषाञ्चिन्नामभेदा अष्टसंख्यत्वञ्च दृ�स्यन्ते | 
त्रिपुरार्चनरहस्यतन्त्रसारयोरपि निरुक्तक्रमेणाष्टसंख्यत्वमेवोक्तमिति सप्तसंख्यास्तु 
मानवा इति मूलोक्त्या महान् विरोधः | कामराजेति | निरुक्तो गुरुक्रमः 
कामराजाख्यविद्यायास्तद्घटितानां विद्यान्तराणाञ्चेति बोध्यमित्यर्थः |

३०४ | मानवेति | मानवौघानां निरुक्तानामन्तिके गुरुं परमगुरुं परापरगुरुं 
परमेष्ठिगुरुञ्च यजेदित्यर्थः |

प्. ६६२) [लोपामुद्राया गुरुक्रमः]

लोपामुद्राख्यविद्यायाः प्रवक्ष्यामि गुरुक्रमम् |

[तत्र दिव्यौघाः]

परमाद्यः �सिवान्त�स्च कामे�स्वर्यम्बिका ततः || ३०९ ||

दिव्यौघ�स्च महौघ�स्च सर्वानन्दस्ततः परम् |
प्रज्ञादेवी प्रका�स�स्च दिव्यौघे सप्तमो भवेत् || ३१० ||

[सिद्धौघाः]

दिव्यचित्र�स्च कैवल्यदेव्यम्बा च महोदयः |
सिद्धौघे च चतुष्कः स्यान् -

[मानवौघाः]

			मानवौघमथोच्यते || ३११ ||

चिद्वि�स्व�सक्ती�स्वरका�स्चतुर्थ(ः) कमलो भवेत् |
मनोहरः परः स्वात्मा अलोभ�स्चाष्टमो मतः || ३१२ ||


३०९-३१० | एवं कामराजविद्याया गुरुक्रमं निरूप्य लोपामुद्रायास्तद्घटितानां 
विद्यान्तराणाञ्च गुरुक्रममाह-परमाद्य इत्यादिना | परमाद्यः �सिवः परम�सिवः | 
एवञ्च १ परम�सिवः, २ कामे�स्वर्यम्बिका, ३ दिव्यौघः, ४ महौघः, ५ सर्वानन्दः, ६ 
प्रज्ञादेवी, ७ प्रका�स�स्चेति सप्त दिव्यौघा इति पर्यवस्यति |

३११-३१२ | सिद्धौघानाह - दिव्येति | १ दिव्यः, २ चित्रः, ३ कैवल्यदेव्यम्बा, ४ महोदयः, इत्येते 
चत्वारः सिद्धौघाः | मानवौघानाह - मानवेत्यादिना | तथाच - १ चिद्, २ वि�स्वः, ३ 
ई�स्वरः, ४ कमलः, ५ मनोहरः, ६ परः, ७ स्वात्मा, ८ अलोभः, इत्यष्टौ मानवौघाः | 
तन्त्रसारकृता तु चिद्वि�स्व�सक्ती�स्वर - कमलपरमानन्दमनोहरसुखानन्दप्रतिभान् | एते 
मानवौघा इत्यनेन मनोहरादिचतुष्टये नामभेदाः प्रदर्�सिताः | ज्ञानार्णवे 
षोड�सपटले लोपामुद्राया गुरुक्रम इत्थमुपदर्�सितः -

प्. ६६३) [विद्यान्तराणाम् गुरुक्रमः]

अन्यासां सर्वविद्यानां समाना गुरवः क्रमात् || ३१३ ||

अथापरः प्रकार�स्च परादिवि�स्व इत्यपि | 
कामे�स्वरी तृतीया स्याच्चतुर्थी स्यादथाम्बिका || ३१४ ||


लोपामुद्राख्यविद्याया गुरूञ् �सृणु वरानने |
परमाद्य�सिव�स्चाऽद्या कामे�स्वर्यम्बिका तथा ||
दिव्यौघ�स्च महौघ�स्च सर्वानन्दस्ततः परम् |
प्रज्ञादेव्यम्बिका प�स्चात् प्रका�सः सप्तमो भवेत् ||
दिव्याः पराख्यगुरवो लोपामुद्राप्रभामयाः |
दिव्य�स्चित्र�स्च कैवल्यदेव्यम्बा च महोदयः ||
सिद्धाः परापरा ज्ञेया मानवौघं �सृणु प्रिये |
विद्या �सक्ति�स्च वि�स्व�स्च चतुर्थः कोमलो(?)भवेत् ||
पञ्चमस्तु परानन्दो मनोहर इति प्रिये |
स्वात्मानन्दः सप्तमस्तु प्रतिभोऽष्टम उच्यते ||
अपराख्या इमे देवि गुरवः परिकीर्तिताः |
पूर्ववद् योजयेत् प�स्चादष्टानन्तरमेव च ||
त्रयं वा स्वगुरुं वाऽपि नवान्तं वाऽब्जलोचने |
दक्षिणामूर्ति�सिष्याणां गुरुक्रम उदाहृतः ||

इति | निरुक्तज्ञानार्णववचने कैवल्यदेव्यम्बेति तृतीयगुरुनिर्दे�सात् सिद्धौघे च चतुष्कः स्यादिति 
मूलोक्तचतुःअस्ंख्याकत्वं सम्यगुपपद्यते | यत्तु तन्त्रसारे दिव्यं चित्रं कैवल्यं 
दिव्याम्बां महोदयम् एते सिद्धौघाः पञ्च इत्यनेन सिद्धौघानां पञ्चत्वं 
प्रतिपादितम्, तज् ज्ञानार्णव�स्रीतत्त्वचिन्तामणिविरोधाल्लेखकप्रमादकृतमिति प्रतीमः | 
मानवौघेष्वपि गुरूणां परस्परं संज्ञाभेदो दृ�स्यते |

३१३ | अन्यासामिति लोपामुद्राघटितानाम् | समानाः मानवौघान्तिके 
मन्त्रीत्यादिकामराजविद्यागुरुक्रमे प्रदर्�सितैः स्वगुर्वादिभिस्तुल्या इत्यर्थः | एतेन 
कामराजविद्यागुरुक्रमे ये सामान्या गुरुवस्तत्पादुका�स्च पूज्यतया निर्दिष्टा अत्रापि क्रमेण 
त एव प्रयोज्या इत्यर्थः | अत एव ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

साधारणास्तु गुरवः सर्वभेदेषु वै समाः | इत्युक्तम् |

प्. ६६४) मोक्ष�स्चामृतसंज्ञ�स्च प्रका�सो घोर एव च |
अथ नाम सद्गुरु�स्च सिद्धौघ�स्चोत्तरः क्रमात् || ३१५ ||

उद्भवः परम�स्चैव सर्वज्ञस्तत्त्व एव च |
सिद्धस्तथा च गोविन्दः �स�न्करो मानवो भवेत् || ३१६ ||

गुरुप�न्क्तिविहीनस्तु पुरुषः प�न्क्तिवर्जितः | 
सम्प्रदायविहीनस्य न दद्यात् प�न्क्तिमुत्तमाम् || ३१७ ||

गुरुं विना क्रमं यस्तु कुरुते यदि साधकः | 
महानिष्टं भवेत्तस्य सत्यं सत्यं न सं�सयः || ३१८ ||

दक्षिणामूर्तितन्त्रस्य मतमेतदुदीरितम् |

[आम्नायदेवतापूजनोपदे�सः]

गुरुक्रमं प्रपूज्याथ यजेदाम्नायदेवताः || ३१९ ||

[तत्र पूर्वाम्नायार्चा]

त्रैलोक्यमोहने चक्रे सर्वा�सापरिपूरके |
सर्वसंक्षोभणे चक्रे पूर्वाम्नायं समर्चयेत् || ३२० ||

[दक्षिणाम्नायार्चा]

सर्वसौभाग्यदे चक्रे तथा सर्वार्थसाधके |
सर्वरक्षाकरे चक्रे दक्षिणाम्नायमर्चयेत् || ३२१ ||


३२० | एवं गुरुक्रमार्चामभिधायाऽम्नायदेवतार्चामभिदधानः प्रथमं 
पूर्वाम्नायसमर्चनक्रममाह - त्रैलोक्येत्यादिना | प्रागुक्ते त्रैलोक्यमोहनादिचक्रत्रये 
चतुरस्रषोड�सदलाष्टदलात्मके सृष्टिचक्रे पूर्वाम्नायं समर्चयेदित्यर्थः | एवं 
दक्षिणाम्नायादीनामपि वक्ष्यमाणरीत्या चक्रे यथास्थानमर्चना ज्ञेया |

३२१ | सर्वसौभाग्यदे चतुर्द�सारे, सर्वार्थसाधके वहिर्द�सारे, सर्वरक्षाकरेऽन्तर्द�सारे | 
एतत्त्रितये दक्षिणाम्नायमर्चयेदित्यर्थः |

प्. ६६५) [प�स्चिमाम्नायार्चा]

मध्यचक्रे यजेद्देवीं प�स्चिमाम्नायनायिकाम् | 

[उत्तराम्नायार्चा]

अष्टचक्रे यजेद्देवीमुत्तराम्नायनायिकाम् || ३२२ ||

[अध-आम्नायार्चा]

सर्वसिद्धिप्रदे चक्रे अध-आम्नायमर्चयेत् |

[ऊर्ध्वाम्नायार्चा]

सर्वाम्नायमये चक्र ऊर्ध्वाम्नायं प्रपूजयेत् || ३२३ ||

[तर्पणम्]

पूर्वोक्तमन्त्रयोगेण ततः सन्तर्पयेत् क्रमात् || ३२४ ||

[पञ्चपञ्चिकाः, तत्र पञ्चलक्ष्म्यः]

�स्रीविद्या च तथा लक्ष्मीर्महालक्ष्मीस्तथैव च |
त्रि�सक्तिः सर्वसाम्राज्यलक्ष्मीः पञ्च प्रकीर्तिताः || ३२५ || 


३२२ | मध्यचक्र इति | मध्यचक्रत्रये -

मध्यचक्रत्रये देवि प�स्चिमाम्नायमर्चयेत् |

इति ज्ञानार्णवे षोड�सपटले व्यक्तमभिधानात् | मध्यचक्रत्रयञ्च सर्वरोगहरचक्रम् 
अष्टकोणात्मकम्, सर्वसिद्धिप्रदचक्रं त्रिकोणात्मकम्, सर्वानन्दमयचक्रं 
मध्यबिन्द्वात्मकम् | अष्टचक्र इति | अत्र -

नवचक्रेषु देवे�सि कौबेराम्नायमर्चयेत् |

इति ज्ञानार्णवे पाठः |

३२३ | सर्वसिद्धिप्रद इति | निरुक्तमध्यत्रिकोण इत्यर्थः | सर्वेति | सर्वाम्नायमये चक्रे 
मध्यबिन्द्वात्मकसर्वानन्दमयचक्र इत्यर्थः | तन्त्रसारकारैरपि वैन्दवचक्रे 
ऊर्ध्वाम्नायार्चाऽभिहिता | ज्ञानार्णवतन्त्रसारयोरध-आम्नायार्चाक्रमो न दृ�स्यते, 
आम्नायार्चाक्रमस्तु तन्त्रसारादावनुसन्धेयः |

३२५ | अथ पञ्चपञ्चिकार्चामभिधास्यन् प्रथमपञ्चलक्ष्मीर्निरूपयति-�स्रीविद्येति |

प्. ६६६) [पञ्च को�साः]

�स्रीविद्या च परंज्योतिः परा निष्कल�साम्भवी |
अजपा मातृका चेति पञ्च को�साः प्रकीर्तिताः || ३२६ ||

[पञ्च कल्पलताः]

�स्रीविद्या त्वरिता चेति पारिजाते�स्वरी तथा | 
त्रिपुटा पञ्चकामे�सी पञ्च कल्पलताः स्मृताः || ३२७ ||

[पञ्च कामदुघाः]

�स्रीविद्या मृतपीठे�सी सुधा�स्रीरमृते�स्वरी |
अन्नपूर्णेति विख्याताः पञ्च कामदुघाः स्मृताः || ३२८ ||

[पञ्चरत्नाः]

�स्रीविद्या सिद्धलक्ष्मी�स्च मात�न्गी भुवने�स्वरी |
वाराहीति च संप्रोक्ताः पञ्चरत्नाः प्रकीर्तिताः || ३२९ ||


�स्रीविद्या लक्ष्मीर्महालक्ष्मीस्त्रि�सक्तिः सर्वसाम्राज्येति पञ्च लक्ष्म्यः | अत्र ज्ञानार्णवे 
षोड�सपटले -

�स्रीविद्या च तथा लक्ष्मीर्महालक्ष्मीस्तथैव च | 
त्रि�सक्तिः सर्वसाम्राज्या पञ्च लक्ष्म्यः प्रकीर्तिताः || इति पाठः |

३२६ | �स्रीविद्येति | ज्ञानार्णवे तु पञ्चलक्ष्मीनिरूपणात् पूर्वं पञ्चको�सनिरूपणं 
दृ�स्यते | �सिष्टं स्पष्टम् |

३२८ | कामदुघाः कामधेनवः | तथाच ज्ञानार्णवे षोड�सपटले-
�स्रीविद्येत्यादिसमानानुपूर्वीकवचने पञ्च कामदुघाः स्मृता इत्यत्र पञ्चैताः 
कामधेनव इति पाठो दृ�स्यते | त्रिपुरार्चनरहस्ये तु कामदुघेत्येव पाठो वाक्ये विनियुक्तः 
|

प्. ६६७) [पञ्चपञ्चिकार्चास्थानम्]

�स्रीविद्यापूजनस्थाने चक्रराजे महोदये |
महाकोषे�स्वरीवृन्दमण्डितासनसंस्थिता || ३३० ||

[पञ्चपञ्चिकार्चाक्रमः]

सर्वसौभाग्यजननीं पादुकां पूजयामि च |
इत्युच्चार्य परंज्योतिःको�साढ्यां(?) परिपूजयेत् || ३३१ ||

अनेनैव विधानेन पूजयेत् पञ्चपञ्चिकाम् | 

[निगमनम्]

एवं संपूज्य सकलं �स्रीविद्यां परितो यजेत् || ३३२ ||

[तर्पणम्]

तर्पणानि पुनः कुर्यात् त्रिः सकृद्वा यथेच्छया | 

[अणिमादिप्रकटयोगिनीध्यानम्]

अणिमाद्या रक्तवर्णास्त्रिनेत्राः �स�सि�सेखराः || ३३३ || 

सव्यदक्षिणहस्ताभ्यां विधृताभयपुस्तिकाः |
त्रैलोक्यमोहने चक्रे ध्यायेत् प्रकटयोगिनीम्?(ः) || ३३४ ||


३३० | �स्रीविद्येति | �स्रीविद्यापूजनस्थाने बैन्दवचक्रे इत्यर्थः,

�स्रीविद्यापूजनस्थाने बैन्दवे पञ्चपञ्चिकाः |

इति त्रिपुरार्चनरहस्ये व्यक्तमभिधानात् |

३३१ | निरुक्तपञ्चपञ्चिकापूजनक्रममाह - सर्वेति | वि�सेषस्तु ज्ञानार्णवे 
षोड�सपटलेऽनुसन्धेयः | परंज्योतिःको�साढ्यामिति लक्ष्मीवि�सेषणम्, परज्योतिर्मयीमित्यर्थः | 
को�साद्यामिति ज्ञानार्णवपाठे तु पञ्चको�सादिपञ्चपञ्चिकामित्यर्थः, तत्र 
पञ्चको�सानामेव प्रथमं निरूपणम् |

३३३-३३४ | अथाणिमादिप्रकटयोगिनीध्यानमाह - अणिमेत्यादिना | त्रैलोक्यमोहने षोड�सदलाद् 
बहिर्वृत्तत्रयात्मके चक्रे इत्यर्थः | स्पष्टमिदं प्रकरणम् |

प्. ६६८) [अणिमाद्यर्चास्थानम्]

अणिमां प�स्चिमद्वारि दक्षभागे प्रपूजयेत् |
लघिमामुत्तरद्वारि प�स्चिमे परिपूजयेत् || ३३५ ||

पूर्वद्वारे च महिमामुत्तरे तु समर्चयेत् |
दक्षिणद्वारदे�से च ई�सित्वाख्याञ्च पूर्वतः || ३३६ ||

व�सित्वाख्याञ्च वायव्ये प्राकाम्यसिद्धिमी�सके |
मुक्तिसिद्धिं तथाऽग्नेययामिच्छासिद्धिञ्च नैर्-ऋते || ३३७ ||

अधस्तात् प्राप्तिसिद्धिञ्च सर्वकामं तदूर्ध्वतः |

[असिता�न्गाद्यष्टभैरवध्यानोपदे�सः]

मध्यद्वारे ततो ध्यायेत् प�स्चिमादिक्रमेण तु || ३३८ ||

[असिता�न्गाद्यष्टभैरवनिरूपणम्]

असिता�न्गं रुरुं चण्डं क्रोधमुन्मत्तभैरवम् |
कपालिनं भीषणञ्च संहारञ्चाष्टभैरवम् || ३३९ ||

[भैरवाणां ध्यानम्]

एते �स्यामास्त्रिनयना भृकुटीभीषणाननाः |
�सूलं दण्डञ्च वेतालं कपालं क्षुद्रघण्टिकाम् |
विधृता वेदहस्तेन गजचर्मोत्तरां�सुकाः || ३४० ||


३३८ | मध्येति | अत्र प्रकटयोगिनीध्यानावसरेऽसिता�न्गादिभैरवध्यानोपदे�सो 
भ्राह्म्याद्यष्ट�सक्तिपूजार्थः | वक्ष्यति च - भैरवा�न्कस्थिता एता पूज्या वै भैरवैः 
सहेति (३४९ �स्लो.) | मध्यद्वारे मध्यचतुरस्रस्य द्वारचतुष्टये प�स्चिमादिक्रमेण ध्यायेदिति 
सम्बन्धः |

प्. ६६९) [अष्ट�सक्तीनां ध्यानम्, तत्र ब्रह्माण्याः]

ब्रह्माणी पीतवर्णा च चतुर्भिः �सोभिता मुखैः |
वरदाभयहस्ता च कुण्डिकाक्षलसत्कराः || ३४१ ||

[माहे�स्वर्याः]

माहे�स्वरी �स्वेतवर्णा त्रिनेत्रा �सूलधारिणी |
कपालमालां पर�सुं दधाना सिद्धिदायिनी || ३४२ ||

[कौमार्याः]

कौमारी पीतवर्णा च �सक्तितोमरधारिणी |
वरदाभयहस्ता च ध्यातव्या साधकोत्तमैः || ३४३ ||

[वैष्णव्याः]

वैष्णवी �स्यामलच्छाया �स�न्खचक्रगदाकरा |
बिभ्रती करपद्मञ्च दिव्यभूषणभूषिता || ३४४ ||

[वाराह्याः]

वाराही �स्यामलच्छाया वराहवदना �सुभा |
हलञ्च मूषलं खड्गं खेटकं दधती भुजैः || ३४५ ||

[इन्द्राण्याः]

इन्द्राणी �स्यामलच्छाया रक्तोत्पललसत्करा || ३४६ ||

[चामुण्डायाः]

चामुण्डा कृष्णवर्णा च �सूलं डमरुमेव च |
खड्गं वेतालकञ्चैव विधृता दक्षिणैर्भुजैः |
नगखेटकघण्टाञ्च दधानोच्चैः कपालकम् || ३४७ ||

[महालक्ष्म्याः]

महालक्ष्मीस्तु पीताभा पद्मं दर्पणमेव च |
मातुलु�न्गफलञ्चैव दधाना परमे�स्वरी || ३४८ ||

प्. ६७०) [निरुक्ताष्ट�सक्तीनां पूजायां वि�सेषः]

भैरवा�न्कस्थिता एताः पूज्या वै भैरवैः सह || ३४९ ||

[पूजास्थानम्]

महेन्द्रादी�सपर्यन्तं पूजयेत् क्रमतोऽथवा |
प�स्चिमोत्तरमाहेन्द्रदक्षद्वारे क्रमेण तु || ३५० ||

वायवी�सवह्निरक्षःस्थयुग्मायुग्मस्वरैः सह |

[मन्त्रे वि�सेषः]

ह्रस्वार्णा भैरवा मन्त्रा मातॄणां दीर्घरूपकाः || ३५१ ||

[मुद्रार्चा]

अन्तर्द्वारे प्रतीच्याद्याः सर्वसंक्षोभणादिकाः |
रक्ताः पा�सा�न्कु�सधरा ध्यात्वा तत्तन्मनुं स्मरन् || ३५२ ||


३४९ | अथ निरुक्तानां ब्राह्म्याद्यष्ट�सक्तीनां पूजायां वि�सेषमाह-भैरवेति | 
भैरवा�न्कस्थिताः प्रागुक्तासिता�न्गाद्यष्टभैरवक्रोडस्थिता एता ब्राह्म्याद्यष्ट�सक्तयः 
भैरवैरसिता�न्गादिभिः सह पूज्या इत्यर्थः |

३५०-३५१ | अथाष्ट�सक्तीनां पूजास्थानं वि�सिष्य निरूपयति - महेन्द्रादिति | एवञ्च पूर्वतः 
प्रादक्षिण्येने�सानकोणान्तं क्रमेण पूजयेदित्यर्थः | क्रमान्तरमाह - अथवेति | एवञ्च 
प�स्चिमादिदक्षिणान्तद्वारचतुष्टये वायव्यादिनैर्-ऋतान्तकोणचतुष्टये च पूजयेदित्यर्थः | 
युग्मेति | अयुग्मस्वरैः प्रथमतृतीयादिभिः, युग्मस्वरैः द्वितीयचतुर्थादिभि�स्च सह पूजयेदिति 
सम्बन्धः | इममेव स्वरविभागं वि�सिनष्टि - ह्रस्वार्णा इति | एवञ्च भैरवमन्त्रादौ 
अकारादिह्रस्वस्वरान् अष्ट�सक्तिमन्त्रादावाकारादिदीर्घस्वरान् योजयेदित्यर्थः | 
यद्यप्येकाद�सादिस्वरेषु ह्रस्वार्णत्वं व्यभिचरति तथाऽपि ह्रस्वार्णा इत्यस्य द्वयोर्द्वयोः 
पूर्वपूर्वस्वरोपलक्षकत्वाददोषः |

३५२-३५३ | अन्तर्द्वारे अभ्यन्तरचतुरस्रद्वारचतुष्टये प्रतीच्याद्याः प�स्चिमादि -

प्. ६७१) प्रपूजयेत्त्रिखण्डान्तु वाग्भवं बीजमुच्चरन् |

[मुद्रार्चायां दि�न्नियमः]

प�स्चिमादिक्रमेणैव पूर्ववद्दिग्विदिक्षु च || ३५३ ||

[तत्र वि�सेषः]

ऊर्ध्वाधःक्रमयोगेण खेचरीं योनिमर्चयेत् |

[निगमनम्]

एताः प्रकटयोगिन्यः पान्तु त्रिचतुरस्रगाः || ३५४ ||

[चक्रार्चा]

त्रैलोक्यमोहनं नाम चक्रं संपूजयेत्ततः | 

[त्रिपुरायाः स्वरूपं पूजनञ्च]

प्रथमावरणे देवीं त्रिपुरां चक्रनायिकाम् || ३५५ ||

पा�सा�न्कु�सकरां रक्तां त्रिनेत्रां परिचिन्तयेत् | 

[अणिमासिद्ध्याद्यर्चा]

अणिमासिद्धिपुरतः पूजयेत्तन्मनुं स्मरन् |
सर्वसंक्षोभिणीं कृत्वा बुद्धञ्च परिपूजयेत् || ३५६ ||


स्थिताः सर्वसंक्षोभणादिकाः प्रागुपदर्�सिता मुद्राः प्रपूजयेत् इत्यर्थः | तत्तन्मनुं 
स्मरन्निति प्रागुक्तक्रमेण बीजमुच्चार्य सर्वसंक्षोभणीमुद्रा�स्रीपादुकां 
पूजयामीत्यादिरूपः प्रयोगः कर्तव्य इत्यर्थः | प�स्चिमादीति | पूर्ववत् 
प्रागुक्ताष्ट�सक्तिपूजनक्रमेणेत्यर्थः |

३५४ | खेचरीयोनिमुद्रयोर्वि�सेषमाह-ऊर्ध्वाध इति | ऊर्ध्वद्वारे खेचरीमुद्रामध�स्च 
योनिमुद्रामर्चयेदित्यर्थः | त्रिचतुरस्रगा इति प्रागुक्तचतुरस्रत्रयस्थिताः |

३५५-३५६ | त्रैलोक्येति | त्रैलोक्यमोहनचक्राय नम इति पूजयेत् | एवमेव त्रिपुरार्चनरहस्येऽपि | 
तन्त्रसारे तु त्रैलोक्यमोहनचतुरस्रचक्राय नम इति प्रयोग उक्तः | प्रथमावरण इति | (अं 
आं सौः) त्रिपुरे�स्वरीचक्रनायिका�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति प्रयोगः | अणिमेति | पूर्वं 
यदणिमासिद्धेः स्थानं दर्�सितं तत्रैव प�स्चिमद्वारे सर्वसंक्षोभिणीमुद्रां 
पूजयेदित्यर्थः | व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे -

प्. ६७२) [बौद्धमन्त्रः]

प्रणवञ्च ततस्तारे चण्डारे भैरवद्वयम् |
वह्निजायानिगदितो बौद्धमन्त्रो मनीषिभिः || ३५७ ||

[बुद्धतद्दर्�सनयोरर्चा]

बुद्धाय बौद्धपूर्वाय दर्�सनाय नमः परम् || ३५८ ||

[देव्यै पूजार्पणम्]

एताः प्रकटयोगिन्य इति त्रैलोक्यमोहने |
चक्रे समुद्रा इति च ससिद्धयस्तु सायुधाः || ३५९ ||

सवाहनाः सवर्णाद्याः परिवाराः सपूर्विकाः | 
ततः सर्वोपचारै�स्च पूजिताः सन्तु चोच्चरन् || ३६० ||

[पूजासमर्पणद्रव्यम्]

अर्घ्योदकाक्षतैः पुष्पैर्देव्यै पूजां समर्पयेत् |

[गुप्तयोगिनीनां स्वरूपमर्चाक्रम�स्च]

जवाकुसुमस�न्का�साः कामाकर्षणिकादिकाः || ३६१ ||


अणिमासिद्धिपुरतः सर्वकार्यार्थसाधिकाम् |
सर्वसंक्षोभिणीं मुद्रां दर्�सयेत् कमलानने || इति |

तत्रैवाणिमासिद्धि�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति प्रयोगः | तथा 
सर्वसंक्षोभिणीमुद्रा�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति प्रयोगः |

३५७ | बुद्धञ्च परिपूजयेदित्युक्तम्, तद्बुद्धमन्त्रमाह-प्रणवञ्चेत्यादिना |

३५९-३६० | अथ देव्यै प्रकटयोगिनीपूजासमर्पणमुपदि�सति - एता इत्यादिना | तथाच एताः 
प्रकटयोगिन्यस्त्रैलोक्यमोहने चक्रे समुद्राः ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः 
सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति प्रयोगः | तत्रसारे तु पूजितास्तर्पिताः सन्तु इति प्रयोगो दृ�स्यते 
| स तु निरुक्तप्रमाणविरोधितया नात्र प्रदर्�सितः |

३६१-३६२ | अथ षोड�सदले सर्वा�सापरिपूरकचक्रे वक्ष्यमाणानां गुप्तयोगिनीनां

प्. ६७३) पा�स�सूलधराः पूज्या वामावर्तेन षोड�स |
प�स्चिमादिक्रमेणापि बिन्दुयुक्तैः स्वरैः सह || ३६२ ||

[कामाकर्षिण्यादिषोड�सगुप्तयोगिन्यः]

कामाकर्षणरूपाञ्च बुद्ध्याकर्षणरूपिणीम् |
अह�न्काराकर्षणीञ्च �सब्दाकर्षणरूपिणीम् || ३६३ ||


पूजनमभिधास्यन् तासां स्वरूपमाह - जवेत्यादिना | वामावर्तेनेति | प�स्चिमादिक्रमेण 
सबिन्दुकैः स्वरैः क्रमेणादित एकैक�सो निवे�सितैः स्वरैः सह पूजयेदिति सम्बन्धः; तदुक्तं 
ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

प�स्चिमादिविलोमेन षोड�सारे स्वरान्विताः |
एता नित्याः कलाः पूज्याः स्रवत्पीयूषमण्डलाः ||

इति | एवञ्च अं कामाकर्षिणीनित्याकला�स्रीपादुकां पूजयामि नमः | आं 
बुद्ध्याकर्षिणीनित्याकला�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इत्यादिरूपः प्रयोगः कर्तव्य इति 
ज्ञेयः | द्वितार्यादिप्रयोगस्तु पूर्ववदेव |

३६३-३६५ | अथ कामाकर्षिण्यादिषोड�सगुप्तयोगिनीर्निरूपयति - कामाकर्षण -

प्. ६७४) स्पर्�साकर्षणरूपाञ्च रूपाकर्षणरूपिणीम् |
स्मृत्याकर्षणरूपाञ्च नामाकर्षणरूपिणीम् || ३६४ ||

बीजाकर्षणरूपाञ्च आत्माकर्षणरूपिणीम् |
अमृताकर्षिणीं देवीं �सरीराकर्षिणीं तथा || ३६५ ||

[तासामर्चास्थानम्]

एतास्तु गुप्तयोगिन्यः सर्वा�सापरिपूरके |

[चक्रपूजा]

सर्वा�सापूरकं नाम चक्रं संपूजयेत्ततः || ३६६ ||

[चक्रनायिकार्चा]

कामाकर्षणरूपायाः पुरतस्त्रिपुरे�स्वरीम् |
द्वितीयावरणे मन्त्री त्रिनेत्रां चक्रनायिकाम् || ३६७ ||


रूपाञ्चेत्यादिना | अत्र मूलोक्तः पाठः प्रामादिक इति ज्ञानार्णवतन्त्रानुसारेण 
गुप्तयोगिनीनां नामानि निर्दि�स्यन्ते | यथा ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

कामाकर्षिणिकां देवि बुद्ध्याकर्षिणीकां तथा |
अह�न्काराकर्षिणीञ्च �सब्दाकर्षणरूपिणीम् ||
स्पर्�साकर्षिणी(?)रूपाञ्च रूपाकर्षिणि(?)रूपिणीम् |
रसाकर्षकरीञ्चैव गन्धाकर्षणकारिणीम् ||
चित्ताकर्षिणिकां तद्वद् धैर्याकर्षिणिकां प्रिये |
नामाकर्षिणिकाञ्चैव बीजाकर्षिणिकान्तथा ||
अमृताकर्षिणीञ्चैव स्मृत्याकर्षिणिकां प्रिये |
�सरीराकर्षिणीञ्चैव आत्माकर्षणरूपिणीम् ||
प�स्चिमादिविलोमेन षोड�सारे स्वरान्विताः |
एता नित्याः कलाः पूज्याः स्रवत्पीयूषमण्डलाः ||

इति | अमृतानन्दनाथकृतायां योगिनीहृदयटीकायां तन्त्रसारे च योगिनीनामासां पूजने 
पौर्वापर्यक्रमभेदो दृ�स्यते |

३६६ | सर्वा�सेति | सर्वा�सापरिपूरकचक्राय नमः इति प्रयोगः |

३६७ | अथ निरुक्तचक्रनायिकार्चामाह - कामेति | कामाकर्षणरूपायाः

प्. ६७५) पा�स�सूलधरां देवीं तस्य मन्त्रेण पूजयेत् |

[मुद्रादर्�सनम् ब्रह्मणः पूजनञ्च]

सर्वविद्रावणीं कृत्वा ब्रह्माणं परिपूजयेत् || ३६८ ||

[पूजामन्त्रः]

पतृतीयं वह्नियुतं �सेषाख्येन्दुसमन्वितम् |

[दर्�सनार्चा]

ब्रह्मणे वैदिकेत्युक्त्वा दर्�सनाय नमः स्मरन् || ३६९ ||

[पूजासमर्पणम्]

अथैता गुप्तयोगिन्यः सर्वा�सापरिपूरके |
चक्रे समुद्रा इत्यादिपूर्ववन्मनुनाऽमुना |
समर्प्य मूलदेव्यैतां पूजामर्घ्योदकादिभिः || ३७० ||


प्रथमयोगिन्याः पुरतस्त्रिपुरे�स्वरीं चक्रनायिकां पूजयेदिति सम्बन्धः | तथाच 
ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

चक्रे�स्वरीं यजेद् देवीं त्रिपुरे�सीं समृद्धिदाम् |
कामाकर्षणरूपायाः पुरतः पूजयेत् प्रिये |

इति | प्रयोगस्तु द्वितार्याद्यन्यतमानन्तरं त्रिपुरे�स्वरीचक्रनायिका�स्रीपादुकां पूजयामि 
नमः इति | तन्त्रसारे तु पूर्वतः ऐं क्लीं सौरिति बीजत्रययोग उक्तः |

३६८-३६९ | सर्वविद्रावणीमिति | पूर्वोपदर्�सितां सर्वाविद्रावणीमुद्रां प्रदर्�स्येत्यर्थः | 
ब्रह्मणो मन्त्रमाह - पतृतीयमिति | पकारस्य तृतीयो वर्णो वकारः स च वह्निना रकारेण 
युक्तः | �सेषाख्येण द्वितीयस्वरेण इन्दुना बिन्दुना च समन्वितः | एतेन ब्रां इति प्राप्तम् | 
एवञ्च ब्रां ब्रह्मणे नमः इति ब्रह्माणं परिपूजयेत् इति फलितार्थः | वैदिकेति | 
वैदिकदर्�सनाय नमः इति प्रयोगः |

३७० | अथ देव्यै पूजासमर्पणमाह - अथैता इत्यादिना | एवञ्च - एता गुप्तयोगिन्यः 
सर्वा�सापरिपूरके चक्रे समुद्राः ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः पूजिताः 
सन्तु इति प्रयोगः |

प्. ६७६) [गुप्ततरयोगिनीनामर्चा स्वरूपञ्च]

अष्टपत्रे यजेन्मन्त्री कादिवर्गाष्टकेन च || ३७१ ||

अन�न्गकुसुमारक्ता रक्तवस्त्रास्त्रिलोचनाः |
अक्षस्रक्पुस्तकाभीतिवरदाढ्यकराम्बुजाः || ३७२ ||

अन�न्गकुसुमां पूर्वे दक्षिणेऽन�न्गमेखलाम् |
प�स्चिमेऽन�न्गमदनामुत्तरे मदनातुराम् || ३७३ ||

अन�न्गरेखाञ्चाऽग्नेययां नैर्-ऋतेऽन�न्गवेगिनीम् | 
अन�न्गा�न्कु�सान्तु वायव्ये �सम्भौ चान�न्गमालिनीम् || ३७४ ||

[आसां तृतीयावरणवृत्तित्वम्]

एता गुप्ततराः सर्वास्तृतीयावरणे स्थिताः |

[चक्रार्चा]

सर्वसंक्षोभणं चक्रमष्टारञ्च प्रपूजयेत् || ३७५ ||


३७१-३७२ | एवं षोड�सदले सर्वा�सापरिपूरकचक्रे कामाकर्षिण्यादीनां पूजनमभिधाय 
तदन्तरष्टदले सर्वसंक्षोभणचक्रेऽन�न्गकुसुमादीनां गुप्ततरयोगिनीनां पूजनमाह - 
अष्टपत्र इत्यादिना | कादीति | कादिवर्गाणामेकैकं सबिन्दुकमादौ योजयित्वा पूजयेदित्युत्तरत्र 
दर्�सयिष्यामः | अन�न्गकुसुमारक्तेति स्पष्टम् | अत्र अन�न्गकुसुमारक्तेत्यादिना 
प्राथम्यादन�न्गकुसुमायाः स्वरूपं प्रदर्�सितम्, अन्यासामपि स्वरूपमिदमेव बोध्यम् | 
योगिनीहृदये तृतीयपटले -

अन�न्गकुसुमाद्यास्तु रक्तकञ्चुक�सोभिताः |
वेणीकृतलसत्के�सा�स्चापबाणधराः �सुभाः ||

इत्यभिन्नरूपतादर्�सनात् |

३७३-३७४ | पूजास्थानमाह - अन�न्गेत्यादिना | पूर्वे पूर्वपत्रे यजेदिति सम्बन्धः | 
एवमन्यत्रापि | एवञ्च कं खं गं घं �नं अन�न्गकुसुमादेवी�स्रीपादुकां 
पूजयामीत्यादिरूपः प्रयोगः | त्रितार्यादिप्रयोगस्तु पूर्ववदेव | कादिवर्गाष्टकपूर्वकत्वं 
व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

प्. ६७७) [चक्रनायिकार्चा]

अन�न्गकुसुमाग्रे तु चक्रे�सीं सुन्दरीं यजेत् || ३७६ ||

[मुद्राप्रदर्�सनम्, �सिवार्चा]

तत आकर्षिणीं कृत्वा प्रासादेन �सिवं यजेत् |

[दर्�सनार्चा]

�सिवाय �सैवरूपाय दर्�सनाय नमः स्मरन् || ३७७ ||


सर्वसंक्षोभणे चक्रे यजेद् गुप्ततराभिधाः |
अन�न्गकुसुमां प्राच्यां क-वर्गेण प्रपूजयेत् ||
दक्षिणे च च-वर्गेण तथा चान�न्गमेखलाम् |
अन�न्गमदनां प�स्चाट्ट-वर्गेण प्रपूजयेत् ||
त-वर्गेणोत्तरे प�स्चादन�न्गमदनातुराम् |
अन�न्गरेखामाग्नेये प-वर्गेण प्रपूजयेत् ||
राक्षसेऽन�न्गवेगान्तु य-वर्गेण प्रपूजयेत् ||
वायव्ये तु �स-वर्गेण तथाऽन�न्गा�न्कु�सां यजेत् |
ई�सान्ये ल-क्ष-वर्गेण पूज्याऽन�न्गादिमालिनी ||

इति | अत्रान�न्गादिमालिनी अन�न्गमालिनीत्यर्थः | सर्वेति | तथाच सर्वसंक्षोभणाष्टारचक्राय 
नम इति प्रयोगः |

३७६ | चक्रे�स्वरीपूजनमाह - अन�न्गेति | अन�न्गकुसुमायाः प्रथमयोगिन्या अग्रे चक्रे�स्वरीं 
त्रिपुरसुन्दरीं पूजयेदित्यर्थः | तथाच ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

चक्रे�स्वरीं यजेद्देवीं ततस्त्रिपुरसुन्दरीम् |
अन�न्गकुसुमाग्रे च सर्वसाम्राज्यदायिनीम् ||

इति | अत्र तन्त्रसारकृता त्रितारीप्रयोगानन्तरम् ऐ/ क्लीं सौः 
त्रिपुरसुन्दरीचक्रनायिका�स्रिपादुकां पूजयामि नमः इति प्रयोगो दर्�सितः |

३७७ | तत इति | तत�स्चक्रे�स्वरीपूजनानन्तरम् आकर्षिणीं कृत्वा सर्वाकर्षिणीमुद्रां 
प्रदर्�स्येत्यर्थः सर्वाकर्षणमुद्राञ्च दर्�सयेत् सुरवन्दिते इति ज्ञानार्णवे षोड�सपटले

प्. ६७८) [पूजासमर्पणम्]

एता गुप्ततरेत्युक्त्वा योगिन्य इति �सब्दतः |
सर्वसंक्षोभवर्णान्ते कारके चक्र इत्यपि || ३७८ ||

समुद्रेत्यादिसर्वञ्च पूर्ववत् परिकल्पयेत् |
सर्वसिद्धिप्रदं नाम सृष्टिचक्रत्रयात्मकम् || ३७९ ||

[सत्सम्प्रदाययोगिनीनामर्चा]

चतुर्द�सारचक्रे तु पूजयेत् प�स्चिमक्रमात् |
वामावर्तेन मन्त्रज्ञः सर्वसंक्षोभणादिकाः ||

[तासां स्वरूपम्]

सूर्यकान्तप्रतीका�सा धनुर्बाणकराम्बुजाः || ३८० ||

[चतुर्द�स सत्सम्प्रदाययोगिन्यः]

सर्वसंक्षोभिणीं �सक्तिं सर्वविद्रावणीं तथा |
सर्वाकर्षण�सक्तिञ्च सर्वाह्लादनकारिणीम् || ३८१ ||


व्यक्तमभिधानात् | अनेन सर्वाकर्षिणीमुद्रायाः प्रदर्�सनमेव प्रतीयते नतु पूजनम् | अत्र 
तन्त्रसारकृता सर्वाकर्षिणीमुद्रा�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इति यत् पूजनमुक्तं 
तत्रानुकूलं प्रमाणं किमपि नोपलभ्यते | प्रसादेन हौं इति प्रसादबीजेन | हौं 
�सिवाय नमः | �सैवदर्�सनाय नमः इति | तन्त्रसारे तु जितेन्द्रदर्�सनाय नमः इति दृ�स्यते |

३७८-३७९ | एता इति | तथाच एता गुप्ततरयोगिन्यः सर्वसंक्षोभकारके चक्रे समुद्राः 
ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति मूलदेव्यै 
प्रागुक्तक्रमेण पूजां समर्पयेत् |

३८० | अथ चतुर्द�सारे सर्वसौभाग्यदायकचक्रे सर्वसंक्षोभण्यादि�सक्तीनां 
सत्सम्प्रदाययोगिनीनां पूजनमाह - चतुर्द�सारेत्यादिना | एतासां ध्यानमाह - सूर्येति 
|

३८१-३८३ | सर्वसंक्षोभणी�सक्त्यादिचतुर्द�ससत्सम्प्रदाययोगिनीराह � सर्व -

प्. ६७९) सर्वसम्मोहनीं �सक्तिः सर्वस्तम्भनरूपिणीम् |
सर्वजृम्भण�सक्तिं च सर्वतोव�सकारिणीम् |
सर्वरञ्जन�सक्तिञ्च सर्वोन्मादस्वरूपिणीम् || ३८२ || 

सर्वार्थसाधिनीं �सक्तिं सर्वसम्पत्तिपूरणीम् | 
सर्वमन्त्रमयीं �सक्तिं सर्वद्वन्द्वक्षय�न्करीम् || ३८३ ||

[एतासां प्रथमावरणवृत्तित्वम्]

सत्सम्प्रदाययोगिन्यः प्रथमावरणे स्थिताः | 

[अर्चाक्रम�स्चक्रपूजनञ्च]

कादिढान्ताक्षरैरिष्ट्वा सर्वसौभाग्यदं यजेत् || ३८४ ||

[एतच्चक्रनायिकायाः पूजनं स्वरूपञ्च]

सर्वसंक्षोभणीं �सक्तिं पुरतः पुरवासिनीम् |


संक्षोभणीमित्यादिना सर्वद्वन्द्वक्षय�न्करीमित्यन्तेन | सर्वत्र पूजयेदिति पूर्वेण सम्बन्धः 
|

३८४ | पूजने योगिनीनां पुरतो वर्णयोजनमाह - कादीति | ककारादि-ढकारान्तानि 
चतुर्द�साक्षराणि सबिन्दुकानि क्रमेणैकैक�सः पूर्वतो योजयित्वाऽर्चयेदिति बोध्यम्, तथा च 
द्वितार्याद्यन्यतमप्रयोगानन्तरं कं सर्वसंक्षोभणी�सक्ति�स्रीपादुकां पूजयामि नमः | 
खं सर्वविद्रावणी�सक्ति�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इत्यादिरूपाः प्रयोगा ज्ञेयाः | 
पूजनन्तु वामावर्तेन कर्तव्यम्,

सर्वसौभाग्यदे चक्रे प�स्चिमादिविलोमतः |
वाममार्गेण देवे�सि संपूज्याः सर्वसिद्धिदाः ||

इति ज्ञानार्णवे षोड�सपटले वि�सिष्याभिधानात् | सर्वेति | तथाच 
सर्वसौभाग्यदायकचतुर्द�सारचक्राय नम इति प्रयोगः |

३८५ | सर्वसंक्षोभणीमिति | निरुक्तासु चतुर्द�सयोनिनीषु प्रथमायाः 
सर्वसंक्षोभणी�सक्त्याः पुरतः पुरवासिनीं त्रिपुरवासिनीं पूजयेत् | तथाच 
त्रिपुरवासिनीचक्रनायिका -

प्. ६८०) हिमकुन्देन्दुधवलां �स्रीचक्रनायिकां पराम् |
पा�सा�न्कु�सवराभीतिकरां पीनपयोधराम् || ३८५ ||

[मुद्राप्रदर्�सनं सूर्यपूजनञ्च]

व�स्यमुद्रां दर्�सयित्वा सूर्यं तन्मनुना यजेत् |

[दर्�सनार्चा]

सूर्याय सौरपूर्वाय दर्�सनाय नमः स्मरन् || ३८६ ||

[पूजासमर्पणम्]

एताः सम्प्रदाययोगिन्यः सर्वसौभाग्यदायके |
चक्रे समुद्रा इत्यादि पूर्ववत् परिकल्पयेत् || ३८७ ||

[कुलकौलिकयोगिनीनां स्वरूपं स्थापनञ्च]

वराभयकराः �स्वेताः सर्वसिद्धिप्रदायिकाः |
सर्वार्थसाधके चक्रे पञ्चमावरणे स्थिताः || ३८८ ||


�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति प्रयोगः | तन्त्रसारे तु पूर्वतः हैं हः क्लीं हसौः इति 
बीजचतुष्टययोगो दृ�स्यते |

३८६ | व�स्येति | प्रागुपदर्�सितां सर्वव�स्यकरीं मुद्रां प्रदर्�स्येत्यर्थः | सूर्यमिति | 
सूर्यं संपूज्य सौरदर्�सनाय नम इति पूजयेत् इत्यर्थः | तन्त्रसारे तु अत्र सांख्य-
मीमांसान्यायदर्�सनेभ्यो नम इति दृ�स्यते |

३८७ | एता इति | तथाच एताः संप्रदाययोगिन्यः सर्वसौभाग्यदायके चक्रे समुद्राः 
ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति 
पूर्ववन्मूलदेव्यै पूजां समर्पयेत् |

३८८ | अथ बहिर्द�सारे सर्वार्थसाधकचक्रे कुलकौलिकयोगिनीनां पूजनमभिधास्यन् तासां 
स्वरूपमाह - वरेति | सर्वेति | एवंलक्षणा वक्ष्यमाणाः 
सर्वसिद्धिप्रदादिकुलकौलिकयोगिन्यः पञ्चमावरणे बहिर्द�सारे स्थिता इत्यर्थः | तदुक्तं 
ज्ञानार्णवे षोड�सपटले -

प्. ६८१) [पूजापरिपाटी]

णादिभान्ताक्षरं दत्त्वा प�स्चिमादिक्रमाद् यजेत् || ३८९ ||

[द�स कुलकौलिकयोगिन्यः]

सर्वसिद्धिप्रदां देवीं सर्वसम्पत्प्रदां तथा | 
सर्वप्रिय�न्करीञ्चैव सर्वम�न्गलकारिणीम् || ३९० ||

सर्वकामप्रदां देवीं सर्वदुःखप्रमोचिनीम् |
सर्वमृत्युप्र�समनीं सर्वविघ्नविना�सिनीम् || ३९१ ||

सर्वा�न्गसुन्दरीं देवीं सर्वसौभाग्यदायिनीम् |

[एतासां पूजनोपदे�सः]

कुलकौलिकयोगिन्य एतास्तु परिपूजयेत् || ३९२ ||

[चक्रार्चा]

सर्वार्थसाधकं चक्रं ततः पूर्वोक्तलक्षणम् |

[चक्रनायिकार्चा]

सर्वसिद्धिप्रदाग्रे तु नायिकां त्रिपुरा�स्रियम् || ३९३ ||


सर्वार्थसाधके चक्रे द�सारे कुलयोगिनीः |
पूजयेत् सर्वकार्यार्थसिद्धिदाः पञ्चमे क्रमात् || इति |

३८९ | अथैतासां पूजापरिपाटीमाह -णादीति | णकारादिभकारान्तद�साक्षराणि सबिन्दुकानि 
एकैक�सः क्रमेणाऽदौ नियोज्य प�स्चिमतो वामावर्तेन पूजयेत् |

प�स्चिमादिविलोमेन द�सारे पूजयेदिमाः |

इति ज्ञानार्णवे षोड�सपटले वि�सिष्याभिधानात् | तथाच द्वितार्याद्यन्यतमानन्तरं णं 
सर्वसिद्धिप्रदादेवी�स्रीपादुकां पूजयामि नमः | तं सर्वसम्पत्प्रदादेवी�स्रीपादुकां 
पूजयामि नम इत्यादिरूपः प्रयोगः |

	अथ द�स कुलकौलिकयोगिनीराह - सर्वसिद्धिप्रदामित्यादिना 
सर्वसौभाग्यदायिनीमित्यन्तेन | सर्वेति सर्वाथसाधकबहिर्द�सारचक्राय नमः इति प्रयोगः |

३९३-३९४ | चक्रे�स्वरीपूजनमाह - सर्वसिद्धीति | सर्वसिद्धिप्रदायाः प्रथमयोगिन्याः 
पुरत�स्चक्रनायिकां त्रिपुरा�स्रियं पूजयेत् | तथाच त्रिपुरा�स्रीचक्रनायिका -

प्. ६८२) [मुद्राप्रदर्�सनादि]

सन्दर्�स्योन्मादिनीं मुद्रां नारायणं प्रपूजयेत् |
नमो नारायणं �नेऽन्तं प्रणवाद्यमथापि वा |
विष्णवे वैष्णवान्ते च दर्�सनाय नतिं स्मरन् || ३९४ ||

एताः पदं समुद्धृत्य कुलकौलिकपदं ततः |
योगिन्य इति सर्वार्थसाधके चक्र इत्यपि |
ततः समुद्रा इत्यादिपूर्ववत् परिकल्पयेत् || ३९५ ||

[निगर्भयोगिनीनां स्वरूपं स्थानञ्च]

पुस्ताभयज्ञानमुद्रा अक्षसूत्रकराः सिताः |
सर्वरक्षाकरे चक्रे निगर्भयोगिनीगणाः || ३९६ ||

[पूजापरिपाटी]

प�स्चिमादिक्रमादेता मादिक्षान्ताक्षरैर्यजेत् |

[द�स निगर्भयोगिन्यः]

सर्वज्ञां सर्व�सक्तिञ्च सर्वै�स्वर्यप्रदायिनीम् || ३९७ ||


�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति प्रयोगः | तन्त्रसारे तु त्रितार्यनन्तरम् आदौ हसैं हसक्लीं 
हसौरिति बीजयोगो दृ�स्यते | सन्दर्�स्येति | उन्मादिनीं सर्वोन्मादिनीं प्रागुक्तलक्षणाम् | 
नारायणमिति, ओं नमो नारायणायेत्यष्टाक्षरमन्त्रेण विष्णवे नम इत्यनेन वा 
पूजयेदित्यर्थः | वैष्णव इति | वैष्णवदर्�सनाय नम इति दर्�सनं पूजयेत् | 

३९५ | एता इति | तथाच एताः कुलकौलिकयोगिन्यः सर्वार्थसाधके चक्रे समुद्राः ससिद्धयः 
सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति प्रयोगः |

३९६-३९७ | अथान्तर्द�सारे सर्वरक्षाकरचक्रे सर्वज्ञादीनां निगर्भयोगिनीनां 
पूजनमभिदधानस्तासां स्वरूपमाह - पुस्तेति | प�स्चिमेति | प�स्चिमतो वामावर्तेनैताः 
पूजयेत् | 

प�स्चिमादिविलोमेन पूजयेत् प�न्क्तियोनिके |

इति | मादिक्षान्ताक्षरैरिति | पूर्ववन्मकारादिक्षकारान्तद�साक्षराण्येकैक�सः क्रमेण

प्. ६८३) सर्वज्ञानमयीं देवीं सर्वव्याधिविना�सिनीम् |
सर्वाधारस्वरूपाञ्च सर्वपापहरां तथा || ३९८ ||

सर्वानन्दमयीं देवीं सर्वरक्षास्वरूपिणीम् | 
गन्धाद्यैरुपचारैस्तु सर्वेप्सितफलप्रदाम् || ३९९ ||

[चक्रार्चा चक्रनायिकार्चा]

सर्वरक्षाकरं चक्रं ध्यायेछ्रीचक्रनायिकाम् |
सर्वज्ञापुरतो मन्त्री त्रिपुरामालिनीं पराम् || ४०० ||

पा�सा�न्कु�सधनुर्बाणधरां �स्वेताम्बुज�स्रियम् |

[मुद्राप्रदर्�सनादि]

महा�न्कु�साख्यं सन्दर्�स्य जिने�सं विष्णुमर्चयेत् || ४०१ ||

[पूजासमर्पणम्]

एता निगर्भयोगिन्यः सर्वरक्षाकरे पदात् |
चक्रे समुद्रा इत्यादि पूर्ववत् परिकल्पयेत् || ४०२ ||


आदितो नियोज्य यजेदित्यर्थः | तथाच मं सर्वज्ञादेवी�स्रीपादुकां पूजयामि नमः | यं 
सर्व�सक्तिदेवी�स्रीपादुकां पूजयामि नम इत्यादिरूपः प्रयोगः | सर्वत्र 
द्वितार्याद्यन्यतमप्रयोगः पूर्ववत् |

३९७-३९९ | अथ द�स निगर्भयोगिनीराह - सर्वज्ञामित्यादिना सर्वेप्सितफलप्रदामित्यन्तेन | 
गन्धाद्यैरुपचारैर्यजेदिति सर्वत्र सम्बध्यते |

४००-४०१ | सर्वरक्षेति | चक्रं यजेदिति सम्बन्धः | तथाच सर्वरक्षाकरान्तर्द�सारचक्राय 
नम इति प्रयोगः | ध्यायेदिति | त्रिपुरामालिनीचक्रनायिका�स्रीपादुकां पूजयामि नम इति 
प्रयोगः | तन्त्रसारे तु त्रितार्यनन्तरमादौ ह्रीं क्लीं ब्लुमिति बीजयोगो दृ�स्यते | महेति | 
सर्वमहा�न्कु�समुद्रां प्रागुक्तलक्षणाम् | 

४०२ | अथ मूलदेव्यै पूजासमर्पणस्य क्रममाह - एता इति | तथाच एता

प्. ६८४) [स्थितिचक्रोपसंहारः संहारचक्रनिरूपणप्रतिज्ञा च]

स्थितिचक्रं समाख्यातं संहारं कथयाम्यथ || ४०३ ||

[व�सिन्याद्यष्टरहस्ययोगिन्यः]

प�स्चिमाम्नायमार्गेण व�सिन्याद्यष्टदेवताः |

[तासां स्वरूपम्]

नवीनार्कसमाभासाः सर्वाल�न्कारभूषिताः || ४०४ ||

धनुर्बाणाक्षमालाञ्च पुस्तकं बिभ्रतीः करैः |

[पूजाक्रमः]

न्यासोक्तमनुना मन्त्री यजेद् वर्गाष्टकेन तु |

[एतासामष्टारवृत्तित्वम्]

एता रहस्ययोगिन्यः प्रथमावरणे स्थिताः || ४०५ ||


निगर्भयोगिन्यः सर्वरक्षाकरे चक्रे समुद्राः ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः 
सपरिवाराः सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति प्रयोगः |

४०३ | स्थितीति | सर्वसौभाग्यदायकं सर्वार्थसाधकं सर्वरक्षाकरञ्चेत्येतत्त्रितयात्मकं 
स्थितिचक्रमित्यर्थः | वक्ष्यमाणत्रितयात्मकं संहारचक्रं निरूपयितुं प्रतिजानीते -
संहारमित्यादिना |

४०४-४०५ | तत्र प्रथममष्टारे सर्वरोगहरे चक्रे व�सिन्यादीनां रहस्ययोगिनीनां 
पूजनमभिदधानस्तासां स्वरूपमाह - नवीनार्केति | व�सिन्याद्यास्तु 
व�सिन्याद्यष्टवाग्देवीरेषु स्थानेषु विन्यसेदित्यादिना पञ्चद�से न्यासप्रकरणे 
समुद्दिष्टास्ता�स्च तट्टीकायां व�सिनी - कामे�स्वरी � मोदिनी - विमलारुणा � जयिनी - 
सर्वे�स्वरी - कौलिन्याख्या अष्टाविति वि�सिष्य प्रदर्�सिताः | न्यासोक्तेति | 
पूर्वप्रदर्�सितन्यासोक्तमन्त्रेणैवैताः पूजयेत् | वर्गाष्टकेनेति व�सिन्यादीनामष्टानां 
पुरतः क्रमेण वर्गाष्टकं प्रयोज्य पूजयेदित्यर्थः;  एवञ्च अकारादिषोड�सस्वराण्युच्चर्य 
वरलूं व�सिनीवाग्देवता�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इत्यादिरूपः प्रयोगः, 
त्रितार्यादिप्रयोगस्तु पूर्ववदेव |

प्. ६८५) [चक्रपूजा]

सर्वरोगहरं नाम चक्रं संपूजयेत्ततः |

[चक्रनायिकार्चा]

ध्यायेच्छ्रीत्रिपुरासिद्धां व�सिनीपुरतः सुधीः || ४०६ ||

[चक्रनायिकायाः स्वरूपम्]

जवाकुसुमस�न्का�सां पा�सा�न्कु�सधनुः�सराम् |

[मुद्राप्रदर्�सनादि]

सन्दर्�स्य खेचरीमुद्रां यजेच्छक्तिञ्च मायया || ४०७ ||

[पूजासमर्पणम्]

एता रहस्ययोगिन्यः सर्वरोगहरे पदात् |
चक्रे समुद्रा इत्यादि पूर्ववत् परिकल्पयेत् || ४०८ ||

[बाणार्चा]

अष्टकोणान्तराले च त्रिकोणस्य बहिःस्थितः |
प�स्चिमादिचतुर्दिक्षु बाणान् संपूजयेद् बुधः || ४०९ ||

[बाणानां स्वरूपम्]

तरुणारुणस�न्का�सान् रक्तवस्त्रविभूषितान् | 
रक्तमाल्यवि�सोभाढ्यान् यौवनोन्मत्तविग्रहान् || ४१० ||

पा�सा�न्कु�सधनुःपञ्चपुष्पबाणविभूषितान् |
बाणधनुःपा�स�सृणियुग्मानि च क्रमादनु || ४११ ||


४०६-४०७ | सर्वरोगेति | सर्वरोगहराष्टारचक्राय नमः इति प्रयोगः | ध्यायेदिति | 
�स्रीत्रिपुरासिद्धाचक्रनायिका�स्रीपादुकां पूजयामि नमः इति प्रयोगः | अत्र मूले 
चक्रनायिकापदमनुपात्तमपि सर्वत्र चक्रनायिकापदप्रयोगदर्�सनान्निवे�सितम् |

प्. ६८६) [बाणानां संज्ञाः पूजाक्रम�स्च]

जृम्भणं मोहनञ्चैव व�सं स्तम्भनमेव च |
न्यासोक्तक्रमयोगेण पूजयेत् साधकोत्तमः || ४१२ ||

[अ�न्गदेवतार्चा]

अस्त्रत्रिकोणयोर्मध्ये पूजयेद�न्गदेवताः || ४१३ ||

त्रिकोणमध्यचक्रे तु पूजयेन्मूलविद्यया |
अक्षराक्षरभेदेन समस्तव्यस्तया यजेत् || ४१४ ||

बालाबीजत्रयेणापि भैरव्याः कूटकैस्त्रिभिः |
सुन्दर्या�स्च त्रिभिः कूटैस्त्रिकोणं परिपूजयेत् || ४१५ ||

कामे�स्वरीं रुद्र�सक्तिमग्निचक्रे प्रपूजयेत् |
वज्रे�स्वरीं विष्णु�सक्तिं सूर्यचक्रे प्रपूजयेत् || ४१६ ||

भगमालां ब्रह्म�सक्तिं सोमचक्रे प्रपूजयेत् |
बिन्दुचक्रे यजेद्देवीं परंब्रह्मस्वरूपिणीम् || ४१७ ||

कामे मित्री�सनाथः स्याज्जाले षष्ठी�सनाथकः |
पूर्णे चोड्डी�सनाथ�स्च चर्यानाथस्तु ओड्रके || ४१८ ||

कामे�स्वरीं वाग्भवेन यजेद् ध्यात्वा तु पूर्ववत् |
एवं चक्रे�स्वरीं ध्यात्वा कामराजेन पूजयेत् || ४१९ ||

भगे�सीं �सक्तिकूटेन यजेद् ध्यात्वा तु पूर्ववत् |
सर्वसिद्धिप्रदे चक्रे द्वितीयावरणे नयेत् || ४२० ||

प्. ६८७) रहस्ययोगिनीस्तत्र सर्वसिद्धिप्रदायिकाम् |
पा�सा�न्कु�सधनुर्बाणधरां रक्तां सु�सोभनाम् || ४२१ ||

बीजमुद्राञ्च सन्दर्�स्य परां �सक्तिं प्रपूजयेत् || ४२२ ||

एता अतिरहस्येति पदाद् योगिन्य इत्यपि |
सर्वसिद्धिमये चक्रे समुद्रेत्यादि पूर्ववत् || ४२३ ||

[बिन्दुचक्रे �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीसपर्या]

सर्वानन्दमये चक्रे बैन्दवे परमे�स्वरीम् |
परंब्रह्मस्वरूपाञ्च परमामृतरूपिणीम् || ४२४ ||

सर्वचक्रे�स्वरीं देवीं सर्वमन्त्रे�स्वरीं तथा |
सर्वमुद्रे�स्वरीञ्चापि सर्वविद्ये�स्वरीं तथा || ४२५ ||

सर्वपीठे�स्वरीञ्चापि सर्ववीरे�स्वरीं पुनः |
सर्वयोगे�स्वरीञ्चापि सर्वसिद्धी�स्वरीमपि || ४२६ ||

उत्पत्तिस्थितिसंहारकारिणीं मातृकां पराम् | 
समुद्रां सायुधाञ्चापि सचक्राञ्च सवाहनाम् || ४२७ ||

परिवारसमेताञ्च ससिद्धिञ्च सदेवताम् |
परापरां महादेवीं भुक्तिमुक्तिप्रदायिनीम् || ४२८ ||


४२३ | एता इति | तथाच एता अतिरहस्ययोगिन्यः सर्वसिद्धिमये चक्रे समुद्राः ससिद्धयः 
सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः सर्वोपचारैः पूजिताः सन्तु इति प्रयोगः |

प्. ६८८) ब्रह्मविष्णु�सिवाद्य�स्च मुनीन्द्रैरपि सेविताम् |
मनसैवं समालोक्य �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीम् || ४२९ ||

परंब्रह्मात्म�सक्ति�स्रीपादुकामर्चयेद् बुधः |

[वैन्दवचक्रार्चा]

सर्वानन्दमयं चक्रं बैन्दवं परिपूजयेत् || ४३० ||

[चक्रनायिकार्चा]

आवाहनेन मन्त्रेण भैरवीचक्रनायिकाम् |
देव्यग्रे पूजयेन्मन्त्री गन्धपुष्पाक्षतादिभिः || ४३१ ||

[मुद्रादर्�सनादि]

योनिमुद्राञ्च सन्दर्�स्य परां �सक्तिं प्रपूजयेत् |
�सैवं वा पूजयेत्तत्र तत्त्वविमर्षिणीमते || ४३२ ||

मध्यत्र्यस्रं सान्तरालं �सैवं दर्�सनमीरितम् |
हौ/ ओं/ नमः �सिवाय हौ/ भूयो नमोऽमुना �सिवम् |
पूजयेद् गन्धपुष्पाद्यैः षोढाऽयं दर्�सनक्रमः || ४३३ ||

[मूलदेव्यै पूजासमर्पणम्]

एताः परापरेत्युक्त्वा रहस्येति पदोपरि |
योगिन्य इति चोद्धृत्य सर्वानन्दमये पदात् || ४३४ ||

महाचक्रे बैन्दवे च परब्रह्मस्वरूपिणी |
परामृतपदाच्छक्ति सर्वचक्रे�स्वरीपदम् || ४३५ ||

सर्वमन्त्रे�स्वरी�सब्दात् सर्वविद्ये�स्वरीपदम् |
सर्ववीरे�स्वरी सर्वपीठे�स्वरी पदं ततः || ४३६ ||


४३४-४३८ | अथ पूजासमर्पणमन्त्रमाह - एता इत्यादिना | तथाच एताः 
परापररहस्ययोगिन्यः सर्वानन्दमये महाचक्रे बैन्दवे चक्रे परब्रह्मस्वरूपिणी -

प्. ६८९) सर्वयोगे�स्वरी�सब्दात् सर्ववागी�स्वरीपदम् |
सर्वसिद्धे�स्वरी सर्वजगदुत्पत्तिमातृकाः || ४३७ ||

सचक्रा च समुद्रा च ससिद्धि सायुधास्तथा |
सवाहनाः सपरिवारा�स्च सर्वोपचारकैर्महा |
त्रिपुरान्ते सुन्दरीति परयापरयापदात् || ४३८ ||

परापरा तृतीयान्ते सपर्या च तथाविधा |
पूजिताः सन्तु इत्युक्त्वा देव्यै पूजां समर्पयेत् || ४३९ ||


परामृत�सक्ति - सर्वचक्रे�स्वरी - सर्वमन्त्रे�स्वरी - सर्वविद्ये�स्वरी - सर्ववीरे�स्वरी - 
सर्वपीठे�स्वरी सर्वयोगे�स्वरी - सर्ववागी�स्वरी - सर्वसिद्धे�स्वरी - सर्वजगदुत्पत्तिमातृकाः 
सचक्राः समुद्राः ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः 
सर्वोपचारकैर्महात्रिपुरसुन्दरीपरया परया परापरया सपर्यया पूजिताः सन्तु इति प्रयोगः 
|

	तन्त्रसारे तु - अत्र सर्वानन्दमये बैन्दवचक्रे परब्रह्मस्वरूपिणी - परापर�सक्ति - 
�स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी � समस्तचक्रनायिका - सम्बित्तिरूपचक्रनायिकाधिष्ठिते 
त्रैलोक्यमोहनसर्वा�सापरिपूरक - सर्वसंक्षोभकारक � सर्वसौभाग्यदायक � 
सर्वार्थसाधक - सर्वरक्षाकर � सर्वरोगहर � सर्वसिद्धिप्रद - 
�स्रीचक्रसमुन्मीलितसमस्तप्रकटगुप्तगुप्ततरसम्प्रदायकुल � कौलिनीनिगर्भरहस्यातिरहस्य � 
परापररहस्य - समस्तयोगिनीपरिवृत - �स्रीत्रिपुरात्रिपुरे�सी � त्रिपुरसुन्दरी � त्रिपुरवासिनी - 
त्रिपुरा�स्री � त्रिपुरमालिनी � त्रिपुरासिद्धा - 
त्रिपुराम्बातत्तच्चक्रनायिकावन्दितचरणकमल�स्रीमहात्रिपुर � सुन्दरी � नित्यादेवी - 
सर्वचक्रे�स्वरी - सर्वमन्त्रे�स्वरी - सर्वविद्ये�स्वरी - सर्वपीठे�स्वरी - सर्वकामे�स्वरी - 
सर्वतत्त्वे�स्वरी - सर्ववीरे�स्वरी - त्रैकोक्यमोहिनी जगदुत्पत्तिमातृका � सर्वचक्रमयी - 
तच्चक्रनायिकासहिताः समुद्राः ससिद्धयः सायुधाः सवाहनाः सपरिवाराः 
सर्वोपचारैः �स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी परापरया सपर्यया पूजितास्तर्पिताः सन्तु इति 
वि�सेषार्घ्योदकाक्षतकुसुमैः प्रधानदेव्या वामहस्ते समर्पयेद् इत्युक्तम् |

प्. ६९०) कुण्डगोलोद्भवैर्द्रव्यैः स्वयम्भुकुसुमैर्युतैः |
सुन्दरीं पूजयेन्मन्त्री �सतमक्षततण्डुलैः || ४४० ||

[पुनः सपर्योपदे�सः]

पुनः पाद्यादिकं दत्त्वा �स्रीविद्यां पूजयेद् यथा |

[पुनरर्घ्यत्रयदानम्]

पुनस्त्रितत्त्वमुच्चार्य दद्यादर्घ्यं त्रिधा पुनः || ४४१ ||

[विविधोपचारैः पूजनम्]

गन्धचन्दनकस्तूरीरोचनागुरुकु�न्कुमैः |
रक्तचन्दनसिन्दूरैर्द्रव्यैर्नानाविधैर्यजेत् || ४४२ ||

[उपचारदाने प्रार्थनामन्त्राः | तत्र पाद्यस्य प्राथनामन्त्रः]

गन्धपुष्पसामायुक्तं सुगन्धिजलसंयुतम् |
पाद्यं गृहाण देवे�सि सर्वकामार्थसिद्धये || ४४३ ||

[अर्घ्यस्य]

दूर्वाक्षतसमायुक्तं गन्धचन्दनचर्चितम् |
चतुर्वर्गफलावाप्त्यै गृहाणार्घ्यं सुरे�स्वरि || ४४४ ||

[आचमनीयस्य]

सुवासितं जलं �सुद्धं दुकूलैः परि�सोधितम् |
गृहाणाऽचमनीयं त्वं �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरि || ४४५ ||

[मधुपर्कस्य]

दध्याज्यमधुसंयुक्तं सुवहं सुमनोहरम् |
मधुपर्कं गृहाण त्वं धर्मकामार्थसिद्धये || ४४६ ||


४४२ | अथ देवीपूजायां प्र�सस्तानुपचारान् सामान्यत आह - गन्धेति |

प्. ६९१) [गन्धस्य]

चन्द्रचन्दनकस्तूरीरोचनागुरुकु�न्कुमैः |
सम्भृतं सरलैरार्द्रं गन्धमाकल्पयाम्यहम् || ४४७ ||

[पुष्पस्य]

विचित्रममलं रम्यं वासितं गन्धवारिभिः |
सुगन्धि विकसत् पुष्पमादरात् कल्पयाम्यहम् || ४४८ ||


४४८ | पुष्पदानमाह - विचित्रमिति | वासितमिति गन्धवारिभि�स्चन्दनजलैर्वासितं 
सुरभीकृतमित्यर्थः | अत्रेदमवधेयम् - गन्धपुष्पधूपादय उपचाराः 
परकीयत्वघ्रातत्वादिदोषदुष्टाः पूजायां वर्जनीयाः | तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे 
चतुर्द�सपटले -

परकीयांस्तथा घ्रातांस्तेषां कृत्याभिमर्दितान् |
पुष्पं धूपञ्च गन्धञ्च नोपचारांस्तथाऽपरान् |
घ्रातान्निवेद्य देवे�सि नरो नरकमाप्नुयात् |
नैव पर्युसितैः पुष्पैः पत्रै�स्चापि महे�स्वरीम् |
पूजयेत् परमे�सानि महात्रिपुरसुन्दरीम् ||
सर्वं पर्युषितं वर्ज्यं पत्रं पुष्पं फलं तथा |
पद्मानि सितरक्तानि कुमुदान्युत्पलानि च ||
एषां पर्युषिता�स�न्का कार्या पञ्चदिनोर्ध्वतः |
अन्येषां कुसुमानाञ्च यावद् गन्धविपर्ययः ||

इति | एवञ्च पद्मकुमुदोत्पलानां दिनपञ्चकं यावत्, इतरेषान्तु यावद् गन्धावस्थिति - 
स्तावत् पर्युषितत्वं नास्तीत्युक्तं भवति | त्रिपुरार्चायां प्र�सस्तानि पत्रपुष्पाण्याह तत्रैव 
-

वकुलं के�सरं वज्रं माल्यं कुन्दञ्च �साल्मलम् | 
करवीरञ्चार्कपुष्पं बन्धूककमले तथा ||
मालती मल्लिका जाती यूथिका माधवी तथा |
तगरः कर्णिकार�स्च द्रोण�स्चोत्पलचम्पकौ ||

प्. ६९२) [षोड�सा�न्गधूपप्रमाणम्]

गुग्गुलं सरलं दारु पत्रं मलयसम्भवम् |
ह्रीबेरमगुरुं कुष्ठं गुडं सर्जरसं घनम् || ४४९ ||


अ�सोकः कुमुद�स्चैव �सेफालिका - कदम्बकौ
केतकी वनमाला च कुसुम्भकिं�सुकौ तथा ||
कह्लारवकुले चैव लव�न्ग - नागके�सरौ |
सर्वेषु पुष्पजातेषु त्रिपुरायाः सदैव हि ||
एतान्येव प्रियाणि स्युर्न पत्रैरर्चयेच्छिवाम् | 
पत्रेषु बिल्वपत्रञ्च तथा मदनपल्लवम् ||
दूर्वा�न्कुरन्तथा प्रोक्तं नान्यत् पत्रं प्रयोजयेत् |
मल्लिका मालती कुन्दो द्रोण�स्चाथ सिताम्बुजः ||
�सुक्लपक्षे महादेवि त्रिपुरायै निवेदयेत् |
सर्वेषां पुष्पजातीनां रक्तपद्मं तथा जवा ||
देवीप्रीतिकरं प्राज्ञे सर्वकामफलप्रदम् |
रत्नपुष्पञ्च देवे�सि तथा स्वर्णादिनिर्मितम् |
रक्तपद्मेन वज्रेण तुलां नाऽयाति कर्हिचित् ||

इति | तथा विहितानामपि पुष्पाणाम् उग्रगन्धत्वा�सुद्धपात्रगतत्वादिदोषदुष्टत्वे 
तेषामर्पणं निषिद्धम्, यथा तत्रैव -

उग्रगन्धमगन्धञ्च क्रिमिके�सादिदूषितम् |
अ�सुद्धपात्रपाणिस्थं वासोभिः कुत्सितात्मभिः ||
आनीतं नार्पयेद्देव्यै प्रमादादपि दोषकृत् |
स्नात्वानीतैः पर्युषितैर्याचितैः कृष्णवर्णकैः ||
स्वयं विक�सितैर्मुक्तैः स्वयञ्च पतितैर्भुवि |
नार्चयेत् कलिकाभि�स्च विना चम्पकप�न्कजैः ||

इत्यादि | एवमन्यान्यपि विहिताविहितपुष्पप्रतिपादकप्रमाणानि मुण्डमालायोगिनीतन्त्र-
कौलावलीनिर्णयादिषु ज्ञातव्यानि |

प्. ६९३) हरीतकीं नखं लाक्षां जटामांसीञ्च �सैलजम् |
षोड�सा�न्गं विदुर्धूपं दैवे पित्र्ये च कर्मणि || ४५० ||

[अन्यादृ�सधूपप्रमाणम्]

मधुसर्पिः �सर्करा च चन्दनागुरुगुग्गुलुः |
उ�सीरः सप्त एवैते धूपोऽयं चण्डिकाप्रियः || ४५१ ||


४४९-४५० | षोड�सा�न्गधूपप्रमाणमाह - गुग्गुलमित्यादिना | सरलो वृक्षवि�सेषः | पीतद्रुः 
सरलः पूतिकाष्ठमित्यमरः | दारु देवदारु, �सक्रपादपः परिभद्रकः | 
भद्रदारुद्रुकिलिमम्, पीतदारु च दारु च | पूतिकाष्ठञ्च सप्त स्युर्देवदारुणीत्यमरः | अत्र 
दारु�सब्देन देवदारुरेवोच्यते,

हरीतकी मुस्तमथो नखी च मांसी जतुः �सैलज-देवदारुः |
कुष्ठं गुडः सर्जरसस्तथैव द�सा�न्गधूपः कथितो मुनीन्द्रैः ||

इति कौलावलीनिर्णयसप्तमोल्लासीयद�सा�न्गधूपप्रमाणे तथा दर्�सनात् | पत्रं तेजपत्रम् | 
मलयसम्भवं चन्दनम् | ह्रीबेरं नेत्रवालेति ख्यातो गन्धद्रव्यवि�सेषः | बालं 
ह्रीबरबर्हिष्ठोदीच्यं के�साम्बुनाम चेत्यमरः | सर्जरसः सालनिर्यासः | यक्षधूपः 
सर्जरसोऽरालसर्वरसावपीत्यमरः | घनो मुस्ता मुथेति प्रसिद्धा | घनः सान्द्रे दृढे 
दार्ढ्ये विस्तारे मुद्गरेऽम्बुदे | संघे मुस्ते घनं मध्यनृत्यवाद्यप्रकारयोरिति हैमः | 
नखं गन्धद्रव्यवि�सेषः, नखं पुनर्गन्धद्रव्ये नखः करजषण्डयोरिति हैमः | 
�सैलजं �सिलाजतु इति ख्यातो गन्धद्रव्यवि�सेषः | कालानुसार्यवृद्धा�स्मपुष्प�सीत�सिवानि तु 
�सैलेयमित्यमरः | �सैलेयं गलपर्ण्याञ्च सैन्धवे | �सैलजे ना तु मधुपे 
�सिलातुल्येऽन्यलि�न्गकम् | इति च मेदिनी | �सिष्टं स्पष्टम् | गन्धर्वतन्त्रे चतुर्द�सपटले -

पत्रं मुस्तं नखं कुष्ठं जटामांसीञ्च �सैलजम् |
सरलं देवकाष्ठञ्च जतुसर्जसचन्दनम् ||
कपिलाघृतकर्पूर�सर्करापूरमि�स्रितम् |
षोड�सा�न्गो महाधूपः षोड�सीप्रीतिदायकः ||

इति |

४५१ | मध्विति | उ�सीरो वीरणमूलम् |

प्. ६९४) [अन्यादृ�सधूपप्रमाणम्]

अथवाऽगुरुकर्पूरचन्दनैः सह गुग्गुलुः |
मधुसर्पिर्जटामांसी �सैलेयं कु�न्कुमं तथा |
एभिर्विमि�स्रितः कार्यो धूपोऽयं पार्वतीप्रियः || ४५२ ||

[धूपदानक्रमः]

धूपभाजनमस्त्रेण प्रोक्ष्यार्भ्यर्च्य हृदाऽनुना |
जयध्वनि ततो मन्त्रमातः स्वाहेति पूजिताम् |
वामेन वादयन् घण्टां धूपदीपौ निवेदयेत् || ४५३ ||

[धूपस्य प्रार्थनामन्त्रः]

वनस्पतिरसोत्पन्नो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः |
आघ्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् || ४५४ ||

अथवा धूपयेद्धूपैर्मूलमन्त्रपुरःसरम् |
सुरभीघृतसंयोगाद् वह्नेरुत्पन्नमुत्तमम् |
ध्वस्तदुर्वासनं दिव्यं धूपमुन्मीलयाम्यहम् || ४५५ ||

[दीपस्य]

सुप्रका�सो महादीपः सर्वतस्तिमिरापहः |
सबाह्याभ्यन्तरं ज्योतिर्दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् || ४५६ ||


४५३ धूपेति | अस्त्रेण फट् इत्यनेन | हृदाऽनुना, नम इति हृन्मन्त्रेणेत्यर्थः | तथाच फट् 
इत्यनेन धूपभाजनमभ्युक्ष्य धूपाय नम इत्यभ्यर्च्येत्यर्थः | धूपेति | धूपदीपौ 
निवेदयेदित्यनेन वक्ष्यमाणदीपदानेऽपि निरुक्तक्रमेण ओं जयध्वनिमन्त्रमातः स्वाहेति 
प्रयोजयेदिति बोध्यम् |

प्. ६९५) [तत्र कल्पान्तरम्]

अथवाऽन्यप्रकारेण दीपं दद्याद् विचक्षणः || ४५७ ||

[प्रार्थनामन्त्रान्तरम्]

घृतसंयुक्तवर्त्त्यग्रे प्रज्वलन्तं निरन्तरम् |
दिव्यदर्�सनदातारं दीपं सन्दर्�सयाम्यहम् || ४५८ ||

[धूपदाने दि�न्नियमः]

धूपन्तु वामतो दद्यात् संमुखे वा विचक्षणः |

[भूम्यादौ धूपस्थापननिषेधः]

न भूमौ स्थापयेद्धूपमासने वा घटे च वा || ४५९ ||

[दीपदाने दि�न्नियमः]

घृतदीपं दक्षिणे च स्ववामे तैलदीपकम् |
अभितो दर्�सयेन्मन्त्री दीपमालां सु�सोभनाम् || ४६० ||

[सप्तविधाः प्रदीपाः]

घृतप्रदीपः प्रथमं तिलतैलसमुद्भवः | 
सार्षपः फलनिर्यासजातो वा वारिजोद्भवः |
दधिज�स्चान्नज�स्चैव दीपाः सप्त प्रकीर्तिताः || ४६१ ||

[पञ्चविधा वर्तिकाः]

पट्टसूत्रभवा दर्भगर्भसूत्रभवाऽथवा |
�सालजा बादरी वाऽपि फलकोषोद्भवाऽथवा |
वर्तिका दीपकृत्येभ्यः सदा पञ्चविधाः स्मृताः || ४६२ ||

[प्र�सस्तानि दीपपात्राणि]

तैजसं बादरं लौहं मार्तिक्यं नारिकेलजम् | 
तृणराजोद्भवं वाऽपि दीपपात्रं प्र�सस्यते || ४६३ ||

प्. ६९६) एवं दीपं प्रकुर्वीत नेत्ररञ्जनकारकम् |

[दीपदानक्रमः]

दीपन्तु पद्मपर्यन्तमधो धूपं प्रका�सयेत् || ४६४ ||

[माल्यदाने प्रार्थनामन्त्रः]

कमलोत्पलकह्लारकरवीरादियोगतः |
सुरभीणि सुगन्धीनि माल्यान्यावेदयाम्यहम् || ४६५ ||

[मधुरद्रव्यदानम्]

प्रदद्यान्मधुरं द्रव्यं परमानन्दमानसः || ४६६ ||

[तर्पणम्]

तर्पयेन्मधुरैर्द्रव्यैरमृतैर्मधुमि�स्रितैः |
अमृत�स्चामृतद्रव्यैस्तर्पयेत् परदेवताम् || ४६७ ||

[चरुपाकोपदे�सः]

तत�स्च संस्कृते वह्नौ गोक्षीरचरुकं पचेत् |

[चरुपाकक्रमः]

अस्त्रेण क्षालिते पात्रे नवे ताम्रमयादिके || ४६८ ||


४६४-४६५ | दीपन्त्विति | पद्मपर्यन्तमिति दृष्टिपर्यन्तमित्यर्थः | दीपे वि�सेषमाह गन्धर्वतन्त्रे 
चतुर्द�सपटले -

दीपमाला प्रकर्तव्या नैकदीपः कदाचन |
त्रयो दीपाः प्रदातव्याः पञ्च वा परमे�स्वरि |
इतो न्यूनं न दातव्यं त्रिपुरायै कदाचन | इति |

कमलेति | माल्यदानफलमाह गन्धर्वतन्त्रे चतुर्द�सपटले -

एतेषां पुष्पजातानां येन केन विनिर्मिताम् |
मालां कृत्वा महादेव्यै यत् फलं लभते नरः |
अपि वक्तुसहस्रैस्तु वक्तुं नालं ततः प्रभुः |

इति अत्रैतेषामित्यनेन पूर्वोपदर्�सितानि विहितपुष्पाण्यभिहितानि | 

४६८-४७२ | तत�स्चेति | संस्कृत इति अष्टमप्रका�सोक्तक्रमेणेति �सेषः |

प्. ६९७) तण्डुलाञ् �सालिसम्भूतान् मूलमन्त्राभिमन्त्रितान् |
प्रसृतीः पञ्चद�सभिर्निक्षिप्यास्त्रमनुं स्मरन् || ४६९ ||

पिधाय पात्रवदनं प्रक्षाल्य कवचानुना |
प्रा�न्मुखो मूलमन्त्रेण साधकेन्द्र�स्चरुं पचेत् || ४७० ||

�स्रुवेणाऽज्येन संस्विन्ने दद्यात्तत्राभिघारणम् |

[चरोरवतारणम्]

मूलमन्त्रेण तत् पात्रं कवचेनावतारयेत् || ४७१ ||

अस्त्रजप्ते कु�सास्तीर्णे मण्डपे विधिवद् गुरुः |

[चरुविभागः]

तं विभज्यैकभागन्तु देवतायै प्रकल्पयेत् || ४७२ ||

अन्यदग्नौ प्रजुहुयादपरं बलिमुत्तमम् |
एकन्तु चरुकं प्रोक्तमारात्रिकविधावपि || ४७३ ||

[आरात्रिकम्, तत्राष्टदलपद्मनिर्माणम्]

ततस्तु काञ्चने स्थाने रौप्ये वा कांस्यनिर्मिते |
वसुपत्रसमायुक्तं कु�न्कुमेन तु नीरजम् || ४७४ ||


चरुपाकपरिपाटीमाह-अस्त्रेणेत्यादिना | अस्त्रेण फडित्यनेन | �सालिसम्भूतान् 
हैमन्तिकधान्यभवान्, पञ्चद�समुष्टिपरिमितान् ताम्रनिर्मितचरुस्थाल्यां निक्षिपेदित्यर्थः | 
अस्त्रमनुमिति | तथा च फट् इति चरुस्थालीमुखमाच्छाद्य कवचानुना हु/ इति मन्त्रेण 
प्रक्षाल्य चरुं पचेदिति सम्बन्धः | कवचेनेति, हु/ इत्यवतारयेदित्यर्थः |

४७२-४७३ | एवंक्रमेण चरोः पाकमभिधाय तस्य चतुर्धा विभजनमाह- तमित्यादिना | तं 
चरुं चतुर्धा विभज्य एकं देवतायै समर्प्य द्वितीयमग्नौ जुहुयात्, अपरेण बलिं दद्यात्, 
चरुमन्यमारात्रिकविधौ प्रयुञ्जीतेत्यर्थः |

प्. ६९८) [तत्रौदनस्य नवभागकल्पनम्]

�सुद्धौदनं परिष्कृत्य नवभागं प्रकल्पयेत् |
नवकोणकरूपञ्च चक्ररूपं विचिन्तयेत् || ४७५ ||

[अष्टदलेषु �सुद्धौदनस्थापनम्]

�सर्करायवगोधूमचणकैः परिमण्डितम् |
तण्डुलाज्यतिलैयुक्तं वसुपत्रे विनिक्षिपेत् || ४७६ ||

[नवमभागस्य कर्णिकायां स्थापनम्, नवमुद्राप्रदर्�सनञ्च]

एकं मध्ये तु संस्थाप्य नव मुद्राः प्रदर्�सयेत् |

[पद्मे दीपनवकन्यासः पूजनञ्च]

स्थापयेत्तत्र मन्त्रज्ञो नव दीपान् घृतप्लुतान् || ४७७ ||

पञ्चरत्नं प्रेतबीजं समुच्चार्य प्रपूजयेत् |
मूलमन्त्रेण संपूज्य पाणिभ्यां धारयेद् यथा || ४७८ ||


४७४-४७५ | अथाऽरात्रिकविधिमाह - ततस्त्वित्यादिना | काञ्चनाद्यन्यतमनिर्मिते स्थाने आधारे 
कु�न्कुमेनाष्टदलं नीरजं पद्मं विदधीतेत्यर्थः | ततः �सुद्धौदनं नवभागं 
कुर्यात् | नवेति | अष्टौ दलानि कर्णिकाञ्चाऽदाय नवसंख्याकत्वं बोध्यम् |

४७६-४७७ | निरुक्ताष्टदले प्रागुक्त�सुद्धौदनस्थापनमाह - �सर्करेति | �सर्करादिभिर्युक्तं तत् 
�सुद्धौदनं वसुपत्रे निरुक्तपद्मस्य पत्राष्टके निवे�सयेत् | एकमिति | भागमेकं मध्ये 
कर्णिकायां स्थापयेत् | प्रगुक्त�सुद्धौदनस्य नवभागानामष्टौ भागानष्टसु दलेषु, 
अव�सिष्टं नवमं भागं कर्णिकायां स्थापयेदित्यर्थः | नव मुद्रा इति प्रागुक्ताः 
सर्वाकर्षिण्यादिकाः |

४७७-४७८ | तत्र दीपस्थापनमाह - स्थापयेदित्यादिना | नव दीपान् 
�सुद्धौदनक्रमेणाष्टदलेषु कर्णिकायाञ्चेत्यर्थः | अथ सदीपस्य पात्रस्य पूजनमाह - 
पञ्चरत्नमिति | आदौ पञ्चरत्नं ततो ह्साविति प्रेतबीजम् | पञ्चरत्नं ग्लूं स्लूं म्लूं 
प्लूं ल्लूं इति बीजपञ्चकम् | बीजानामेतेषामादौ �स्रीं ह्रीमिति बीजद्वयमन्ते च तद्विलोमेन 
ह्रीं �स्रीमिति बीजद्वयं समष्ट्या नवाक्षरो रत्ने�सीमन्त्रो भवति | अत्र पञ्चरत्नमित्युक्तावपि 
ज्ञानार्ण -

प्. ६९९) [दीपपात्रस्य भ्रामणम्]

मस्तकान्तं समानीय नवधा भ्रामयेद् बुधः |
मूलमन्त्रान्तमन्त्रेण ततो नीराजनं चरेत् || ४७९ ||

[आरात्रिकमन्त्रः]

समस्तचक्रचक्रे�सीयुते देवि नवात्मिके |
आरात्रिकमिमं देवि गृहाण मम सिद्धये || ४८० ||


वादौ रत्ने�सीमन्त्रेण दीपपात्रार्चोपदे�सदर्�सनादत्रापि तदभिप्रायेणैव 
पञ्चरत्नमित्युक्तमिति प्रतिभाति | व्यक्तमाह तन्त्रसारधृतज्ञानार्णवे -

आरात्रिकमतः कुर्यात् सर्वकामार्थसिद्धये |
सौवर्णे राजते कांस्ये स्थानके परमे�स्वरि ||
कु�न्कुमेन लिखेद् यन्त्रं नवकोणं मनोहरम् |
चन्द्ररूपं चरुं कृत्वा तन्मध्ये मस्तके �सिवे ||
दीपमेकं विनिक्षिप्य वसुकोणेऽष्टदीपकान् |
यवगोधूममुद्गादिरचिताञ् �सर्करायुतान् |
चणकाहित�सोभाभिः �सोभितान् घृतपूरितान् ||
अभिमन्त्र्य महे�सानि रत्ने�स्वर्यास्ततः परम् ||
�स्रीबीजञ्च पराबीजं संलिख्य वरवर्णिनि | 
गसौ च मपलाः प�स्चादिन्द्रस्थाः क्रमतः प्रिये |
वामकर्णसमायुक्ता नादबिन्दुविभूषिताः |
बीजपञ्चकमेतत्तु पञ्चरत्नानि सुन्दरि |
पूर्वबीजविलोमेन रत्ने�सीयं नवाक्षरी ||

इति | एवञ्चाऽदौ �स्रीं ह्रीमिति �स्रीपराबीजयोरन्ते च ह्रीं �स्रीमिति विलोमेन पठितयोस्तयोर्निवे�सेन 
�स्रीं ह्रीं ग्लूं स्लूं म्लूं प्लूं ल्लूं ह्रीं �स्रीं इति नवाक्षरो रत्ने�सीमन्त्रो भवति | 
मूलमन्त्रेणेति | पञ्चरत्नेन प्रेतबीजेन मूलेन चाभ्यर्च्येत्यर्थः | अत एव तन्त्रसारकारैरपि 
रत्ने�सीमन्त्रमभिधाय इति मन्त्रेण मूलेन चार्भ्यर्च्येत्युक्तम् |

४७९ | मस्तकान्तमिति | स्पष्टम् | मूलमन्त्रान्तमन्त्रेण आदौ मूलमुच्चार्य 
वक्ष्यमाणमन्त्रेणेत्यर्थः |

प्. ७००) [मुद्रादर्�सनम्]

यथोक्तस्थाने संस्थाप्य चक्रमुद्राञ्च दर्�सयेत् || ४८१ ||

[चक्रमुद्रा]

दक्षिणेतरहस्तस्य वृद्धागर्भकनिष्ठिकाम् |
दक्षिणे योजयित्वा तु कनिष्ठागर्भके ततः || ४८२ ||

वामे च दक्षिणा�न्गुष्ठं साधको विनियोजयेत् |
अन्योन्ययोगत�स्चैव चक्रमुद्रा समीरिता || ४८३ ||

[नैवेद्यार्पणम्]

तत आरात्रिकं वीक्ष्य नैवेद्यानि प्रकल्पयेत् || ४८४ ||

[नैवेद्यपात्राणि]

तैजसेषु च पात्रेषु प्रस्तरे वा द्रुपत्रके |
यज्ञदारुमये वाऽपि नैवेद्यं कल्पयेद् बुधः || ४८५ ||

सर्वालाभे तु माहेये स्वहस्तघटिते यदि || ४८६ ||

[अर्घ्येतरपात्रोयतोयैर्नैवेद्योत्सर्गनिषेधः]

अन्यतोयैर्यदुत्सृष्टमर्घ्यपात्रस्थितेतरैः | 
न गृह्णाति महादेवी दत्तं विधि�सतैरपि || ४८७ ||

[नैवेद्यम्]

नैवेद्यं सघृतं �सुभ्रं घृतव्यञ्जनसंयुतम् |
मत्स्यमांसं मुद्गसूपं मरीचादिसुसंस्कृतम् || ४८८ ||


४८१ | चक्रमुद्रामिति | तदुक्तं तन्त्रसारे -

आरात्रिके महे�सानि चक्रमुद्रां प्रदर्�सयेत् | इति |

४८५-४८६ | तैजसेष्विति | माहेये मृत्पात्रे | त्रिपुरापूजायां प्र�सस्तानि 
नैवेद्यपात्रान्तराण्याह गन्धर्वतन्त्रे पञ्चद�सपटले

सौवर्णे राजते वाऽपि ताम्रे वा प्रस्तरेऽपि च |
पद्मपत्रेऽथवा दद्यान्नैवेद्यं त्रिपुराप्रियम् || इति |

प्. ७०१) �सर्करापूपभरितं मधुदुग्धगुडान्वितम् |
षड्रसेन समायुक्तं पायसं मधुसंयुतम् || ४८६ ||

नानाविधानि द्रव्याणि फलानि विविधानि च |
मनःप्रियाणि द्रव्याणि कृत्वा साधकसत्तमः || ४९० ||

[तत्स्थापनार्हं मण्डलम्, तत्राऽधार�सक्त्यर्चनञ्च]

दक्षिणे वा पुरोभागे वामे वा मण्डलं लिखेत् |
त्रिकोणवृत्तभूबिम्बमाधार�सक्तिमर्चितम् || ४९१ ||


४९१ | अत्र नैवेद्यस्थापनमाह - दक्षिण इति |

नैवेद्यं दक्षिणे वामे पुरतो वा न पृष्ठतः |

इति गन्धर्वतन्त्रचतुर्द�सपटलवचनेन देव्या दक्षिणे वामेऽग्रतो वा नैवेद्यस्थापनोपदे�सात् 
| अत्र मण्डलनिर्माणमपि तत्र तत्रोक्तम् | एतेन नैवेद्यस्थापनस्थानमप्यर्थादायातम् | न 
च दक्षिणे वा पुरोभाग इत्यत्र कस्येति वि�सेषानतिदे�साद् आत्मनो दक्षिणादिषु 
नैवेद्यस्थापनमनेनोपदिष्टमिति वाच्यम् -

दीपं दक्षिणतो देव्याः पुरतो वा न वामतः |
वामतस्तु तथा धूपमग्रे वा न तु दक्षिणे |
निवेदयेत् पुरोभागे गन्धं पुष्पञ्च भूषणम् |

इत्यनन्तरं नैवेद्य दक्षिणे वाम इत्यादि प्रागुपदर्�सितगन्धर्ववचनदर्�सनाद् देव्या एव 
दक्षिणादिषु नैवेद्यस्थापनं न त्वात्मन इति बोध्यम् | अत एव तन्त्रसारकारैरपि 
वामदक्षिणभागस्तु देवताया एव, न तु साधकस्य -

धूपदीपौ सुभोज्यञ्च देवताग्रे निवेदयेत् |

इति दर्�सनादित्युक्तम् | तथा -

दद्यादयोग्यं पुरतो नैवेद्यं भोजनादिकम् |

इति गन्धर्ववचनदर्�सनाद् द्रव्यप्राचुर्यादिव�सात् स्थानाभावेन वामदक्षिणयोः 
स्थापयितुमयोग्यमेव नैवेद्यादिकं पुरतः स्थाप्यम् | स्थानसद्भावे तु 
वामदक्षिणयोरेवेत्युक्तं भवति | पक्वामान्नयोर्वि�सेषमाह तन्त्रसारे -

पक्वञ्च देवतावामे आमान्नञ्चैव दक्षिणे |

इति | पुरतः स्थापनन्तु नियमविरुद्धम् |

प्. ७०२) [नैवेद्यस्थापनं प्रोक्षणादिसंस्कारा�स्च]

नैवेद्यं तत्र संस्थाप्य प्रोक्षयेदस्त्रमन्त्रतः |
कवचाख्येन संरक्ष्य वायुबीजेन �सोधयेत् || ४९२ ||

वह्निबीजेन संदह्य वारुणेनामृतं चरेत् |

[नैवेद्यार्चना]

पुष्पं दत्त्वा तत्र मन्त्रं सप्तधा प्रजपेन्निजम् || ४९३ ||


पुरतो नियमो नास्ति दीपनैवेद्ययोः क्वचित् |

इति तन्त्रसारधृतयामलवचनात् |

यत्तु हरतत्त्वदीधितिकारैः -

दक्षिणे च सितावर्तिर्वामतो रक्तवर्तिकाम् |
पक्वापक्वविभागेन नैवेद्यस्यापि तत्स्थितिः |

इति तन्त्रसारधृतयामलवचनेन पक्वान्नस्य दक्षिणत आमान्नस्य वामत�स्च स्थापनं 
प्रतिपादितम्, तत् पक्वञ्च देवतावाम इति पूर्वोपदर्�सितवचनविरोधात् कुव्याख्यानविजृम्भितम् | 
पक्वापक्वविभागेनेत्यत्र अपक्वञ्च पक्वञ्चेति द्वन्द्वेऽल्पस्वरत्वात् पक्वपदस्य पूर्वनिपातेन 
अपक्वस्य दक्षिणतः पक्वस्य वामतः स्थितिरित्यर्थे न विरोध इति सर्वं निर्विवादम् | एवञ्च -

दक्षिणन्तु परित्यज्य वामे चैव निधापयेत् | 
अभोज्यं तद् भवेदन्नं पानीयन्तु सुरोपमम् ||

इत्यपि न पक्वान्नविषयम् | दक्षिणन्तु परित्यज्येत्यनेन एकनैवेद्यस्थले दक्षिणत्यागपूर्वकं 
वामतः स्थापनं प्रतिषिध्यते, बहुनैवेद्यस्थले तु दक्षिणतः स्थानालाभे वामतः 
स्थापनेऽपि न दोषः | न तु दक्षिणन्तु परित्यज्येति वचनस्य पक्वान्नविषयत्वे किमपि 
मानमस्ति, तन्त्रसारकारैरपि नास्य वचनस्य पक्वान्नविषयत्वमुक्तम् | 
पुर�स्चरणचन्द्रिकायां वचनमिदं साम्प्रदायिकत्वेन व्याख्यातम् |

४९२-४९३ | नैवेद्यनिवेदनक्रममाह - नैवेद्यमित्यादिना | अस्त्रमन्त्रतः फडिति मन्त्रेण | 
कवचाख्येन हूं इति मन्त्रेण | वायुबीजेन यमित्यनेन | वह्निबीजेन रमित्यनेन | वारुणेन 
वमिति वरुणबीजेन | पुष्पं दत्त्वेति | पुष्पेण नैवेद्यमभ्यर्च्येत्यर्थः | मन्त्रं 
मूलमन्त्रम् | गन्धर्वतन्त्रे तु -

प्. ७०३) [निवेदनप्रकारः]

हेमपात्रगतं दिव्यं परमान्नं सुसंस्कृतम् |
पञ्चधा षड्रसोपेतं गृहाण परमे�स्वरि || ४९४ ||

सर्वोपकरणादीनि मूलान्तेन निवेदयेत् |

[नैवेद्यालाभे व्यवस्था]

अ�सक्तौ मनसा दद्यादेतत् कर्म न लोपयेत् || ४९५ ||

[देव्यै चुल्लुकदानं मुद्राप्रदर्�सनोपदे�स�स्च]

चुल्लुकं मनसा दत्त्वा पञ्च मुद्राः प्रदर्�सयेत् || ४९६ ||

[प्राणादिपञ्चमुद्रामन्त्राः]

प्राणापानौ तथा व्यान उदानाख्यः समानकः |
चतुर्थ्यन्तोऽग्निजायान्तो मुद्रामन्त्रो ध्रुवादिकः || ४९७ || 


निराच्छादं समालोक्य भक्ति�स्रद्धासमन्वितः |
वायुबीजेन सं�सोध्य सन्दहेद् वह्निना तथा ||
वारुणेन स्वधावृत्त्या प्लावयेद्धेनुमुद्रया |
अस्त्रमन्त्रेण संरक्ष्य मूलेनैवाभिषिच्य तु ||
मूलदेव्याः स्वनामान्ते नैवेद्यमिति चोच्चरेत् |
गृहाण वह्निजायान्तो नैवेद्यमनुरीरितः ||
अन्नं चतुर्विधं देवि रसैः षड्भिः समन्वितम् |
मया निवेदितं भक्त्या तदिदं प्रतिगृह्यताम् ||
लेह्यचोष्यानुपानादिभक्ष्यभोज्यानि यानि च |
मयाहृतानि यत्नेन कृपया देवि भुज्यताम् ||

		इत्येवं नैवेद्यप्रदानक्रम उक्तः |

४९६-५०० | चुल्लुकमित्यादि स्पष्टम् | अत्र वि�सेषमाह गन्धर्वतन्त्रे पञ्चद�सपटले -

जातीलव�न्गकक्वोलवासितं स्वर्धुनीजलम् |
मुखवासकरं पुण्यं गृहीत्वाचम सुन्दरि ||

प्. ७०४) [तत्र प्राणमुद्रा]

वृद्धानामाकनिष्ठाभिः प्राणमुद्रा समीरिता |

[अपानमुद्रा]

वृद्धामध्यातर्जनीभिरपानस्य प्रकीर्तिता || ४९८ ||

[व्यानमुद्रा]

वृद्धानामामध्यमाभिर्व्यानमुद्रा समीरिता |

[उदानमुद्रा]

कनिष्ठावर्जं सर्वाभिरुदानस्य प्रकीर्तिता || ४९९ ||

[समानमुद्रा]

समानमुद्रा सर्वाभिर�न्गुलीभिरुदीरिता |

[ग्रासमुद्रा]

वामहस्ते ग्रासमुद्रा विकचोत्पलसन्निभा || ५०० ||

[पानीयदानम्]

सुवासितजलं दद्यात् स्वर्णरौप्यादिभाजने |

[पुनर्गण्डूषदानं ताम्बूलदानञ्च]

पुन�स्च चुल्लुकं दत्त्वा दद्यात्ताम्बूलमुत्तमम् || ५०१ ||

[ताम्बूलदाने मन्त्रः]

एलालव�न्गकर्पूरजातीफलसमन्वितम् |
तमालदलकर्पूरपूगभागतर�न्गितम् |
सं�सोधितं सुगन्धञ्च ताम्बूलमनुसंददे || ५०२ ||


मूलमन्त्रेण देवे�सि हुनेत् पञ्चाऽहुतीः क्रमात् |
प्राणापाणौ तथा व्यानमुदानञ्च समानकम् ||
एतत्स्वरूपं जानीयादाहुतीनाञ्च पञ्चकम् |
पञ्चा�न्गुलीभिरेव स्यात् क्रमात् पञ्चाऽहुतीः प्रिये || इति |

५०१-५०२ | पुन�स्चेति | अत्र गन्धर्वतन्त्रोक्तः प्रकारः -

पुनराचमनं दत्त्वा मुखवासं निवेदयेत् |

प्. ७०५) [माल्यादिदानम्]

माल्यं जलञ्च विमलं �सीतलञ्च सुवासितम् |
व्यजनं तालवृन्तञ्च स्वर्णदण्डञ्च चामरम् |
दर्पणञ्च ततो दद्यात् पुरत�स्चन्द्रवानि�सं (?) || ५०३ ||

[नृत्यगीतादि]

नृत्यं गीतं �सीतलञ्च कुर्याद् विभवपूर्वकम् || ५०४ ||

[पुष्पाञ्जलिदानं तर्पणञ्च]

सुप्रसन्नां ततो ध्यात्वा सर्वाभरणसंयुताम् |
पुष्पाञ्जलित्रयं दत्त्वा तर्पयेत् परदेवताम् || ५०५ ||

[सपर्यात्रैविध्यम्]

सपर्या त्रिविधा प्रोक्ता पराख्या अपराभिधा |
परापरेति विख्याता ज्ञातव्या साधकोत्तमैः || ५०६ ||

[परादीनां लक्षणम्]

परा तु बिन्दुपूजा स्यादपरा बाह्यतः क्रमात् |
परापरा व्यापिका च ज्ञातव्या गुरुवक्त्रतः || ५०७ ||


ताम्बूलं गन्धसंयुक्तं कर्पूरादिसुवासितम् |
संस्कृत्य विविधैर्द्रव्यैर्गन्धवद्भिर्निवेदयेत् || इति |

५०७-५०८ | अत्र पूजायास्त्रैविध्यं परादीनां लक्षणञ्चोक्तं सपर्येत्यादिना �स्लोकद्वयेन | 
तत्रापि गुरुमुखादेव ज्ञातव्यमित्युक्तम् इति नात्र परादीनां व्याख्यानमाव�स्यकम् | 
तन्त्रसारे तु पूजायाः पञ्चविधत्वमुक्तम् � गौतमीये -

पूजा च पञ्चधा प्रोक्ता तासां भेदाञ् �सृणुष्व मे |
अभिगमनमुपादानं योगः स्वाध्याय एव च |
इज्या पञ्चप्रकाराऽर्चा क्रमेण कथयामि ते ||
तत्राभिगमनं नाम देवतास्थानमार्जनम् |
उपलेपननिर्माल्यदूरीकरणमेव च ||

प्. ७०६) [पुनः प्राणायामः कामकलास्मरणञ्च]

प्राणायामं पुनः कृत्वा स्मरेत् कामकलां बुधः |
मुखं बिन्दुवदाकारं तदधः कुचयुग्मकम् || ५०८ ||

तदधः सपरार्धन्तु चिन्तयेत्तदधो मुखम् |
मुखबिन्दुर्भवेत् सूर्यो दहनेन्दू स्तनावुभौ || ५०९ ||

योनिर्हार्दकला ज्ञेया मुखबिन्दोः समुत्थिता |
नासाद्य�न्गस्तनद्वन्द्वाद् बाहुयोनेः पदद्वयम् || ५१० ||

[आत्मनः कामकलाभेदचिन्ता]

एवं कामकलारूपमात्मानं चिन्तयेत् सदा || ५११ ||

मेढ्रस्थाने �सिखाकारमाधारे कनकप्रभम् |
नाभिस्थं सूर्यबिम्बाभं तरुणादित्यवर्चसम् || ५१२ ||

हृदि वह्नि�सिखाकारं तदूर्ध्वे भास्करद्युतिम् |
कण्ठे दीप�सिखाकारं घण्टावैदूर्यसन्निभम् || ५१३ ||

लम्बिके चन्द्र बिम्बाभं भ्रूमध्ये रत्नवद्रुचिः |
नवमे वि�स्वतेज�स्च चिन्तयेदेषु साधकः || ५१४ ||


उपादानं नामगन्धपुष्पादिचयनं तथा |
योगो नाम स्वदेवस्य स्वात्मत्वेनैव भावना ||
स्वाध्यायो नाम मन्त्रार्थसन्धानपूर्वको जपः |
सूक्तस्तोत्रादिपाठ�स्च हरेः संकीर्तनं तथा ||
तत्त्वादि�सास्त्राभ्यास�स्च स्वाध्यायः परिकीर्तितः |
इज्या नाम स्वदेवस्य पूजनन्तु यथार्थतः ||
इति पञ्चप्रकाराऽर्चा कथिता तव सुव्रत |
सार्ष्टिसामीप्यसालोक्यसायुज्यसारूप्यदा क्रमात् || इति |

प्. ७०७) [�स्रीगुरुपादुकाध्यानम्]

ततः पद्मे सहस्रारे ध्यायेच्छ्रीगुरुपादुकाम् |

[सैव कुलकुण्डलिनी�सक्तिः]

मूलकन्दे तु सा �सक्तिर्भुजाकाररूपिणी |

[प्राणस्य स्वरूपम्]

तद्भ्रमावर्तवातोऽयं प्राण इत्युच्यते बुधैः || ५१५ ||

[�सक्ते�स्चेष्टावि�सेषः]

झिञ्जीवाव्यक्तमधुरा स्फुरन्ती �सत�सोऽपि वा |
गच्छन्ती ब्रह्ममार्गेण प्रवि�सन्ती स्वकेतने || ५१६ ||

[तत्र मनोलयनम्]

यातायातक्रमेणापि तत्र कुर्यान्मनोलयम् |

[मन्त्र�सिखोत्पत्तिः]

तेन मन्त्र�सिखा जाता सर्वसिद्धिप्रदीपिका || ५१७ ||

[�सिखाहीनमन्त्रस्य निष्फलत्वम्]

तमःपूर्णगृहे यद्वद् यत्किञ्चिन्न हि भासते |
�सिखाहीनास्तथा मन्त्रा न सिध्यन्ति कदाचन || ५१८ ||

[�सिखाया गुप्तत्वम्]

�सिखोपदे�सः सर्वत्र विद्विद्भिः परिगोपितः || ५१९ ||

[तद्वैपरीत्ये सिद्ध्यभावः]

विनाऽनेन न सिद्धिः स्यादर्घ्यकोटि�सतरपि |

[स्वापकाले मन्त्रजपस्याऽनर्थक्यम्]

स्वापकाले तु मन्त्रस्य जपोऽनर्थफलप्रदः || ५२० ||


५१४ | लम्बिके इति | लम्बिके तालर्ध्वसूक्ष्मजिह्वायामित्यर्थः | नवमे नवमचक्रे सहस्रारे 
इत्यर्थः | नवचक्रविवेकस्तु सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषदि द्रष्टव्यः |

५१५-५२० | मूलकन्दे इति मूलाधारे इत्यर्थः | 
मूलाधारस्थकुलकुण्डलिनी�सक्तेर्भ्रमावर्तवातः प्राण इत्याख्यायते | तत्र मनसो मेलनं 
कुर्यात्, तत एव

प्. ७०८) [स्वापस्य जागरस्य च लक्षणम्]

स्वापकालो वामवहो जागरो दक्षिणवहः |

[मन्त्रवि�सेषे स्वापजागरयोर्वि�सेषः]

आग्नेयस्य मनोः सौम्य मन्त्रस्यैतद्विपर्ययः || ५२१ ||

[प्रबोधकालः]

पबोधकालं जानीयादुभयोरुभयोरपि |

[�सिव�सक्तिस�न्गमकालः]

प्राणापानसमायोगाच्छिव�सक्त्योस्तु स�न्गमः |
प्रबोधकालो विज्ञेयः स्वापकालस्ततोऽथवा || ५२२ ||

[त्रिपुरागायत्रीप्र�संसायां हरिहरसंवादः]

अथ वक्ष्याम्यहं गुह्यं संवादं हरिहरात्मकम् |
देवदारुवने पूर्वं ब्राह्मणानतिदुर्धियः || ५२३ ||

विलोक्य भगवान् विष्णुः �सिवं गत्वाऽभ्यभाषत |
देवदेव जगन्नाथ महादेव जगत्पते || ५२४ ||

इमे दुर्मतयः सर्वे वेदाचारबहिष्कृताः |
स्वच्छन्दचरिताः सर्वे देवदारुवने द्विजाः || ५२५ ||


मन्त्र�सिखा उत्पद्यते | एवञ्च एवंरूपेण प्राणे मनोलयनं विना मन्त्र�सिखानुत्पादः, 
तदनुत्पादे च न मन्त्रसिद्धिः स्यादिति फलितोऽर्थः |

५२१-५२२ | स्वापकाल इति | यदा वामनासिकया �स्वासो वहति तदा स्वापकालः, यदा तु 
दक्षिणनासापुटेन �स्वास�स्चलति तदा जागरकालः, इति सर्वसाधारणमन्त्रजपे | एवञ्च 
जपारम्भकाले दक्षिणनासापुटेन वायोर्वहनमाव�स्यकम्, अन्यथा जपस्य निष्फलत्वमिति | 
आग्नेयमन्त्रस्य तु वामनासापुटेन यदा �स्वासो वहति तदैव जपारम्भ इति 
विपर्ययपदेनोपदि�सति ग्रन्थकारः | एवञ्च 
उभयोराग्नेयमन्त्रेतरदेवताकमन्त्रयोर्वामनासावहो दक्षिणनासावह�स्च �स्वासो 
यथाक्रमं जागरणकाल इत्या�सयः |

प्. ७०९) अन्यस्त्रीमैथुनासक्ताः सुरापानपरायणाः |
आत्मज्ञानविहीनानां योगाभ्यासावहेलिनाम् || ५२६ ||

कथमेषां भवेन्मुक्तिस्तदुपायं वद प्रभो |
कथं वा ब्रह्मविद्यायां दीक्षायामधिकारिता || ५२७ ||

इत्युक्त्वैवाभवत्तूष्णीं ततो निखिलवेदिना |
तस्मै उक्ता ब्रह्मभूता गायत्री त्रिपुरामयी || ५२८ ||

यया विज्ञातया चैव दीक्षितो ब्राह्मणो भवेत् |
अपि कृत्वा कदाचारान् पतितो वेदवर्जितः |
नारी �सूद्रोऽथवा व्रात्यो ज्ञात्वैव ब्राह्मणो भवेत् || ५२९ ||

[गायत्रीकथनम्]

अथ वक्ष्यामि तां विद्यां गायत्रीं त्रिपुरातनीम् || ५३० ||

देवीप्रणवमुद्धृत्य ततस्त्रिपुरसुन्दरी |
�नेऽन्ताऽथ विद्महे कामे�स्वर्यै धीमहि योजयेत् |
तन्नः क्लिन्ने प्रचोदयादेषा जप्या जपादितः || ५३१ ||

[गायत्रीजपानन्तरमन्यजपस्याधिकारिता]

अष्टाविं�सतिसंख्याभिर्जप्तॄणामधिकारिता |
ब्रह्मविद्यां जपेत् प�स्चात् सर्वेषामेव नि�स्चितम् || ५३२ ||

[त्रिपुरागायत्रीजपफलानि]

जप्त्वैनामगमन्मुक्तिं देवदारुवने द्विजाः |
जीवन्मुक्तो जामदग्न्यः �सिष्यो मे घोरपातकैः || ५३३ ||


५३०-५३२ | अथ वक्ष्यामीति | त्रिपुरासुन्दरीगायत्रीकथनम्, सा च गायत्री ह्रीं त्रिपुर - सुन्दर्यै 
विद्महे, कामे�स्वर्यै धीमहि, तन्नः क्लिन्ने प्रचोदयात् | इति |

प्. ७१०) विमुक्तो मातृपुत्रेभ्यो मीननाथस्तथा परः |
जैगीषव्य�स्च चन्द्र�स्च वासव�स्च विमोचितः || ५३४ ||

गुरुदाराकर्षणाद्यैस्तथाऽगस्त्यो विमोचितः |
अभक्ष्यं भक्षयित्वा तु वातापिञ्च महासुरम् || ५३५ ||

चाण्डालीगमनाच्चैव व�सिष्ठोऽपि विमोचितः |
दत्तात्रेयः सुरापानाज्ज्वलनः सर्वभक्षणात् || ५३६ ||

कुलोड्डी�साभिधे तन्त्रे �सम्भुनेति प्रकीर्तितम् || ५३७ ||

[गायत्रीजपस्य नियमः]

अथ प्रजप्या गायत्री ध्यायञ् �स्रीत्रिपुरे�स्वरीम् |
विलम्बं त्वरितं त्यक्त्वा जपेन्मन्त्रमनन्यधीः || ५३८ ||

अष्टोत्तरसहस्रं वा गजान्तक�सतञ्च वा |
त्रिं�सन्न्यूनं नैव जपेन्नित्यं जप इति स्मृतः || ५३९ ||


५३९ | गजान्तक�सतमिति अष्टोत्तर�सतमित्यर्थः | वि�सेषमाह गन्धर्वतन्त्रे सप्तद�सपटले -

उत्तमो द�ससाहस्रः सहस्रो मध्यमः स्मृतः |
अधमन्तु निजानीयादष्टोत्तर�सतं �सिवे ||
इतो न्यूनं महे�सानि न �सस्तं जपकर्मणि |
यथा�सक्ति जपं कुर्यात् संख्ययैव प्रयत्नतः ||
असंख्यातञ्च यज्जप्तं तत् सर्वं निष्फलं भवेत् |
गृह्णन्ति राक्षसा येन गणयेत् सर्वथा बुधः ||
नैकवासा जपेन्मन्त्रं बहुवस्त्राकुलोऽपि वा |
अप्रावृतकरो वाऽपि �सिरसा प्रावृतोऽपि वा ||
चिन्ताव्याकुलचित्तो वा क्रुद्धो वाऽपि त्वरान्वितः |
निर्बोधः प्रीतिचित्तो न न रुग्णो न क्षुधाऽन्वितः ||
तथा चान्यमना भूत्वा प्रलपन्न जपेन्मनुम् |
अनासीनः �सयानो वा गच्छन् भुञ्जान एव च || इति |

प्. ७११) मन्त्रनिर्णयतन्त्रस्य मतमेतदुदीरितम् |

[निगदादिना जपः]

निगदेनोपां�सुना वा मानसेनापि वा जपेत् || ५४० ||

[निगदलक्षणम्]

जिह्वाधरोष्ठचलनं निगदः परिकीर्तितः |

[उपां�सुलक्षणम्]

रसनामात्रचलनमुपां�सु परिकीर्तितम् || ५४१ ||

[मानसलक्षणम्]

मनसा मन्त्रवर्णस्य चिन्तनं मानसः स्मृतः |

[जपानामधममध्यमोत्तमत्वनिरूपणम्]

निगदे लक्षजप्तः स्यादुपां�सु स्मरणोपमः || ५४२ ||

उपां�सुर्वा लक्षजपः सदृ�सो मानसैककः |
अधमो मध्यमः प्रोक्त उत्तमो मन्त्रविन्नरैः || ५४३ ||

[जपकाले अतिह्रस्वातिदीर्घोच्चारणयोर्निषेधः]

अतिह्रस्वो व्याधिहेतुरतिदीर्घस्तपःक्षयः |

[जपरीतिः]

अक्षराक्षरसञ्चारं जपेन्मौक्तिकहारवत् || ५४४ ||


५४०-५४५ | निगदेनेत्यादि | विषयमिममधिकृत्य स्फुटमुक्तं गन्धर्वतन्त्रे सप्तद�सपटले -

निगदेनोपां�सुना वा मानसेनाथवा प्रिये |
जपारम्भं सुधीः कुर्याद् देवताभावतत्परः ||
निः�स�न्कः परमे�सानि स्पष्टवाचा निगद्यते |
अव्यक्तः प्रस्फुरद्वक्त्र उपां�सुः परिकीर्तितः ||

प्. ७१२) [द�सावि�सेषे - स्तवजपयोर्निष्फलता]

मनसा यः स्मरेत् स्तोत्रं वचसा च मनुंजपेत् |
उभयं निष्फलं तस्य भिन्नभाण्डोदकं यथा || ५४५ ||

[जपे अ�न्गुलिनियमः]

अनामाया द्वयं पर्व परिवर्तेन वै क्रमात् |
मध्यमायास्त्रयं पर्व तर्जनीमूलपर्वणि |
नित्यजापे समाख्याता न काम्ये करमालिका || ५४६ ||


धिया यदक्षर�स्रेणीं वर्णस्वरपदात्मिकाम् |
उच्चरेदनु संस्मृत्य स उक्तो मानसो जपः ||
सौषुम्णाध्वन्युच्चरितं ध्वनिमात्रं विभावयेत् |
मन्त्राक्षराणि चिच्छक्तौ प्रोतानि च विभावयन् ||
तामेव परमे व्योम्नि परमामृतबृंहितः |
दर्�सयत्यात्मसद्भावं पूजाहोमादिभिर्विना ||
मनः संहृत्य विषयान्मन्त्रार्थगतमानसः |
न द्रुतं न विलम्बञ्च जपेन्मौक्तिकप�न्क्तिवत् ||
निगदेन तु यज्जप्तं लक्षमात्रं वरानने |
उपां�सूच्चारणेनैव तुल्यं भवति �सैलजे ||
उपां�सु लक्षमात्रं तु यज्जप्तं कमलेक्षणे |
मानसोच्चारणात्तुल्यमेकेन वरवर्णिनि ||
वि�सेषात् त्रिपुरातन्त्रे प्र�सस्तो मानसो जपः |
मनसा च स्मरेत् स्तोत्रं वचसा वा जपेन्मनुम् ||
उभयं निष्फलं तस्य भिन्नभाण्डोदकं यथा |

५४६-५४८ | अनामाया इति | करजपे नियममाह गन्धर्वतन्त्रे सप्तद�सपटले -

मालाभावे ततः स्वासु अ�न्गुलीषु जपेद् बुधः |
नित्यं जपं करे कुर्यान्न तु काम्यं कदाचन ||

प्. ७१३) [जपे अ�न्गुलिवियोगनिषेधः]

अ�न्गुलीर्न वियुञ्जीत किञ्चित् स�न्कोचयेत् तलम् |
अ�न्गुलीनां वियोगे तु च्छिद्रेषु स्रवते जपः || ५४७ ||

[अ�न्गुल्यग्रे जपस्य निष्फलत्वम्]

अ�न्गुल्यग्रे च यज्जप्तं यज्जप्तं मेरुल�न्घने |
पर्वसन्धिषु यज्जप्तं तत् सर्वं निष्फलं भवेत् || ५४८ ||



आरभ्यानामिकामध्यात् प्रादक्षिण्येन वै क्रमात् |
तर्जनीमूलपर्यन्तं जपेन्नवसु पर्वसु ||
तर्जन्यग्रे तथा मध्ये यो जपेत् तन्त्रवान् नरः |
चत्वारि तस्य न�स्यन्ति आयुर्विद्या य�सो बलम् ||
अनामामध्यपर्वन्तु मेरुं कृत्वा न ल�न्घयेत् |
मेरुं प्रदक्षिणं कुर्वन्ननामामूलपर्वतः ||
अ�न्गुलीपर्वभिर्मन्त्रं जपन् रेखां न संस्पृ�सेत् |
अ�न्गुलीर्नापयुञ्जीत किञ्चिदाकुञ्चिते तले |
अ�न्गुलीनां वियोगे तु च्छिद्रेण स्रवते जपः || इति |

मालया जपे वि�सेषमाह तत्रैव-

यथा सिद्धिस्तथा माला मालाऽ�न्गं जपकर्मणि | 
मालया जपतो नित्यं सिद्धिरेव न सं�सयः ||
आ�सु सिद्धिकरी माला वर्णमयी समीरिता |
अनुलोमविलोमार्णैर्मातृकायाः सबिन्दुकैः ||
सुमेरुकैः सदा कार्या माला सर्वसमृद्धिदा |
अष्टाधिकेऽष्टवर्गैस्तु पुनरेव समापयेत् ||
वर्णेनान्तरितं मन्त्रं कृत्वा जप्येत साधकः |
स्फाटिकादिभिरप्यत्र माला जपसमृद्धिदा ||
निधाय पुरतो मालां सव्यहस्तगताञ्च वा |
जपादौ पूजयेन्मालां तोयैरभ्युक्ष्य यत्नतः ||

प्. ७१४) इष्ट-मन्त्रेण मालायाः प्रोक्षणं परिकीर्तितम् |
ऐ/ मां माले महामाले सर्व�सक्तिस्वरूपिणि |
चतुर्वर्गस्त्वयि न्यस्तस्तस्मान्मे सिद्धिदा भव ||
चन्द्र-चन्दन-कस्तूरी-रोचनागुरु-कु�न्कुमैः |
पूजयित्वा ततो मालां हृह्णीयाद् दक्षपाणिना ||
बीजं गणपतेः पूर्वमुच्चार्य तदनन्तरम् |
अविघ्नं कुरु माले त्वं गृह्णीयादित्यनेन तु ||
यथा हस्तान्न च्यवते जपतः स्रक् तथाचरेत् |
हस्तच्युतायां विघ्नः स्याच्छिन्नायां मरणं भवेत् ||
यत्नात् संगोपयेदेनां भ्रामयेन्न विधूनयेत् |
गुरुं प्रका�सयेन्नैव यन्त्रं मन्त्रं कदाचन ||
अक्षमालाञ्च मुद्राञ्च गुरवेऽपि न दर्�सयेत् |
भूत-राक्षस वेतालाः सिद्ध-गन्धर्व-चारणाः ||
हरन्ति प्रकटं यस्मात् तस्माद् गुप्तं जपेत् सदा |
मालां स्वहृदयासन्नां दक्षिणस्य करस्य च ||
मध्यमाया मध्यभागे वर्जयित्वा तु तर्जनीम् |
अनामिकाकनिष्ठाभ्यां युतया नम्रभागतः || 
स्थापयित्वा तत्र मालाम�न्गुष्ठग्रेण तद्गतम् |
प्रत्येकं बीजमादाय कुर्याद् वामेन न स्पृ�सेत् ||
प्रतिवारं पठेन्मन्त्रं �सनैरोष्ठं न चालयेत् |
तर्जन्या न स्पृ�सेनमालां मुक्तितो गणनाक्रमः ||
अ�नष्ठपर्वमध्यस्थां परिवर्तं समाचरेत् |
अ�न्गुष्ठेन विना कर्म कृतं भवति निष्फलम् ||
अ�न्गुष्ठं मोक्षदं देवि तर्जनी �सत्रुना�सिनी |
मध्यमा धनसिद्धौ स्याच्छान्तिकर्मण्यनामिका ||
कनिष्ठाकर्षणे ज्ञेया जपकर्मणि सिद्धिदा | 
मालाबीजन्तु जप्तव्यं स्पृ�सेन्न हि परस्परम् ||
पूर्वबीजं जपन् यस्तु परबीजन्तु संस्पृ�सेत् |
अ�न्गुष्ठेन भवेत्तस्य निष्फलस्तस्य तज्जपः ||

प्. ७१५) [जपारम्भे विसर्गे च प्राणायामः]

प्राणायामं समाचर्य जपं कृत्वा समाहितः |
पुनः प्राणान् समायम्य जपञ्चैव समर्पयेत् || ५४९ ||

[जपसमर्पणम्]

अर्घ्यस्य जलपुष्पाभ्यां देव्या दक्षिणहस्ततः || ५५० ||

[समर्पणमन्त्रः]

गुह्यातिगुह्यगोप्त्री त्वं गृहाणास्मत्कृतं जपम् | 
सिद्धिर्भवतु मे देवि त्वत्प्रसादान्महे�स्वरि || ५५१ ||


किटि �सब्दान्विता माला छिन्ना भिन्नाऽपि वा भवेत् |
वामोरौ दक्षपादञ्च विन्यस्य परमे�स्वरि ||
बद्धवीरासनो मन्त्री दि�स�स्चानवलोकयन् |
गुरु-दैवत-मन्त्राणामैक्यं सम्भावयन् धिया || इति |

५५०-५५१ | अर्ध्यस्येति | अत्र वि�सेषो गन्धर्वतन्त्रे सप्तद�सपटले-

यथाविधि जपं कृत्वा मन्त्रेणार्ध्योदकेन च |
जपं तञ्च महादेव्या वामहस्ते समर्पयेत् ||
तेजोरूपं जपफलं �सिवया स्वीकृतं स्मरेत् |
�स्रीबीजेनैव पाणिभ्यामवतारार्ण�सीर्षतः |
सारस्वतेन बीजेन हस्ताभ्यां स्थापयेत् ततः ||
जपकर्मणि मालायाः प्रतिपत्तिरियं प्रिये |
एवं यः कुरुते मालां जाप्यञ्च साधकः प्रिये |
स प्राप्नोतीप्सितं देवि हीनस्याऽऽयुर्विपर्ययः ||
निःसेतुञ्च यथा तोयं क्षणान्निम्नं प्रसर्पति |
मन्त्रस्तथैव निःसेतुः क्षणात् क्षरति मन्त्रिणाम् ||
तस्मात् सर्वेषु मन्त्रेषु सर्वे वर्णा द्विजातयः |
पार्�स्वयोः सेतुमादध्याज्जपकर्मणि साधकः ||
अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः | 
वेदत्रयात् समुद्धृत्य प्रणवं निर्ममे पुरा ||

प्. ७१६) [देव्यै रुधिरदानम्]

गृहीत्वा �सिणितं पात्रं स्वकीयहृदयोद्भवम् |
तोयसैन्धवसंयुक्तं �सर्करामधुसंयुतम् || ५५२ ||

अभ्युक्ष्य रुधिरं दद्याद् वाग्भवेन तु साधकः |
यथा�सक्ति नरो दद्यान्नाभेरूर्ध्वमधो न च || ५५३ ||

[स्तवपाठानन्तरं प्रदक्षिणस्य कर्तव्यता]

स्तुत्वा प्रदक्षिणं कार्यं त्रि-सप्त-नवधाऽपि वा |

[अष्टा�न्गप्रणामस्य कर्तव्यता]

अष्टा�न्गं प्रणमेन्मन्त्री भक्तिभावेन साधकः || ५५४ ||


जपादौ जपकर्मान्ते प्रणवं सेतुरूपकम् |
नियोजयेन्महे�सानि सर्वकार्यार्थसिद्धये || इति | 

५५४ | स्तवपाठानन्तरं प्रदक्षिणमाह-स्तुत्वेत्यादिना | अत्रोक्तं गन्धर्वतन्त्रे 
पञ्चद�सपटले-

स्तुवन्नानाविधैः स्तोत्रैर्भक्तिभावसमन्वितः |
प्रणमेत् परमे�सानि विधिना साधकोत्तमः ||

स्तवे वि�सेषमाह तत्रैव-

यत् स्वयं गद्यपद्याभ्यां घटिताभ्यां नमस्क्रिया |
क्रियते भक्तियुक्तेन वाचिकस्तूत्तमः स्मृतः ||
पौराणिकैर्वैदिकैर्वा तान्त्रिकैः क्रियते नतिः |
स मध्यमो नमस्कारो भवेद्वाचनिकः सदा ||
परेषां गद्यपद्याभ्यां नमस्कारो यदा भवेत् |
स वाचिकोऽधमो ज्ञेयो नमस्कारेषु सर्वतः || इति |

प्रदक्षिणप्रमाणञ्चोक्तं तत्रैव-

प्रदक्षिणप्रमाणञ्च कुर्याद्धर्मार्थसाधनम् | 
प्रसार्य दक्षिणं हस्तं स्वयं नम्र�सिराः पुनः ||
दक्षिणं दर्�सयन् पार्�स्वं भक्ति�स्रद्धासमन्वितः |
सकृत् प्रदक्षिणं कृत्वा वर्तुलाकृतिसाधकः ||

प्. ७१७) [अष्टा�न्गप्रणामलक्षणम्]

पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यामुरसा �सिरसा दृ�सा |
वचसा मनसा चैव प्रणामोऽष्टा�न्ग ईरितः || ५५५ ||

[प्रकारान्तरेणाष्टा�न्गप्रणामः]

साष्टा�न्गो दण्डवद्भूमौ निपत्य हृदयेन तु |
चिवुकेन मुखेनाथ नासया मस्तकेन च |
कर्णाभ्यां ब्रह्मरन्ध्रेण भूमिस्पर्�सनमेव वा || ५५६ ||


स च प्रदक्षिणो ज्ञेयः सर्वदेवौघतुष्टिदः |
अष्टोत्तर�सतं यस्तु देव्याः कुर्यात् प्रदक्षिणम् ||
स सर्वकाममासाद्य प�स्चान्मोक्षमवाप्नुयात् ||

सप्तधा प्रणामलक्षणमुक्तं तत्रैव-

त्रिकोणमथ षट्कोणमर्धचन्द्रं प्रदक्षिणम् |
दण्डमष्टा�न्गमुग्रञ्च सप्तधा नतिलक्षणम् ||
दक्षिणाद् वायवीं गत्वा दि�सं तस्या�स्च �साम्भवीम् |
ततोऽपि दक्षिणां गत्वा नमस्कारस्त्रिकोणवत् ||
त्रिकोणाख्यो नमस्कारस्त्रिपुराप्रीतिदायकः |
दक्षिणाद् वायवीं गत्वा वायव्याः �साम्भवीं तथा ||
ततोऽपि दक्षिणां गत्वा तां त्यक्त्वाऽग्नौ प्रवि�स्य च |
अग्नितो राक्षसीं गत्वा कौबेरीञ्च ततो वि�सेत् ||
आग्नेयीञ्च ततो गत्वा नमस्कारः प्रकीर्तितः |
षट्कोणाख्यो नमस्कारो दुर्गायाः प्रीतिदायकः ||
दक्षिणाद् वायवीं गत्वा तस्माद्व्यावृत्य दक्षिणम् |
गत्वा योऽसौ नमस्कारः सोऽर्धचन्द्रो मम प्रियः ||
नमस्कारेषु जानीयादासां प्राकृतमद्रिजे |
त्यक्त्वा स्वमासनस्थानं प�स्चाद् गत्वा नमस्कृतः ||
निपत्य दण्डवद् भूमौ दण्ड इत्युच्यते बुधैः |
तथैव दण्डवद् भूमौ निपत्य हृदयेन च ||
चिबुकेन मुखेनाथ नासया हनुकेन च |

प्. ७१८) [पुनर्दण्डवत् प्रणामः]

कृताञ्जलिपुटो भूत्वा भूमिष्ठः प्रणमेत्ततः |
प्रत्येकं प्रणमेन्मन्त्री दण्डवत् प्रणिपातयेत् || ५५७ ||

[देवाग्रे भ्रमणनिषेधः]

देवञ्च मध्यगं कृत्वा योऽग्रे च भ्रमणञ्चरेत् |
नमस्कारो वृथा तस्य अपराधो भवेदथ || ५५८ ||

[अकृताञ्जलेः प्रणामनिषेधः]

अकृताञ्जलिना यस्तु नमस्कारं करोति वै |
महान्धकारे नरके पच्यते नात्र सं�सयः || ५५९ ||

[प्रणामे मूर्ध्ना भूमुस्पर्�सस्य कर्तव्यता]

पात्रान्तरे च प्रणमेन्मूर्ध्ना न च क्षितिं स्पृ�सेत् |
�सपन्ति देवतास्तस्य विफलं तत् प्रकीर्तितम् || ५६० ||

[दण्डवत्प्रणामफलम्]

प्रणामे देवतायास्तु यावन्तो रेणवस्तनौ |
तावद्वर्षसहस्राणि ब्रह्मलोके महीयते || ५६१ ||


चक्षुषा चाथ कर्णाभ्यां ब्रह्मरन्ध्रेण चैव हि |
तदष्टा�न्गमिति प्रोक्तं यद् भूमिं स्पृ�सते क्रमात् ||
ब्रह्मरन्ध्रेण संस्पर्�सः क्षितेर्यस्या नमस्कृतेः | 
स उग्र इति विज्ञेयो विष्णोस्तुष्टिप्रदायकः ||

५६० | पत्रान्तरे इति कुड्यस्तम्भादावित्यर्थः |

५६१ | प्रणामे इति | देवतायाः प्रणामे यावत्यो धूलिकणाः �सरीरलग्ना भवन्ति 
तत्संख्याकसहस्रवर्षाणि ब्रह्मलोकावाप्तिः फलमिति | गन्धर्वतन्त्रे नमस्कारप्र�संसा-

देवमानुषगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः |
नमस्कारेण तुष्यन्ति महात्मानः समन्ततः || 
नमस्कारेण लभते चतुर्वर्गं महोदयम् |
सर्वत्र सर्वसिद्ध्यर्थं नतिरेव प्र�सस्यते ||

प्. ७१९) प्रदक्षिणनमस्कारैः परितोष्य महे�स्वरीम् || ५६२ ||

[पुनर्दर्पणादिदानम्]

दर्पणं चामरं छत्रं भूयो गन्धाद्यमर्पणम् |

[पुनर्मुद्राप्रदर्�सनम्]

भूयोऽपि मुद्रानवकं महादेव्यै प्रदर्�सयेत् || ५६३ ||

[नित्यहोमः]

नित्यहोमं ततः कुर्यात्त्रिपुराप्रीतिकारकम् | 

[स्थण्डिलप्रमाणम्]

स्वदक्षिणे हस्तमात्रप्रमाणं स्थण्डिलं लिखेत् || ५६४ ||


नत्वा विजयते लोकान् नत्वा धर्मः प्रवर्तते |
नमस्कारेण दीर्घायुरच्छिन्ना लभते प्रजाः ||
चतुर्वर्गं लभेद् भक्तो नचिरादेव साधकः |
नमस्कारो महायज्ञः प्रीतिदः सर्वतः सदा ||
नमस्कुरु महादेवीं प्रदक्षिणञ्च भक्तितः |
कायिको वाग्भव�स्चैव मानसस्त्रिविधः स्मृतः ||
नमस्कार�स्च विज्ञेय उत्तमाधममध्यमः |
कायिकैस्तु नमस्कारैर्देवास्तुष्यन्ति सर्वतः ||
नमस्कारेषु सर्वेषु कायिकः प्रथमः स्मृतः |
जानुभ्यामवनीं गत्वा संस्पृ�स्य �सिरसा क्षितिम् ||
क्रियते यो नमस्कारः स एव कायिकः स्मृतः |
जानुभ्यां क्षितिमस्पृष्ट्वा �सिरसा स्पृ�स्य मेदिनीम् || 
क्रियते यो नमस्कारो मध्यमः कायिकस्तु सः |
पुटीकृत्य करौ �सीर्षे नमस्कारः प्रदीयते | 
अस्पृष्ट्वा जानु�सीर्षाभ्यां क्षितिं सोऽधम उच्यते || इति |

५६३ | भूयोऽपीति | मुद्रानवकं सर्वसंक्षोभण्यादिमुद्रानवकमित्यर्थः | (द्र० पृ० ६४०-
६४४) |

५६४-५७० | नित्यहोममित्यादिना नित्यहोममाह | तत्र स्थण्डिले मण्डलमाह-

प्. ७२०) [मण्डलकरणम्]

त्रिकोणञ्चैव षट्कोणं विलिखेत्तत्र मण्डलम् |

[मण्डलषट्कोणे षड�न्गपूजा मध्ये देवीपूजा च]

षट्कोणे च षड�न्गानि मध्ये देवीं प्रपूजयेत् || ५६५ ||


त्रिकोणमिति | अत्र होमप्रयोगस्यानुल्लेखात् संक्षेपहोमप्रयोग उच्यते-निरुक्तस्थण्डिले 
वीक्षणादिभिः संस्कृते, तथाच-

वीक्षणं मूलमन्त्रेण �सरेण ताडनं मतम् | 
तेनैव प्रोक्षणं प्रोक्तं वर्मणाऽभ्युक्षणं मतम् ||
प्रागग्रा उदगग्रा�स्च तिस्रो रेखाः समालिखेत् ||

ततो मूलमुच्चार्य कुण्डाय नमः इति संपूज्य प्रागग्रेषु मुकुन्दे�सपुरन्दरान् उदगग्रेषु 
च ब्रह्मवैवस्वतेन्दून् षट्तारीः प्रयुज्य पूजयेत् यथा ऐ/ ह्री/ �स्री/ ऐ/ क्ली/ सौः 
मुकुन्दायनमः इत्यादि | ततः कुण्डमध्ये स्थण्डिले वा हू/गर्भं षट्कोणवृतत्रिकोणं 
तद्बहिरष्टदलपद्मं तद्बहि�स्चतुरस्रं चतुर्द्वारसमेतं लिखित्वा तदुपरि बालाबीजेन (ऐ/ क्ली/ 
सौः) पुष्पाञ्जलीन् दद्यात् | ततः प्रणवेन सर्वाणि होमद्रव्याण्यभ्युक्ष्य 
वह्नेर्यागपीठमर्चयेत् | तथा-कर्णिकोपरि आधार�सक्त्यादीन् संपूज्य अग्न्यादिकोणचतुष्केषु ओं 
धर्माय, ज्ञानाय, वैराग्याय, ऐ�स्वर्याय, पूर्वादिदिक्षु अधर्माय, अज्ञानाय, 
अवैराग्याय, अनै�स्वर्याय, मध्ये अनन्ताय, पद्माय, अं अर्कमण्डलाय द्वाद�सकलात्मने, 
उ/ सोममण्डलाय षोड�सकलात्मने, मं वह्निमण्डलाय द�सकलात्मने, ततः के�सरेषु 
पूर्वादितो मध्ये च पीतायै, �स्वेतायै, अरुणायै, कृष्णायै, धूम्रायै, तीव्रायै, स्फुलि�न्गिन्यै, 
रुचिरायै, ज्वालिन्यै रं वह्न्यासनाय | सर्वत्र प्रणवादिनमोऽन्तेन पूजयेत् | ततः 
कामे�स्वरं कामे�स्वरीं च पूजयेत् |
	अग्न्याहरणमाह गौतमीये-

पाषाणभवमग्निञ्च यदि वाऽरणिसम्भवम् |
�स्रोत्रियाणां गेहजञ्च वनस्थं वाऽथवा हरेत् ||
निरग्निब्राह्मणाल्लब्धो ह्यर्धलाभकरो भवेत् |
क्षत्रबन्धो�स्चतुर्था�सं फलं दद्याद्धुता�सनः ||
वै�स्याच्छूद्राच्च विफलं जायते होमकर्म तत् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वह्निमुक्तं समाहरेत् ||

प्. ७२१) [क्रव्यादां�सत्यागो वह्निस्थापनञ्च]

क्रव्यादां�सं परित्यज्य वह्निं तत्र नियोजयेत् |

[वह्निदेवतयोरैक्यं विभाव्य इष्टपूजा]

वह्निदेवतयोरैक्यं ध्यात्वेष्टं तत्र पूजयेत् || ५६६ ||


तन्त्रान्तरे-

द्विजातिभवनाद् वाऽपि वह्निमानीय साधकः |
वौषडन्तेन मूलेन मन्त्रितं तद् विलोकयेत् ||
अग्निमावाहयेदस्त्रमन्त्रेण तदनन्तरम् |
हुं फडन्तेन मूलेन क्रव्यादां�सं परित्यजेत् ||

ततः ओं वह्नेर्योगपीठाय नमः, चतुर्दिक्षु ओं वामायै, ज्येष्ठायै, रौद्र्यै, अम्बिकायै, 
मूलमुच्चार्यामुकदेवताकुण्डाय नम इति कुण्डं संपूज्य यथोक्तं वह्निमानीय 
वीक्षणादिभिः संस्कृत्य रमिति तस्माद् वह्निमुद्धत्य मूलमुच्चार्य हु/ फट् क्रव्यादेव्यः 
स्वाहा इत्यनेन क्रव्यादां�सं परित्यज्य फट् इति वह्निमन्त्रेण संरक्ष्य हु/ इत्यवगुण्ठ्य 
वमिति धेनुमुद्रयाऽमृतीकृत्य बाहुभ्यां समुद्धृत्य कुण्डोपरि त्रिः परिभ्राम्य 
जानुस्पृष्टमहीतलः �सिवबीजबुद्ध्या आत्मनोऽभिमुखं देव्या योनावेनं निक्षिपेत् | ततो ह्रीं 
वह्निमूर्तये नमः इत्यभ्यर्च्य रं वह्निचैतन्याय नम इति चैतन्यं संयोज्य ओं चित्पि�न्गल 
हन हन दह दह पच पच सर्वज्ञाऽऽज्~आपय स्वाहा इति ज्वालयेत् |

ओं अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुता�सनम् |
सुवर्णवर्णममलं समिद्धं वि�स्वतोमुखम् ||

इत्युपतिष्ठेत् | ततोऽग्रे त्वममुकदेवतानामाऽसीति नाम कृत्वा ओं वै�स्वानर जातवेद 
लोहिताक्ष इहाऽऽवह सर्वकर्मणि साधय स्वाहा | इत्यनेनार्घ्यादिभिः संपूज्य ओं 
अग्नेर्हिरण्यादिसप्तजिह्वाभ्यो नमः, ओं सहस्रार्चिषे हृदयाय नमः, इत्यादि अग्निषड�न्गेभ्यो 
नमः, ओं अग्नये जातवेदसे इत्याद्यष्टमूर्तिभ्यो नमः, ओं ब्राह्म्याद्यष्ट�सक्तिभ्यौ नमः, 
तद्बहिः पद्माद्यष्टनिधिभ्यः, तद्बाह्ये इन्द्रादिलोकपालेभ्यः, तद्बाह्ये वज्राद्यस्त्रेभ्यः | 
ततः प्रादे�समात्रं कु�सपत्रद्वयं घृतमध्ये निक्षिप्य सव्यासव्यमध्यभागेषु इडां 
पि�न्गलां सुषुम्णां ध्यात्वा होमं कुर्यात् | स्रुवेण दक्षिणभागादाज्यं गृहीत्वा ओं 
अग्नये स्वाहेति अग्नेर्दक्षिणनेत्रे, तथा वामभागादाज्यं गृहीत्वा ओं सोमाय स्वाहेति

प्. ७२२) [घृत�सोधनम्]

घृतं स्थाल्यां विनिक्षिप्य मूलमन्त्रेण �सोधयेत् |

[देव्या व्याहृतिहोमः]

देव्या व्याहृतिहोमञ्च कृत्वा साधकसत्तमः |


वामनेत्रे, मध्यभागादाज्यं गृहीत्वा ओं अग्नीषोमाभ्यां स्वाहेत्यग्नेर्ललाटनेत्रे जुहुयात् | 
पुनर्दक्षिणतः ओं नमः इति घृतं गृहीत्वा ओं अग्नये स्विष्टकृते स्वाहेत्याग्निमुखे जुहुयात् | 
तत ओं भूः स्वाहा, ओं भुवः स्वाहा, ओं स्वः स्वाहेति महाव्याहृतिहोमः, ओं वै�स्वानर 
जातवेद इहाऽऽवह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहेत्यनेन त्रिवारं जुहुयात् | ततो 
मूलस्य पीठदेवतां मूलदेवताञ्चाग्नौ संपूज्य तन्मुखे मूलमन्त्रेण 
पञ्चविं�सतिवारं जुहुयात् | वह्निदेवतयोरात्मना सहैक्यं विभाव्य 
मूलमन्त्रेणैकाद�साऽऽहुतीर्जुहुयात् | ततो मूलदेवस्या�न्गदेवताभ्यः स्वाहा, 
आवरणदेवताभ्यः स्वाहेति, �सक्त�स्चेत् प्रत्येकमेकैकाहुतिं जुहुयात् | ततः संकल्पं विधाय 
स्वकल्पोक्तद्रव्येण होमं कुर्यात् | ततो मूलमन्त्रेण पूर्णाहुतिं दत्त्वा संहारमुद्रया 
स्वेष्टदेवतां हृदये समानीय क्षमस्वेति विसर्जयेदिति संक्षेपहोमविधिः |

	गन्धर्वतन्त्रे एकत्रिं�सपटले च-

किं�सुकैर्हवनं देव्याः कुसुम्भकुसुमैरपि | 
नागके�सरपुष्पैर्वा मधूकै रक्तपद्मकैः ||
करवीरैर्जवापुष्पैर्मधुरत्रयमि�स्रितः |
सर्वसिद्धिप्रदं कुण्डं चतुरस्रं वरानने ||
कुण्डं सुलक्षणं कृत्वा होमयेत् संस्कृतेऽनले |
अथवा परमे�सानि स्थोण्डिलं रचयेद् बुधः || 
नित्यं नैमित्तिकं कुर्यान्न काम्यं स्थण्डिले चरेत् |
हस्तमात्रं चतुरस्रं गोमयेनोपलेपितम् ||
अ�न्गुष्ठपर्वमात्रोच्चं वालुकामण्डलं तथा | 
तत्रापि लेखनं कृत्वा तत्र होमः फलप्रदः ||
यवानां तण्डुलैरेवम�न्गुलञ्चाष्टभिर्भवेत् |
अदीर्घयोजितैर्हस्त�स्चतुर्विं�सतिर�न्गुलैः ||
एतत्प्रमाणहस्तैस्तु कुण्डादिकं समाचरेत् |
त्रिपुराप्रीतिदो होमः कुण्डे त्रिकोणसंज्ञके ||

प्. ७२३) [जपद�सां�सहोमः]

स्वाहान्तमूलमन्त्रेण द�सां�सं होममाचरेत् || ५६७ ||

[प्राणाहुत्यादिदानम्]

प्राणाहुतिस्तु मूलेन षड�न्गेन षडाहुतीः || ५६८ ||


प�स्चिमात् पूर्वाग्रास्तिस्रो रेखाः प्रादे�सप्रमाणाः |
विलिख्य च मुकुन्देन्दुपुरन्दरस्वरूपकाः ||
दक्षिणास्तिस्रो रेखा वै विलिख्य तदनन्तरम् |
रेखाः स्यु�स्च वैवस्वतब्रह्मानन्तस्वरूपकाः ||
त्रिकोणं मध्यतो देवि कृत्वा वाह्ये ततः परम् |
षट्कोणं विधिना चैव कारयेदतिसुन्दरम् ||
अष्टपत्रञ्च तद्बाह्ये वृत्तेन कर्णिका �सुभा |

चतुरस्रं चतुर्द्वारं मण्डलं विरचयय मध्ये पुष्पाञ्जलिं निक्षिप्य �स्रुवादिकमासादयेत् 
| स्रुव-आज्यं-दधि-दूर्वा-समिध-आज्यस्थाली-प्रणीता-प्रोक्षणी चैव वामतः | एवं 
परिकल्प्याम्भसा प्रोक्षणीमापूर्य वारत्रयमुत्पूय तानि प्रोक्ष्याभिमुखानि कृत्वा 
बालयाऽभिमन्त्र्य, तथैव दूर्वाभिर्नूलादग्रं पुनरग्रान्मूलं त्रिः परिमृज्य दूर्वाभिः 
पूर्वाग्रमुत्तराग्रञ्च विस्तरेत् | मूलविद्यां समुच्चरन् स्थण्डिलाय नमः इति संपूज्य 
त्रिकोणमध्ये कामे�स्वरीकामे�स्वरौ यष्ट्वा तयोर्मिथुनीभावं ध्यात्वा तावभ्यर्च्य तस्या 
गर्भे वै�स्वानरजातवेद इहाऽऽवह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहेति मूलोद्गतं 
संविदग्निं ललाटनेत्रद्वारा निर्गतं वायवग्नियुक्तं पातयेत् | ओं उत्तिष्ठ पुरुष हरिपि�न्गल 
लोहिताक्ष सर्वकर्माणि देहि मे दापय स्वाहेति वह्निमुत्थाप्य ओं चित्पि�न्गल हन हन दह 
दह पच पच सर्वं ज्ञापय स्वाहेति कामे�स्वरीगर्भे धृतं ध्यात्वा मूलमुच्चरन् 
वौषडिति वह्निं विलोक्य अस्त्रेण संरक्ष्य ज्वलदग्निमादाय स्थण्डिलं दक्षिणावर्तेन त्रिः 
परिभ्राम्य ज्वलदिन्धनमेकं हुं फडित्यनेन क्रव्यादाग्निं नैरृत्यां त्यजेत् | 
जानुभ्यामवनीं स्पृष्ट्वा वह्निं मध्ये संस्थाप्य क्लीं महात्रिपुरसुन्दरीवह्निमूर्तये 
नमः इति देवीं संपूज्य नाभिमण्डलाद् वहन्नासापुटेन तदग्निना बाह्याग्निमेकीकृत्य 
यजेत् | मूलमुच्चार्य ऐ/ क्ली/ सौः आं सोऽहं वह्निचैतन्याय नमः इति कामे�स्वरीगर्भे 
वह्निं सञ्चिन्त्य तद्देहे षड�न्गानि ओं सहस्रार्चिषे हृदयाय नमः, ओं स्वस्तिपूर्णाय �सिरसे 
स्वाहा, ओं उत्तिष्ठ पुरुषाय �सिखायै वषट्, ओं धूमव्यापिने कवचाय हुं, ओं 
सप्तजिह्वायां नेत्रेभ्यो वौषट्, ओं धनुर्धरायास्त्राय फट्

प्. ७२४) [आवरणदेवताहोमः]

तत आवृतिदेवतार्थमेकैकामाहुतिं हुनेत् |

[मूलेन षडाहुतिहोमः]

पुनर्मूलेन मन्त्रेण षडाहुतिं समाचरेत् || ५६९ ||


इति यष्ट्वा तप्तजाम्बूनदप्रभं �सक्तिस्वस्तिकधरं वरदाभय�सोभितकरप�न्कजं 
दिव्याल�न्कारभूषितविग्रहम् अम्भोजसंस्थं �सुक्लाम्बरधरं त्रिनयनं बद्धमौलिं 
ध्यात्वा चक्रे सप्तजिह्वा�स्च पूजयेत्-ई�साने यूं लोहिताम्, पूर्वे रू/ रक्ताम्, आग्नेये लूं 
नीलाम्, नैर्-ऋते वू/ कृष्णाम्, प�स्चिमे �सू/ �सुभ्राम्, दक्षे कां करालीम् उत्तरे बहुरूपाम् 
इति | ततः कामे�सीगर्भाद्भववह्नेः सर्वभावेभ्यो नमः इति मन्त्रेण अमुकाग्नेरमुककर्म 
कल्पयामीति वह्नेर्गर्भाधान-पुंसवन-सीमन्तोन्नयन-जातकर्म-नामकरणान्नप्रा�सन-
चूडोपनयन-गोदान-विवाहकर्म निर्वर्त्य परिषिच्य, परिस्तीर्य, परिधाय, पुनर्ध्यात्वा 
अग्निमन्त्रेणाग्निं त्रिकोणे पूजयित्वा सप्तजिह्वासु सप्ताहुतिं हुत्वा वै�स्वानर उत्तिष्ठ चित्पि�न्गल 
इति मन्त्रत्रयेणाऽऽहुतित्रयं विधाय षड�न्गानि षट्कोणेषु अष्टदलेषु-अग्नये, जातवेदसे, 
सप्तजिह्वाय, हव्यवाहनाय, अस्रोदराय, वै�स्वानराय, कौमारतेजसे, देवमुखाय नम इति 
लोकपालां�सभूगृहे पूजयेत् | वह्नेर्दक्षिणतो ब्रह्माणमाराध्य आज्यस्थालीं पुरतो 
निधाय बहुरूपायां जिह्वायां �स्रीचक्रराजं तदन्तःस्थां चित्कलाम् 
अ�सेषर�स्मिमण्डितामालोच्य यष्ट्वा नित्यं हुत्वा कुण्डं मण्डपधूपैरापूर्य 
दीपैरुज्ज्वाल्य समिधं हुत्वा जुहुयादिष्टमेव च | वलीन् प्रदाय ओं भूरग्नये च, पृथिव्यै 
च, महते च स्वाहा | ओं भूयो वायवे चान्तरिक्षाय च दिव्ये च महते च स्वाहा | ओं 
स्वरादित्याय दिवे च महते च स्वाहा | ओं भूर्भुवः स्व�स्चन्द्रमसे च नक्षत्रेभ्य�स्च 
महते च स्वाहा | इति चतुर्भिर्मन्त्रैर्महाव्याहृतिहोमं कृत्वा ब्रह्मार्पणमतः परम् | 
समिधं हुत्वा देवीमभ्यर्च्य विसृजेदिति |

नित्यहोमो मया प्रोक्तः काम्यहोममतः �सृणु |
मल्लिका-मालती-जातिकुसुमैर्मधुमि�स्रितैः ||
घृतपूर्णैः कुलैर्वाऽपि वागी�सत्वं प्रजायते |
जवापुष्पैराज्ययुक्तैः करवीरैस्तथाविधैः ||

प्. ७२५) [आहुतित्रयम्]

प्रणवञ्चाग्नये स्वाहा त्रिधाहुतिमनेन तु |

[देव्या विसर्जनम्]

विसर्जयेत्ततो देवीं नित्यहोम इति स्मृतः || ५७० ||


हवनान्मोहयेन्मन्त्री लोकत्रयनिवासिनः |
चम्पकैः पाटलैर्हुत्वा �स्रियमाप्नोत्यनुत्तमाम् ||
कमलैर्वरुणैर्होमः सम्यक्सम्पत्तिदायकः |
रक्तोत्पलैर्जगद्व�स्यं नीलैर्दुष्टान् व�सं नयेत् |
�स्वेतोत्पलैः �स्रियं राज्यं लभते हवनात् प्रिये ||
कह्लारहवनैर्लक्ष्मीं सर्वसौभाग्यमेव च |
बन्धूककुसुमैर्होमैः सर्वसत्त्वान् व�सं नयेत् ||
क्षीरं दधि मधु त्वाज्यं पृथग् हुत्वा वरानने |
आयुर्बलमथाऽऽरोग्यं समृद्धिर्जायते नृणाम् ||
रुधिराक्तेन छागस्य मांसेन नि�सि होमतः |
मधुरत्रययोगेन गुरुणोक्तविधानतः ||
परराष्ट्रं व�सं नीत्वा कामभोगी भवेन्नरः |
द्राक्षाभिर्लक्षहोमेन नारिकेलफलैस्तथा |
राजानो व�समायान्ति समृद्धिरतुला तथा ||
जम्बूफलैः स्त्रियः सर्वा व�स्या भवन्ति नि�स्चितम् | 
�स्रीफलैरतुलां लक्ष्मीं पत्रै�स्चापि तथा भवेत् ||
इक्षुखण्डैः सुखावाप्तिस्तद्रसैर्व�सगा नृपाः |
तिलाज्यहोमतो देवि सर्वकार्याणि साधयेत् ||
घृतपायसहोमेन सिताज्यमधुना सह | 
त्रैलोक्यं व�समायाति धनधान्यमवाप्नुयात् ||
सोपस्कारै�स्च वटकैरुपसर्गान् विना�सयेत् |
कर्पूरस्य च होमेन वाग् व�स्या जायते नृणाम् || 
कु�न्कुमैर्होमतो देवि सर्वदुःखान् विना�सयेत् ||
कस्तूरीहोमतो देवा व�सगा नात्र सं�सयः |
चन्दनागुरुहोमेन सर्वाल्लोकान् व�सं नयेत् ||

प्. ७२६) [होमद�सां�सेन तर्पणम्]

ततो होमद�सां�सेन तर्पयेज्जातिभेदतः |

[दुग्धेन तर्पणोपदे�सः मद्येन तर्पणनिषेध�स्च]

दुग्धेन तर्पणं कुर्यान्न तु मद्येन तर्पयेत् || ५७१ ||

[मद्यस्य त्रैविध्यम्]

तर्पणं बहुधा विन्द्यान्मधुपिष्टगुडोद्भवम् || ५७२ ||

[ब्राह्मणादीनां तर्पणद्रव्याणि]

गोक्षीरं ब्राह्मणो दद्याद् गव्यं मद्यञ्च बाहुजः |


हवनद्रव्याणां प्रमाणञ्चोक्तं तत्रैव-

�सृणु देवि प्रवक्ष्यामि मानं हवनसिद्धये |
पुष्पं समग्रं जुहुयाच्छतसंख्यास्तिलास्तथा ||
लाजा मुष्टिप्रमाणाः स्युर्घृतं कर्षप्रमाणकम् ||
चुल्लुकार्धं मधु क्षीरमन्नं ग्रासमितं भवेत् |
समग्रै�स्च सखण्डै�स्च फलानाञ्च यथेच्छया ||
रम्भाफलं चतुःखण्डं लघु चेत् खण्डितं नहि | 
नारिकेलस्य खण्डस्तु स्थूलं कुर्यान्मनःप्रियम् ||
पर्वस्थाने चेक्षुदण्डं मनःसन्तोषकारकम् |
द्राक्षाफलं समग्रं स्याद् गुञ्जामानं ततो भवेत् ||
कर्पूरकौषिकादीनं मनःसन्तोषकारकम् ||
एतदाहुतिमानञ्च कथितं सर्वसिद्धिकृत् |
किं�सुकैः पापस�न्घातना�सकैरथवा प्रिये |
नानाद्रव्यैः पृथग्भूतैः संगृहीतैर्वरानने ||
यथा�सक्त्या तु मिलितैर्होमं कुर्याद् विचक्षणः |
सर्वविघ्नसमूहं तन्ना�सयेन्नात्र सं�सयः || इति |

५७१-५७३ | ततो होमेति | जातिभेदत इति ब्राह्मण-क्षत्रिय-वै�स्य-�सुद्राः 
स्वस्वजात्युक्तद्रव्यैर्होमसंख्याद�समां�स-संख्याकैस्तर्पयेदित्यर्थः | तत्रापि ब्राह्मणो 
दुग्धेन तर्पणं कुर्यात् न तु मद्येन तर्पयेदिति पुनः पुनर्निषेधति निषेधदार्ढ्यार्थम् | 
तर्पणं बहुधेति,

प्. ७२७) वै�स्यस्तु माक्षिकं दद्याच्छूद्रः पुष्परसादिकम् || ५७३ ||

[देव्यै मद्यदाननिषेधः]

न दद्याद् ब्राह्मणो मद्यं महादेव्यै कदाचन |

[ब्राह्मणस्य वामाचारिणोऽपि मद्यदाननिषेधः]

वामकामो ब्राह्मणोऽपि मद्यं मांसं न भक्षयेत् || ५७४ ||


अत्र लक्षणया तर्पण�सब्दस्य मद्यार्थकत्वं गृहीत्वा तस्य बहुविधत्वं दर्�सयति-
मधुपिष्टगुडोद्भवमिति | सुरायस्त्रैविध्यमुक्तं मनुसंहितायामेकाद�साध्याये-

गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा |
यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः || इति |

५७४-५७५ | न दद्यादिति वचनमिदमुक्तं �स्रीक्रमे | अत्र संवादिप्रमाणमुक्तं मेरुतन्त्रे 
प्रथमपटले-

वाममार्गेण तच्चाऽऽद्यवर्णं हित्वा प्र�सस्यते |
ब्राह्मणस्तु सुरां पीत्वा रौरवं नरकं व्रजेत् |
वाममार्गी ब्राह्मणोऽपि मद्यं मासं न भक्षयेत् || इति |

रुद्रयामले च-

वेदत्यागान्मद्यपानाच्छूद्रदारनिषेवणात् |
तत्क्षणाज्जायते विप्र�स्चाण्डालादपि गर्हितः || इति |

कालीकुलामृते चतुर्थपटले च-

ब्राह्मणस्तु सुरां दत्त्वा ब्राह्मण्यादेव हीयते |
ब्राह्मणः प�सुराख्यातः पा�सवं कल्पमाचरेत् ||

कालीकुलार्णवे च-

सुरा वै मलमन्नानां पुरीषं मलमुच्यते |
तस्माद् ब्राह्मणराजन्यौ वै�स्य�स्च न सुरां पिबेत् ||
सुरादर्�सनमात्रेण कुर्यात् सूर्यावलोकनम् |
तत्समाघ्राणमात्रेण प्राणायामत्रयञ्चरेत् || इति |

प्. ७२८) [मद्येऽनुकल्पः]

यत्रैव विहितं मद्यं तत्र तत्र द्विजोत्तमः |
नारिकेलोदकं कांस्ये ताम्रपात्रे सृजेन्मधु || ५७५ ||

[बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रमतेन निरुक्ततर्पणप्रकारः]

एवमेव प्रकारेण तर्पयेत्त्रिपुरे�स्वरीम् |
बृहच्छ्रीक्रमतन्त्रस्य मतमेतदुदीरितम् |
सत्यत्रेताद्वापरेषु क्रमेण परिकीर्तितः || ५७६ ||

[ज्ञानार्णवमतोल्लेखः]

ज्ञानार्णवमतेनापि वर्णानुक्रमभेदतः |
कथ्यन्ते द्रव्यभेदास्तु सविकल्पस्य मन्त्रिणः || ५७७ ||

क्षीराज्यमधुमैरेयद्रव्यभेदा भवन्ति हि || ५७८ ||


कुब्जिकातन्त्रे च-

भुक्त्वा मत्स्यञ्च मांसञ्च स्पृष्टा हेतुञ्च भैरवि |
त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन �सुध्यति || इति |

वाराहीतन्त्रे नवमपटलेऽपि-

मद्यं मांसं तथा मत्स्यं मैथुनं परमे�स्वरि |
मानुषेण बलिं पञ्च ब्राह्मणो न स्मरेत् क्वचित् || इत्यादि |

यत्रैवेति | मद्ये अनुकल्पविधायकं वचनं कुलचूडामणौ-

यत्राऽऽसवमव�स्यन्तु ब्राह्मणस्तु वि�सेषतः |
गुडार्द्रकं तदा दद्यात् ताम्रेवा विसृजेन्मधु || इति |

५७७-५७८ | वर्णानुक्रमभेदत इति | ब्राह्मणक्षत्रियवै�स्य�सूद्रभेदेनेत्यर्थः | कथ्यन्ते इति | 
तथा च सविकल्पानां ब्राह्मणादिसाधकानां यथासंख्यं दुग्ध-घृत-मधु-
मैरयैस्तर्पणं भवतीति भावः | मैरेयलक्षणे �सब्दकल्पद्रमधृतं माधवाचार्योक्तं 
प्रमाणम्-

सीधुरिक्षुरसैः पक्वैरपक्वैरासवो भवेत् |
मैरेयं धातकीपुष्पं गुडधानाम्लसंहितम् || इति |

प्. ७२९) [आत्मनः कामकलारूपचिन्तनम्]

कामी कामकलारूपमात्मानं चिन्तयेत्ततः |
पूर्वोक्तेनैव विधिना चिन्तयेत् सुन्दरीं पराम् || ५७९ ||


५७९ | कामीति | आत्मानं कामकलारूपं चिन्तयेदित्यर्थः | कामकलायाः स्वरूपमुक्तं 
गन्धर्वतन्त्रे त्रिं�सपटले-

तत्त्रैविध्यं �सृणु प्राज्ञे सर्वतन्त्रेषु गोपितम् |
स्थूलं समं तथा नाम सूक्ष्मं मन्त्रतनूं तथा ||
नभोबिन्दुमुखी सा च चन्द्र-सूर्य-तमःप्रभा |
स्वमेरु-हार्दकलया �सोभमाना मही यदा ||
पातालतलविन्यस्ता त्रिलोकीयं कलात्मिका |
ललितायास्त्रिभिर्बीजैः प्रका�सार्थो य ईर्यते ||
तेषां विमर्�स ईकारो बिन्दुना यत् त्रिधागतम् |
तत् तुरीयस्वरूपार्णबिन्दुत्रयवदीरितम् ||
ईकारोर्ध्वगतो बिन्दुर्मध्यताञ्च गते रवौ |
स्तनौ दहन�सीतां�सू योनिर्हार्दकला भवेत् ||
तदात्मकस्तु देव्यास्ते साधकस्य च तद् भवेत् |
तदुद्भवं �सृणु प्राज्ञे महोदयकरं परम् ||
ऊर्ध्वबिन्द्वात्मकं वक्त्रमधो बिन्दुद्वयात्मकम् |
कुचद्वयन्तु तच्छेषैः �सेषा�न्गाणि विभावयेत् ||
इति ते गदिता कामकलाया बाह्यभावना |
तामेव त्वां पुनर्वक्ष्ये भावनामान्तरात्मिकाम् ||
मूलादिब्रह्मरन्ध्रान्तं स्फुरद्विद्युल्लताकृतिम् |
ध्यायेत् कुण्डलिनीं देवि तद्विद्यास्वरूपिणीम् ||
षट्चक्रभेदिनीं देवीं बिन्दुत्रयात्मिकां पराम् |
ताञ्च हार्दकलारूपां चिन्तयेत् पद्ममध्यगाम् ||
एवं कामकलारूपा जागर्तिं सचराचरे |
सा च त्रयीमयी प्रोक्ता नास्ति किञ्चित् तया विना ||

प्. ७३०) सृष्टिचक्रे यजेत् पूर्वां मलयां दक्षिणां स्थितौ |
प�स्चिमां प्रलये चक्रे ग्रन्थिस्थानेषु चोत्तराम् || ५८० ||

तासां मन्त्रं प्रवक्ष्यामि ज्ञानार्णवानुसारतः | 
�सिवचन्द्राग्निदीर्घाक्षिबिन्दुनादकलात्मकम् || ५८१ ||

चन्द्रे�सवह्निवामाक्षिनादबिन्दुकलान्वितम् |
�सक्तिं कलाढ्यमन्ते च तुर्यबीजमुदीरितम् || ५८२ ||

�स्रीबीजं कुरु तार्त्तीयं विद्या वेदाक्षरी भवेत् |
एषा पूर्वाम्नायविद्या रुद्र�सक्तिरियं भवेत् || ५८३ ||

वाक्क्लिन्ने कामबीजञ्च मदद्रवे कुले हसौः |
वर्णिता रुद्रवर्णेयं दक्षिणाम्नायदेवता || ५८४ ||


साम्ना मुखं समाख्यातमृग्यजुर्भ्यां स्तनद्वयम् |
अथर्वणा समाख्याता हार्दरूपा परा कला ||
तुरीयं परमे�सानि साक्षाद् ब्रह्मैव केवलम् |
एतत् कामकलाध्यानं गुह्याद् गुह्यतमं परम् || इति |

५८०-५८३ | चतुराम्नायविद्यामाह-सृष्टिचक्रे इत्यादि | तत्र पूर्वाम्नायविद्यामन्त्रोद्धारमाह-
�सिवेति | �सिवो हकारः, चन्द्रः सकारः, अग्नी रेफः, दीर्घाक्षिरीकारः, तथाच 
प्रथमाक्षरः हसरीं, एवं मन्त्रोद्धारेण द्वितीयः सहरीं, तृतीयः �स्रीं, कलाढ्यं 
�सक्तिबीजमिति चतुर्थः कलह्रीम् इति चतुरक्षरी पूर्वाम्नायरुद्र�सक्तिः | व्यक्तमाह ज्ञानार्णवे 
द�समपटले-

चतुराम्नायविद्याभिर्मान्यं सिंहासनं प्रिये |
हस्रीमात्मकमुच्चार्य सह्रीमात्मकमद्रिजे ||
�सक्तिः कलाभ्यामन्ते च तुर्यं बीजमुदाहृतम् |
�स्रीबीजं कुरु तार्तीयं विद्या वेदाक्षरी भवेत् ||
उन्मनी नाम विद्येयं भोगमोक्षफलप्रदा ||
पूर्वाम्नाये महाविद्येति |

५८४ | वाक्क्लिन्ने इति | तथाच ऐं क्लिन्ने क्लीं मदद्रवे कुले हसौः इति

प्. ७३१) अवधूते�स्वरीनाम्नीं ज्ञात्वा तां साधकोऽर्चयेत् |
वाग्भवञ्च महामायां �स्रीबीजं हसखफ्रेमिति || ५८५ ||

रुद्रे�स्वरेण संभिद्य बिन्दुनादा�न्कितं हसौः |
पञ्चप्रणवमुद्दिष्टं सर्वपक्षेषु दुर्लभम् || ५८६ ||

एतत्संपुटितां विद्यां द्वात्रिं�सार्णां लिखेद् बुधः |
नमो भगवति प्रान्ते चतुर्थं प्रणवं लिखेत् || ५८७ ||

ई�स्वराख्यं क्रमेणैव कुब्जिके च पदन्तथा |
ऐमात्मकं परां विद्यां �स्रीमात्मकमतः परम् || ५८८ ||


एकाद�साक्षरी दक्षिणाम्नाय विद्या | एनाम् अवधूते�स्वरीं साधकः पूजयेत् | 
ज्ञानार्णवे मन्त्रोद्धारस्तु-

-दक्षिणाम्नाय उच्यते |
वाग्भवं बीजमुच्चार्य क्लिन्ने कामस्य बीजकम् |
मदद्रवे कुले हस्रौ विद्येयं भिगिनी प्रिये |
दक्षिणाम्नाय विद्येयमिति |

५८५-५९० | वाग्भवमित्यादि | तथाच ऐ/, ह्री/, �स्री/, हसखफ्रे/, हसरौ/, इति एते पञ्च प्रणवाः 
| एतत्संपुटितां द्वात्रिं�सद्वर्णां विद्यां लिखेत् | सा च-नमो भगवति हसखफ्रे/ हौ/ 
कुब्जिके ऐ/ ह्री/ �स्री/ अघोरे घोरे अघोरमुखि क्लिं क्लिं किलिकिलि विच्चे | इति द्वात्रिं�सदक्षरी ऋक् | 
इयं भोगमोक्षप्रदायिनी प�स्चिमाम्नायदेवीति वि�सदोऽर्थः | अत्र यद्यपि ग्रन्थकारेण 
ज्ञानार्णवमतमुल्लिख्य मन्त्रविन्यासः कृतः, तथाऽपि मुद्रितज्ञानार्णवे मन्त्रोऽयमं�सतो 
भिन्न इति ग्रन्थपाठः प्रदर्�स्यते-

-प�स्चिमाम्नाय उच्यते |

वाग्भवञ्च परा �स्री/ च हसखफ्रेमिति प्रिये | 
हस्रौ मन्तास्ततो देवि पञ्चैते प्रणवाः स्मृताः ||
भगवत्यम्ब आलिख्य पृथक् पदमथे�स्वरि |
चतुर्थं प्रणवञ्चैव खसहफ्रेमिति प्रिये ||

प्. ७३२) अघोरे चैव घोरे अघोरमुखि च संलिखेत् |
क्लिं क्लिं किलियुगं विच्चे कुब्जिका �साम्भवी परा || ५८९ ||

प�स्चिमाम्नायदेवे�सी भोगमोक्षप्रदायिनी |
कफ्रेमात्मकमुच्चार्य महाचण्डपदं लिखेत् || ५९० ||

योगे�स्वरीपदं प�स्चाद् विद्यैषा कालिका मता |
उत्तराम्नायविद्येयं नवार्णा परमे�स्वरी || ५९१ ||

[ग्रहादीनां पूजा]

नवग्रहां�स्च मेषादीन्नक्षत्राणि समर्चयेत् |
योगां�स्च करणान्येव तिथिमासानृतूनपि || ५९२ ||

[कलादीनां डाकिन्यादीनां च पूजा]

कलाकाष्ठानि पक्षां�स्च डाकिनीं याकिनीं तथा | 
लाकिनीं काकिनीञ्चैव साकिनीं ह्लाकिनीमपि || ५९३ ||


कुब्जिके चैव हस्रां च हस्रीं हस्रौ/ ततः परम् |
अघोरे चैव घोरे च त्वघोरमुखि चाऽऽखिलेत् ||
हस्रां हस्रीं किणिद्वन्द्वं विच्चे द्वात्रिं�सदक्षरी ||
कुब्जिकेयं महाविद्या प�स्चिमाम्नायदेवता || इति |

५९०-५९१ | खफ्रेमिति | तथाच खफ्रे/ महाचण्डयोगे�स्वरी इति नवाक्षरी कालिकानाम्नी 
उत्तराम्नायविद्या भवति | मन्त्रस्यास्योद्धारो ज्ञानार्णवतन्त्रे-

खफ्रेमात्मकमुच्चार्य महाचण्डपदं लिखेत् | 
योगे�स्वरीपदं प�स्चाद् विद्येयं कालिका प्रिये ||
उत्तराम्नायविद्येयं नाम्ना कालीति वि�स्रुता | 
एताभिः परमे�सानि पूज्यं सिंहासनं सदा || इति |

प्. ७३३) [पूजास्थानं फलञ्च]

�स्रीचक्रमध्ये संपूज्य साधकः �सिवतां व्रजेत् |

[अ�न्गबलिदानम्]

अथवाऽ�न्गबलिं दद्यादधुना साधकोत्तमः || ५९४ ||

[बलिदानमन्त्रः]

स्वाहान्तेनाऽऽत्मतत्त्वाद्यैर्मूलबीजपुरःसरैः |

[प्रसादस्वीकरणम्]

तस्याः प्रसादं स्वीकृत्य चुल्लुकार्घ्योदकेन च || ५९५ ||

[आत्मसमर्पणम्]

आत्मार्पणं ततः कुर्यात् पूर्वोक्तं मन्त्रमुच्चरन् |

[ईदृ�सी पूजा पुर�स्चरणेऽपि]

पुर�स्चरणकालेऽपि सपर्यैषा प्रकीर्तिता || ५९६ ||

[परा�न्मुखार्घ्यदानम्]

मूलमन्त्रं समुच्चार्य त्रिपुरासुन्दरीति च |
परा�न्मुखार्घ्यस्वाहेति परा�न्मुखार्घ्य ईरितः || ५९७ ||

[देव्य�न्गे सर्वदेवताविलयनम्]

�स्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्याः �सरीरे सर्वदेवताः |
विलीनाः सन्तु मूलेन देव्य�न्गे विहिताः स्मरेत् || ५९८ ||

[आत्मनः पुनः कामकलारूपचिन्तनम्]

पुनः कामकलारूपमात्मानं परिचिन्तयेत् |

[विसर्जनम्]

ध्यात्वा चक्रेण सहितां �स्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीम् || ५९९ ||

खेचर्या �सक्तिचक्रन्तु क्षमस्वेति विसर्जयेत् |

प्. ७३४) [देव्य�न्गे षड�न्गन्यासः]

देवीमूर्तौ षड�न्गानि न्यस्य मूलं समुच्चरन् |

[यन्त्रस्थपुष्पाघ्राणम्]

यन्त्रस्थं पुष्पमाघ्राय बद्ध्वा संहारमुद्रिकाम् || ६०० ||

[विसर्जनमन्त्रः]

गच्छ गच्छ परं स्थानं स्वस्थानं परमे�स्वरि |
यत्र ब्रह्मादयो देवा लभेयुः परमं पदम् || ६०१ ||

[विसर्जनानन्तरकृत्योपदे�सः]

विसृज्यानेन तां देवीं ततः पूरकवायुना |
ध्यायेत्तु मन्त्रेणानेन देवीं संस्थापयेद् हृदि || ६०२ ||

[�सेविकासुन्दरीपूजनमन्त्रः]

लेह्यचोष्यान्नपानादि ताम्बूलमनुलेपनम् |
निर्माल्यभोजनं तुभ्यं ददामि �स्री�सिवाज्ञया || ६०३ ||

अनेन मनुना मन्त्री �सेविकां सुन्दरीं यजेत् |

[कामकलाध्यानम्]

ततः कामकलां ध्यायेद्दुर्वारामिन्दुमालिनीम् | 
सेन्दुखण्डाञ्च साकारां निराकारेऽथ मेलयेत् || ६०४ ||

[प्राणायामः षड�न्गन्यास�स्च]

प्राणायामं विधायाथ षड�न्गानि न्यसेद् बुधः |

[�स्रीपादुकापूजा]

तनुत्रयं समुच्चार्य ततः �स्रीपादुकां यजेत् || ६०५ ||


६०५ | तनुत्रयमिति मूलबीजत्रयमित्यर्थः | �सिष्टं सुगमम् |

प्. ७३५) [मानसकर्मयोगः]

अथवा मानसे कर्मयोगे तु परमव्ययम् |
मूलोद्गतं �सक्तिचक्रं पुनर्मूलं नयेत् क्रमात् || ६०६ ||

मूलं चाऽऽत्मनि चिद्रूपे यज्जुष्टं तत् तदेव हि |
अस्मिन्नेवाव्यये तत्त्वे विलीनं तद् विचिन्तयेत् || ६०७ ||

प्रवाहं ना�सयेत् संविदग्नौ संभेदकर्मणि | 
इदन्तालक्षणं द्रव्यं जुहुयादबहिर्मुखः || ६०८ ||

पुष्पादिकं ततो घ्रात्वा ह्यन्तर्दे�से विनिक्षिपेत् |
कथितः कर्मयोगोऽयं येन तन्निष्ठता भवेत् || ६०९ ||

[कर्मयोगाभ्यासे सिद्धिः]

एतदभ्यासत�स्चैव सिद्धो भवति योगिराट् || ६१० ||

[निर्माल्यादीनां धारणाद्युपदे�सः]

निर्माल्यं �सिरसा धार्यं सर्वा�न्गमनुलेपनम् | 
नैवेद्यं चोपभुञ्जीत दत्त्वा तद्भक्ति�सालिने || ६११ ||


६०६-६०९ | अथवेति | मानसे कर्मयोगे इति ज्ञानयोगे इति भावः | तत्र परममव्ययतत्त्वं 
मूलाधारे �सक्तिचक्रं विचिन्त्य तत् तत्त्वं चिद्रूपे आत्मनि ब्रह्मरन्ध्रस्थितसहस्रदलकमले 
मेलयित्वा �सक्तिचक्रेण मिलितं तन्मूलाधारं समानयेत् | पुनः �सक्तिचक्रमिलितमात्मचक्रम् 
अस्मिन्नेवाव्यये तत्त्वे विलीनं विभावयेत् | अस्मिन् मेलनकर्मणि जाते ज्ञानाग्नौ 
बाह्यवस्तुप्रवाहं भस्मीकुर्यात्, एवञ्च अन्तर्मुखो घटादिबाह्यवस्तूनि तत्र ना�सयेत् | 
तथाच ज्ञानमयं नित्यं वस्तु एव प्रका�सितं भवेदात्मनीति संक्षेपः | अनेन 
कर्मयोगाभ्यासेन आत्मनिष्ठता भवेदिति भावः |

६११ | निर्माल्यधारणादिकमुपदि�सति-निर्माल्यमिति | व्यक्तमुक्तं 
�सिवार्चनचन्द्रिकाधृतमालिनीतन्त्रे-

अर्घ्यतोयेन देवे�सि गन्धं पूजाव�सेषितम् |
आलोड्य किञ्चिन्मूलेन मन्त्रेण त्वष्टकं �सिवे ||

प्. ७३६) [गुरुप्रणामः]

तत�स्च गुरवे दद्यान्नमस्कारत्रयं सिधीः || ६१२ ||

[�स�न्खजलप्र�संसा]

देवार्चनाव�सिष्टं यत् सलिलं �स�न्खमध्यगम् | 
अ�न्गे लग्नं मनुष्याणां ब्रह्महत्यां व्यपोहति || ६१३ ||

[�स्रीचक्रपादोदकप्र�संसा]

ग�न्गापुष्करनर्मदासु यमुनागोदावरीगोमती-
ग�न्गाद्वारगयाप्रयागबदरीवाराणसीसिन्धुषु | 
रेवा�सोणसरस्वतीप्रभृतिषु ब्रह्माण्डभाण्डोदरे
तीर्थस्नानसहस्रकोटिफलदं �स्रीचक्रपादोदकम् || ६१४ ||

[भ�न्ग्या स्वोक्तौ प्रामाण्योपन्यासः]

नानातन्त्रमतं ज्ञात्वा �स्रीगुरोर्मतमेव च |
पूर्णानन्देन कृतिना सपर्यैषा प्रकीर्तिता || ६१५ ||

इति �स्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते �स्रीतत्त्वचिन्तामणौ सपर्याविवरणं नामाष्टाद�सः 
प्रका�सः || १८ ||


प्रोक्षयेत् तेन तोयेन स्वात्मानं मूलमन्त्रतः |
निर्माल्यं मस्तके धार्यं मूलमन्त्रेण मन्त्रिणा ||
प्रा�स्य पादोदकं देवि नवेद्यं विभजेत् प्रिये |
तद्भक्तेभ्यः स्वयं भुक्त्वा तन्मयो विहरेत् सुखम् || इति |

तत्रापि वि�सेषः पिच्छिलातन्त्रे एकाद�सपटले-

जवापुष्पं महे�सानि दद्यान्न धारयेत् क्वचित् || इति |



एकोनविं�सः प्रका�सः

[त्रिपुरार्णवोक्तं त्रिपुरसुन्दरीस्तोत्रम्]

अथ स्तोत्रं प्रवक्ष्यामि त्रिपुरार्णव ईरितम्

किं किं द्वन्द्वं दनुजदलिनि क्षीयते न �स्रुतायां
का का सिद्धिः कुलकमलिनि प्राप्यते नार्चितायाम् |
का का कीर्तिः सुरवरनुते व्याप्यते न स्तुतायां
कं कं भोगं त्वयि न चिनुते चित्तमालम्बितायाम् || १ ||

सकुसं सकु(?)सं रम्भ स्वारिता मोक्षविभ्रमे |
चिच्चन्द्रमण्डलान्तःस्थे नमस्ते हरवल्लभे || २ ||

जगदुद्धारणोद्योग-योगभोगवियोगिनि |
स्थितिभावस्थिते देवि नमः स्थाणुप्रियेऽम्बिके || ३ ||

भावाभावपृथग्भावानुभावे वेदकर्मणि |
चैतन्यपञ्चके देवि नमस्तुभ्यं हरा�न्गने || ४ ||

सृष्टिस्थित्युपसंहारप्रत्युर्जितपदद्वये |
चिद्वि�स्रान्तिमहासत्तामात्रे मातर्नमोऽस्तु ते || ५ ||


१ | किं किमिति | पद्यमिदं तन्त्रसारोक्तकि�न्किणीस्तोत्रस्य प्रथम�स्लोकमनुवदति पाठभेदेन |

प्. ७३८) वह्ण्यर्क�सीतकिरणब्रह्मचक्रान्तरोदिते |
चतुःपीठे�स्वरि �सिवे नमस्ते त्रिपुरे�स्वरि || ६ ||

चराचरमिदं वि�स्वं प्रका�सयसि तेजसा |
मातृकारूपमास्थाय तस्यै मातर्नमोऽस्तु ते || ७ ||

स्मृता भवभयं हंसि पूजिताऽसि �सुभ�न्करि (री) |
स्तुता त्वं वाच्छितं वस्तु ददासि करुणावरे || ८ ||

भक्तस्य नित्यपूजायां रतस्य मम साम्प्रतम् |
वाग्भवादिमहासिद्धिं देहि त्रिपुरसुन्दरि || ९ ||

परमानन्दसन्दोहप्रमोदभरनिर्भरे | 
दुःखत्रयपरिम्लानवदनं पाहि मां �सिवे || १० ||

�सब्दब्रह्ममयि यच्च देवि त्रिपुरसुन्दरि |
यथा�सक्ति जपं पूजां गृहाण मदनुग्रहात् || ११ ||

अज्ञानादल्पबुद्धित्वादालस्याद् दुष्टभावतः |
ममापराधं कार्पण्यं क्षमस्व परदेवते || १२ ||

अज्ञानामसमर्थानामस्वस्थाननिवासिनाम् |
अ�सुद्धं बलमस्माकं �सि�सूनां हरवल्लभे || १३ ||

कृपामयि कृपां भद्रे सकृन्मयि निवे�सय |
तावदहं कृतार्थोऽस्मि न ते किञ्चन हीयते || १४ ||


८ | स्मृतेति | पद्यमिदमुपलभ्यते कि�न्किणीस्तोत्रेऽपि |

प्. ७३९) यन्मया क्रियते कर्म जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु |
तत् सर्वं तावकी पूजा भूयाद् भूत्यै रमे �सिवे || १५ ||

द्रव्यहीनं क्रियाहीनं विधिहीनञ्च यद् भवेत् |
तत् सर्वं कृपया देवि क्षमस्व परदेवते || १६ ||

यन्मयोक्तं महाज्ञानं तन्महत् स्वल्पमेव वा |
तावत् सर्वं जगद्धात्रि क्षन्तव्यमयमञ्जलिः || १७ ||


�स्रीतत्त्वचिन्तामणिः

[�स�न्कराचार्योक्तं स्तोत्रम्]

इमं स्तवं प्रवक्ष्यामि �स�न्कराचार्यभाषितम् |
रत्नामिताम्बुनिधिमध्यलसत्प्रवाल-
द्वीपस्फुरत्परमनन्दनकाननान्तः |
�स्रीवृक्षमूलतलप�स्चिमवक्त्ररत्न-
गेहान्तराद्भुतमहामणिपीठिकायाम् || १ ||

बिन्दुत्रिकोणबहिरष्टककोणबाह्या-
द्दिक्कोणदिक्परचतुर्द�सकोणयुक्तम् |
वृत्ताष्टषोड�सदलानतवृत्तलोक-
भूपू�स्चतुर्मुखमहं प्रणमामि चक्रम् || २ ||

पा�सा�न्कु�सामृतकपालसु�सूलहस्तं
हस्त्याननं विविधभूषणनीलदेहम् |
नित्योत्सवं सकलविघ्नविना�सहेतुं
�स्रीमद्गणे�स्वरमहं प्रणमामि नित्यम् || ३ ||

पीयूषभाण्डमसिदण्डकपालखण्ड-
चण्डातिचण्डभुजदण्डमतिप्रचण्डम् |
�स्रीकुण्डलद्ब्यविमण्डितगण्डमीडे
नीलं वटुं वटुकनाथमहीन्द्रहारम् || ४ ||

चञ्चत्कपालसुकृपाणस�सूलदण्ड-
मुद्यद्डमड्डमरुमण्डितपाणिदण्डम् |

प्. ७४१) नीलाञ्जनप्रचयपुञ्जमिव प्रसन्नं
�स्रीक्षेत्रपालकममुं �सरणं �स्रयामि || ५ ||

चक्रातिचक्रपरिदारितदैत्यचक्र-
चक्राक्षिकम्बुपरिचुम्बिकरां कुमारीम् |
दुर्गां निसर्गमुनिवन्दितदुर्गदुर्ग-
सिंहासनोपरिगतां सततं �स्रयामि || ६ ||

पद्मद्वयाभयवरोद्यतपाणिपद्मां
पद्मासनेन समल�न्कृतपादपद्माम् |
पद्मां सुपद्मवदनां खलु पद्मनाभ-
हृत्पद्ममध्यवसतिं सततं प्रपद्ये || ७ ||

उद्यत्सुधानिधिसहस्रमरीचिगौरीं
वागी�स्वरीं सकलवा�न्मयसागराणाम् |
कण्ठे सदा लुठतु मे स्फटिकाक्षमाला
�स्रीर्ज्ञानपुस्तकवराभय�सस्तहस्ता || ८ ||

बन्धूकपुष्पवपुषं मदघूर्णमानं
पुष्पेषुचापकुसुमेषुकरं वराक्ष्या |
यद्बन्धनात् कनककान्तिसामानकान्त्या
स्वालि�न्गितं रतिपतिं सततं स्मरामि || ९ ||

प्रीत्याव�सं भुवि वसन्तमहं भवन्तं
नृत्यन्तमद्भुतमहोत्सवदं वसन्तम् |

प्. ७४२) वन्दे सुनन्दनवने �सरबिन्दुकान्तं
सन्तानसन्ततिलतासु विका�सयन्तम् || १० ||

भक्त्या�स्रिताभयवरोद्यतपाणिपद्मौ
देवौ समानरचितासनसन्निविष्टौ | 
द्वारे पुरे परमदैवतदेवतायाः
�स्री�स�न्खपद्म च निधी (?) निदधामि मूर्ध्नि || ११ ||

चिन्तामणिप्रणयदक्षिणपाण्यभीति-
दानोल्लसत्कमलकोमलवामपाणीः |
रक्तद्युतीः �स�सिधराः प्रकटाणिमाद्या-
स्त्रैलोक्यमोहनगताः परिपूजयामि || १२ ||

रक्तोत्पलामृतकपालधराः कराभ्यां
वं�सीतमालदलकोमलनीलदेहाः |
ब्राह्म्यादिका रुधिरभूषणरक्तवस्त्रा
मातर्द्वितीयचतुरस्रगता भजामि || १३ ||

पा�सा�न्कु�साक्तितयथायथबद्धबद्ध-
मुद्राविमुद्रितकरां तरुणारुणाभाम् |
�स्रीमत्तृतीयचतुरस्रगसर्वपूर्व-
संक्षोभपूर्वदलदैवतमर्चयामि || १४ ||

�सोणाः सपा�स�सृणिपाणियुगाभिरामाः
कामाद्यकर्षणमुखाः सुभगा�स्च नित्याः |

प्. ७४३) गुप्ताः कलानिधिकलाः खलु सर्ववाञ्छा-
संपूर्णषोड�सदले परिपूजयामि || १५ ||

�स्रीदेव्यचिन्त्यमहिमा अभिदीप्यमाना
रक्ताः सुगुप्ततरनामधरा दयार्दाः |
�सक्तीरन�न्गकुसुमादिकयाष्ट सर्व-
संक्षोभकेऽष्टदलके परिपूजयामि || १६ ||

�सोणाः सबाणधनुषः खलु सर्वपूर्व-
संक्षोभणादिकचतुर्द�सदेवतास्ताः |
सत्सम्प्रदायविधिना परिपूजयामि
सौभाग्यदायकचतुर्द�सकोणचक्रे || १७ ||

�सुभ्रा वराभयकराः खलु सर्वपूर्व-
सिद्धिप्रदा द�सदि�सोद्भुत�सक्ति�सक्तीः |
सर्वार्थसाधकबहिर्द�सकोणचक्रे
संपूजयामि कुलकौलिकयोगिनीस्ताः || १८ ||

कर्पूरपूररुचिरा�न्गधराक्षमालाः
�स्रीतत्त्वपूजकभृतोऽतिनिगर्भदेवी | 
सर्वार्थरक्षणकरे द�सकोणचक्रे
सर्वज्ञिका प्रमथिका द�स पूजयामि || १९ ||

चापेषुपुस्तकलसत्स्फटिकाक्षमालां
बालप्रवालरुचिरां व�सिनीप्रधानाम् |

प्. ७४४) सर्वादिरोगहरचक्रवरे त्रिकोणे
वाग्देवताष्टकमहं सरहस्यमीडे || २० ||

रक्ता वराभयकराः �सिरसा दधानाः
पा�सा�न्कु�सेषुधनुरायुधभूषणानि |
�स्रीमत्त्रिकोणबहिरात्मकदेवतास्ता
रक्षन्तु सन्ततमनन्तगुणा�स्चतस्रः || २१ ||

�स्रीमत्त्रिकोणबहिरात्मकदेवतास्ता
देवीः षड�न्गयुवतीः परिपूजयामि |
कुन्देन्दुकज्जलकडारपि�स�न्गहव्य-
वाह�स्रियोऽभयवरोद्यतपाणिपद्माः || २२ ||

�स्रीमत्त्रिकोणपरमाद्भुतसर्वपूर्व-
सिद्धिप्रदेति परमामृतहव्यदेव्यः |
कामे�स्वरी मम ददातु समस्तकामान्
वज्रे�स्वरी भगवती भगमालिनी च || २३ ||

�स्रीमत्त्रिकोणपुरविस्फुरितां त्रिनेत्रां
बालातपारुणतनुं तरुणेन्दुमौलिम् |
पीयूषभाजनधरा�न्कु�सपा�सहस्तां
कामे�स्वरीं भगवतीं परिपूजयामि || २४ ||

पा�सा�न्कु�सामृतकपालकमातुल�न्ग-
चापेषुस�न्गतकरामरुणां त्रिनेत्राम् |
�स्रीमत्त्रिकोणपरदैवतदक्षिणस्थां
वज्रे�स्वरीं भगवतीं परिपूजयामि || २५ ||

प्. ७४५) चन्द्राननां त्रिनयनां तरुणेन्दुमस्तां
पा�सा�न्कु�साक्षगुणपुस्तक�सस्तहस्ताम् |
�स्रीमत्त्रिकोणपरदैवतवामभागे
�सुभ्रां भजे भगवतीं भगमालिनीञ्च || २६ ||

चक्रातिगुह्यपरमाद्भुतसर्वपूर्वा-
नन्दात्मकेऽतिपरमे नवमेषु पूर्वे |
भक्त्या परापरतरातिरहस्यदेवीं
सेवे परापरमयीं परमे�स्वरीं ताम् || २७ ||

प्रत्यग्रजाग्रदरुणाम्बुजवक्त्रबिम्ब-
चुम्बालिकालकुटिलालकपल्लवां ताम् |
आनन्दसाद्रकरुणामयसुप्रसन्ना(न्न-)
लीलानि(ति)लोलनलिनोत्पललोचनालिम् || २८ ||

सिन्दूरसुन्दर�सरीरविराजमान-
राजीवदाडिमजवानवबन्धुजीवाम् |
�स्रीमन्महामुकुटकोटिमहार्घ्यरत्न-
सब्रह्मचारिपरमामृतचन्द्ररेखाम् || २९ ||

सुभ्रूतया विजितरूपपिनाकपाणे-
र्बाणासनर्द्धिविनिवे�सितबाणलीलाम् |
तद्वि�स्वकर्मपरिसूत्रितनासिकाग्रां
पद्मासनां त्रिनयनां तरुणेन्दुमस्ताम् || ३० ||

प्. ७४६) ईषद्विका�सितमनोहरहासदन्त-
वासः�स्रिया जितनवोदितचन्द्ररेखाम् |
सौन्दर्यदैवतमहामृगनाभिचित्र-
पत्रां�सुमिन्दुकमनीयललाटपट्टाम् || ३१ ||

लावण्यभाण्ड�सुभगण्डयुगाभिरामा-
नौपम्यकान्तिचिकुराभिविराजमानाम् |
�स्रीकुण्डलद्वयविमण्डितगण्ड�सोभा-
पाण्डित्यखण्डितसुधानिधिमण्डलाभाम् || ३२ ||

कर्पूरपूरपरिपूरितचारुनाग-
वल्लीरसार्द्रखपुराढ्यनिभाधरौष्ठीम् |
ग्रैवेयचुम्बितमणिद्युतिदीप्यमान-
सच्छायया द्विगुण�सोभितकम्बुकण्ठीम् || ३३ ||

लाक्षारसस्नपितबालमृणालनाल-
लीलालयामलरसाञ्चितबाहुवल्लीम् | 
रक्तोत्पलोज्ज्वलदलामलकोमलाभि-
र्बालप्रवालललिता�न्गुलिपाणिलीलाम् || ३४ ||

तद्वि�स्वकर्मपरियत्नविनिर्मित�स्री-
रत्ना�न्गुरीयकनखद्युतिदीप्यमानाम् |
केनापि कारणव�सेन गृहीतबद्ध-
पा�सा�न्कु�सेषुधनुरायुधभूषणानाम्(णां ताम्) || ३५ ||

प्. ७४७) त्रैलोक्यदुर्लभमहामणिनायक�स्री-
संसक्तमौक्तिकफलोज्ज्वलहारलक्ष्मीम् |
लावण्यवारिपरिपूर्णसुवर्णकुम्भ-
�सोभाभिभाविकुचमण्डलपूर्णकुम्भाम् || ३६ ||

लोकत्रयेऽप्यतिसुदुर्लभसाम्यसौम्य-
�सोभाविभाकरवलित्रय�सोभिमध्याम् |
लावण्यनाभिगहनाभिगृहप्रविष्ट-
�स्रीमन्महाद्युतिमयीं नवलोमराजीम् || ३७ ||

चञ्चन्मरीचिनिचयाञ्चितकाञ्चनाञ्चत्-
काञ्चीविका�सिरुचिरक्तविचित्रवस्त्राम् |
�स्रीकामकाननसमुद्भवरामरम्भा-
स्तम्भाभिभाविसुकुमारतरोरुयुग्माम् || ३८ ||

वृत्तानुपूर्वविधिदुर्घटसन्निवे�स-
ज�न्घायुगाभिरमणां मणिगूढगुल्फाम् |
वाचस्पतेरपि वचोरचनाभि�सोभि-
सौन्दर्यगोचरमनोहरपादपद्माम् || ३९ ||

�स्रीब्रह्मविष्णु�सिवमौलिलसद्विमान(अ-)
मालोक्यमानकरुणारुणपादपद्माम् |
�स्रीसाधकाय करुणामयसुप्रसन्न-
दृष्टातिदिष्टवरदानमधःप्रसन्नाम् || ४० ||

प्. ७४८) त्रैलोक्यमोहनमयीं परमे�स्वरीं तां
त्रैलोक्यकारणमयीं परमे�स्वरीं ताम् |
त्रैलोक्यविस्मयमयीं परमे�स्वरीं तां
चक्रे�स्वरीं �सुभकरीं परिपूजयामि || ४१ ||

त्रैलोक्यमोहनमुखाब्जकचक्रमेतत्
स्थानेऽणिमादिप्रकटादिकसिद्धिदेवीम् |
�स्रीमद्गुरुक्रमसमस्तसमन्त्रमुद्राः
पुष्पैः प्रपूज्य परमे�स्वरि तेऽर्चयामि || ४२ ||

पद्मादिभूतमणिपञ्चद�सीर्न याव
न्नित्या तिथिक्रममयीं खलु केऽपि धन्याः |
कामे�स्वरीप्रभृतिपञ्चद�सादिनित्या
मन्त्रैः परं परमयीं परिपूजयामि || ४३ ||

त्वं गीयसे प्रथमतस्त्रिपुरेति मातः
प�स्चाद्द्वितीयनवमत्रिपुरे�स्वरीति |
तार्तीयके त्रिपुरसुन्दरिकेति तुर्ये
मातः परा त्रिपुरवासिनिका त्वमेव || ४४ ||

त्वं पञ्चमे भगवती त्रिपुरा परा�स्रीः
षष्ठे परा त्रिपुरमालिनिका त्वमेव | 
त्वं सप्तमे भगवती त्रिपुरादिसिद्धा
त्वञ्चाष्टमे भगवती त्रिपुरात्मकेति || ४५ ||

प्. ७४९) पूर्णे परापरमये परमेऽतिगुह्ये
�स्रीमन्महात्रिपुरसुन्दरिका त्वमेव |
�स्रीमन्महात्मकमहाद्भुतचक्रराजे
त्वं गीयसे सुकृतिभिः खलु कै�स्च देवी || ४६ ||

आदौ द�साष्ट द�स षोड�स चाष्ट चासि
प�स्चाच्चतुर्द�स द�सासि ततो द�साष्टौ
प�स्चाच्चतुष्टयमसि त्रितयञ्च षट्कं
सप्तोत्तरा �सतमयी त्वमसि त्वमेका || ४७ ||

कामे�स्वरीति भगमालिनिकेति नित्य-
क्लिन्नेति तैरुपरताऽपि हिरण्डकेति |
त्वं वह्निवासनिरतेति महादिभूत-
विद्ये�स्वरीति च तथा �सिवदूतिकेति || ४८ ||

मातः परा त्वरितिका कुलसुन्दरीति
नित्यातिनित्यपरनीलपताकिनीति |
त्वं सर्वलोकविजयाखिलमालिकेति
ज्वालामयीति निगदन्ति विचित्रकेति || ४९ ||

मातस्तवाक्षरमनक्षररूपिकायं
संसाध्य �सुद्धमतयो गणयन्ति नैव |
�स्रीब्रह्मविष्णु�सिवतार्क्ष्यरवीन्द्रचन्द्र-
यक्षेन्द्रदर्पकगणे�स्वरवह्निमुख्यान् || ५० ||

प्. ७५०)  संपूज्य केऽपि सकलैर्वरणोपचारै-
र्ग्रन्थिं विभिद्य परमेष्ठिनमुद्वहन्तीम् |
मारात्मिकां मदनधामनि दीपरूपां
जिह्वाग्रतः सुकृतिनः परिपालयन्ति || ५१ ||

आधारवारिरुहमध्यलसत्त्रिकोण-
वामा�सिखाग्रजपरां परमा�न्कुराभाम् |
ज्ञानक्रियेष्टमयि �सक्तिविना�सना�स-
�स्रीब्रह्मविष्णुगुण�सक्तिवरा त्वमेका || ५२ ||

सृष्टिस्थितिप्रलयकारणकर्तृभूतं
वेदान्तवेद्यमजमव्ययमप्रमेयम् |
अन्योन्यभेदकलहाकुलमानसास्ते
जानन्ति किं जडधियस्तव रूपमम्ब || ५३ ||

स्तोत्रं त्वमेव परमे�स्वरि गीयसे चेत्
स्तोता त्वमेव परमे�स्वरि गीयसे चेत् |
स्तुत्यं त्वमेव परमे�स्वरि गीयसे चेत्
किं स्तूयसे खलु तदा परमे�स्वरि त्वम् || ५४ ||

यः कालकल्पतरुमेतदनन्यबुद्धिः
�स्रीमत्क्रमस्तवनृपं पठताह नित्यम् | 
मुक्तिः करे वसति सिद्धिभिरष्टभिर्वा
किं तस्य मातरणिमादिभिरल्पिकाभिः || ५५ ||

प्. ७५१) त्वां पूजयेत् क्रमकुलां सकलार्थसिद्धि-
स्तोत्रं पठिष्यति जनस्त्वयि जातभक्तिः |
तस्मान्मयाऽपि तव भक्तिरसेन देवि
भक्तार्थसिद्धिकररत्नमिदं व्यधायि || ५६ ||


५५-५६ | यः कलेति | स्तवस्यास्य क्रमस्तव इति नामोक्तं स्तवकारेण, तत्र च 
�स्रीचक्रवर्णनमारभ्य पूजाक्रमेण सर्वासामावरणदेवतानामुल्लेखो वर्णनञ्चात्रेति 
कारणं सम्भाव्यते, अत एव भ�न्ग्या तमेवार्थमुल्लिखति त्वां पूजयेदित्यादिना ग्रन्थकार 
|



�स्रीतत्त्वचिन्तामणिः

[त्रिपुरार्णवोक्तं त्रिपुरसुन्दरीकवचम्]

अथ वक्ष्यामि कवचं त्रिपुरार्णवलक्षितम् |
समस्तापद्विमुक्त्यर्थं समस्तसम्पदाप्तये || १ ||

भूतप्रेतपि�साचादिपीडा�सान्त्यै सुखाप्तये |
समस्तरोगना�साय समरे विजयाय च || २ ||

चौरसिंहद्वीपिगजगरलादभयानके |
अरण्ये �सैलगहने मार्गे दुर्भिक्षके तथा || ३ ||

सलिलाग्निमरुत्पीडा ऋक्षौ(?) पीडादिस�न्कटे | 
प्रजप्य नित्यकवचं सकृत् सर्वं त्यजत्यसौ || ४ ||

सुखी जीवति निर्द्वन्द्वो निःसपत्नो जितेन्द्रियः | 
�सृणु तत् कवचं देवि वक्ष्ये भवभवान्तकम् || ५ ||

येनाहमपि युद्धेषु देवासुरजयी तथा | 
सर्वतः सर्वदात्मानं ललिता पातु सर्वदा || ६ ||

कामे�सी पुरतः पातु भगमाला तदन्तरम् |
दि�सं पातु तथा दक्षं पार्�स्वं पातु स सर्वदा || ७ ||

नित्यक्लिन्ना चोत्तरतो दि�सं पातु सदा मम | 
अथैव प�स्चिमे भागे रक्षेत् सा वह्निवासिनी || ८ ||

प्. ७५३) महाचक्रे�स्वरी रक्षेदनन्तं विदि�सं सदा |
वामपार्�स्वं सदा पायादुड्डी मे त्वरिता ततः || ९ ||

पालयन्तु दि�स�स्चान्या रक्षेन्मां कुलसुन्दरी |
नित्या मा मूर्ध्वतः पातु माधवः पातु सर्वदा || १० || 

नीला नीलपताकाख्या विजया सर्वत�स्च माम् |
करोतु मे म�न्गलानि सर्वदा सर्वम�न्गला || ११ ||

देहे पातु मनःप्राणान् ज्वालामालिनिविग्रहा |
विचित्रा सर्वतो रक्षेत् षोड�सी पातु सुन्दरी || १२ ||

अपारभवसंसारसिन्धुनिस्तारहेतवे | 
चत्वारो गुरवः पान्तु ममानिष्टविना�सकाः || १३ ||

विहितार्थप्रदायिन्य�स्चिन्त्यमानमहौजसः |
विघ्नं मम परिघ्नन्तु प्रसिद्धाः सिद्धयो द�स || १४ ||

वृन्दारक�सिरोवृन्दवन्द्यमानपदाम्बुजा | 
अष्टौ वाग्देवता भव्यमूर्तयः पालयन्तु माम् || १५ ||

सर्वविघ्नविना�सिन्यो नित्यानित्यकलामयाः | 
कामाकर्षणकारिण्यो विघ्नं विघ्नन्तु षोड�स || १६ ||

सर्वा�सापूरके चक्रे त्रिपुरे�सीसमन्विता |
वसन्त्यो गुप्तयोगिन्यो मम कुर्वन्तु म�न्गलम् || १७ || 

जगत्स्तम्भनकारिण्यो जगद्वन्द्यपदाम्बुजाः |
साधयन्तु महाभीष्टं मनोज्ञमिष्टदेवताः || १८ ||

प्. ७५४) युक्तास्त्रिपुरसुन्दर्याः सर्वक्षोभकरे स्थिताः | 
चक्रे गुप्ततराः पान्तु योगिन्यो मां महौजसः || १९ ||

दूर्वावतरदुर्मोहतिमिरार्कमरीचयः |
मां महा�सक्तियोगिन्यः पालयन्तु चतुर्द�स || २० ||

सर्वसौभाग्यदे चक्रे त्रिपुरावासिनीयुता |
सत्सम्प्रदाययोगिन्यो वर्धयन्तु मम �स्रियम् || २१ ||

सर्वसिद्धिप्रदायिन्यो वन्दिता द�स देवताः |
मदिरानन्दितमुखाः सर्वार्थान् साधयन्तु ताः || २२ ||

त्रिपुरा�स्रीयुता देव्यः कुलकौलकुलोद्भवाः |
सर्वार्थसाधके चक्रे स्थिता एताः पुनन्तु माम् || २३ ||

सर्वज्ञानेन सम्पन्नाः सर्वनिर्वाणहेतवः | 
रक्षन्तु मां महादेव्यो द�सरेखोपकारिकाः || २४ ||

युक्तास्त्रिपुरमालिन्यः सर्वरक्षाकरे स्थिताः | 
चक्रे निगर्भयोगिन्यः कुर्वन्तु मम म�न्गलम् || २५ ||

अधिकानल्पस�न्कल्पाः कल्पनाकामबन्धकाः |
अष्टौ वाग्देवताः सन्तु सदा सकरुणा मयि || २६ ||

त्रिपुरासिद्धिसंयुक्ताः सर्वयोगहरे स्थिताः |
चक्रे रहस्ययोगिन्यो रोगानपनयन्तु मे || २७ ||

महोजम्भे महास्तम्भे महामोहे महारणे |
हेतवोऽस्मत्प्रिये सन्तु चतस्रो मन्त्रदेवताः || २८ ||

प्. ७५५) चक्राग्रे दक्षवामे च षट्कोणे विहितास्पदाः |
तिस्रो रक्षन्तु मे एताः कामे�स्वर्यादिदेवताः || २९ ||

सर्वसिद्धिप्रदे चक्र त्रिपुराम्बासमन्विताः |
योगिन्योऽतिरहस्या मे वितन्वन्तु समीहितम् || ३० ||

एतासामपि सर्वासामी�स्वरीमिष्टदेवताम् |
दुर्लभामपि देवानां बालात्रिपुरसुन्दरीम् || ३१ ||

यदादिञ्च यदन्तञ्च यन्मध्यञ्च न जानते |
ब्रह्मादयोऽपि पान्तु �स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी || ३२ ||

सर्वानन्दमये चक्रे बैन्दवे विहितानया |
परावररहस्याः स्युर्योगिन्यः सन्तु संमुदे || ३३ ||

समयार्चनविद्देवि विद्वेषणपरायणः |
दक्षे दक्षिणभागस्थो मां पातु वटुके�स्वरः || ३४ ||

महाविघ्नविना�सिन्यो वामभागे कृतास्पदाः |
जाग्रत्त्रितयवासिन्यो योगिन्यः सन्तु सम्मुदे || ३५ ||

प्रत्यूहव्यूहविध्वंसकारणं करुणामयः |
मम प्रीत्यर्थतो हन्तु क्षेत्रपालः पुरः स्थितः || ३६ ||

अपस्मारादिदुर्द्धर्षसंहारैकपदक्रमः | 
पृष्ठस्थाने स्थितो देवो मां पातु च गणे�स्वरः || ३७ ||

य�स्चेदं पठति स्तोत्रं कदाचन �सृणोति च |
अचिरादेव न�स्यन्ति तस्य सर्वेप्युपद्रवाः || ३८ ||

प्. ७५६) तन्मुखं कवितारूपं तद्गृहं कमलालयम् |
स दे�सः सत्त्व�सुद्धः स्याद् यत्रायं पठ्यते स्वतः || ३९ ||

रोगार्तो मुच्यते रोगैर्बद्धो मुच्येत बन्धनात् |
विघ्नवान् मुच्यते विघ्नैः पठन् स्तोत्रादिकं नरः || ४० ||

ध्येयैषा त्रिपुरा रक्षा पठनीया प्रयत्नतः |
अनया कमलासिद्धिरनया पापना�सनम् || ४१ ||

त्रिपुरार्णवतन्त्रस्य समाप्तं कवचं �सुभम् |
अथान्यत् कवचं वक्ष्ये षोड�सीनां सुखावहम् ||

देव्युवाच-

भगवन् देवदेवे�स लोकानुग्रहकारक |
त्वत्प्रसादान्महादेव �स्रुता मन्त्रास्त्वनेक�सः || १ ||

साधनं विविधं देव कीलकोद्धारणन्तथा |
�सापादिदूषणोद्धारः �स्रुतस्त्वत्तो मया प्रभो || २ ||

राजराजे�स्वरीदेव्याः कवचं सूचितं मयि |
इदानीं �स्रोतुमिच्छामि कथयस्व मयि प्रभो || ३ ||

ई�स्वर उवाच-

लक्षवारसहस्राणि वारितासि पुनः पुनः |
स्त्रीस्वभावात् पुनर्देवि पृच्छसि त्वं मयि प्रिये || ४ ||

अत्यन्तगुह्यं कवचं सर्वकामफलप्रदम् |
प्रीयते देवदेवे�सि कथयामि �सृणुष्व तत् || ५ ||

अस्य �स्रीराजराजे�स्वरीमहात्रिपुरसुन्दरीषोड�सीविद्याकवचस्य

प्. ७५७) महादेव ऋषिः प्रस्तारप�न्क्तिच्छन्दो राजराजे�स्वरी �स्रीमहात्रिपुरसुन्दरी देवता 
सर्वार्थसाधने विनियोगः |

ओं पूर्वे मां भैरवी पातु बाला मां पातु दक्षिणे |
मालिनी प�स्चिमे पातु व�सिनी तूत्तरेऽवतु || ६ ||

ऊर्ध्वं पातु महादेवी महात्रिपुरसुन्दरी |
अधस्तात् पातु देवे�सी पातालतलवासिनी || ७ ||

आधारे वाग्भवः पातु कामराजस्तथा हृदि |
डामरः पातु मां नित्यं मस्तके सर्वकामदः || ८ ||

ब्रह्मरन्ध्रे सर्वगात्रे छिद्रस्थानेषु सर्वदा |
महाविद्या भगवती पातु मां परमे�स्वरी || ९ ||

ऐ/ क्ली/ ललाटे मां पायाद् ह्रीं हंसः पातु नेत्रयोः |
नासायां कर्णयो�स्चैव �स्रीं ह्रीं ह्रीं चिबुके तथा || १० ||

हसौ पातु गले हृदये स्त्रीं च नाभिदे�सके |
कलह्रीं क्रीं �स्रीं गुह्यदे�से पातु हू/ ह्री/ च पादयोः || ११ ||

स्त्री/ मां सर्वतः पातु सक्लो/ पातु च सन्धिषु |
जले स्थले तथाका�से दिक्षु राजगृहे तथा || १२ ||

हुं क्षें मां त्वरिता पातु सह्रीं सक्लीं मनोभवा |
हंसः पायान्महादेवी परं निष्कलदेवता || १३ ||

विजया म�न्गला दूती कल्याणी भगमालिनी |
ज्वाला च मालिनी नित्या सर्वदा मां सदाऽवतु || १४ ||

इत्येवं कवचं देवि देवनामपि दुर्लभम् |

प्. ७५८) तव प्रीत्या मयाख्यातं गोपनीयं प्रयत्नतः || १५ ||

इदं रहस्यं परमं गुह्याद् गुह्यतरं प्रिये |
धन्यं य�सस्यमायुष्यं भोगमोक्षफलप्रदम् || १६ ||

दुःस्वप्नना�संनं पुंसां नरनारीव�स�न्करम् |
आकर्षणकरं देवि स्तम्भमोहकरं �सिवे || १७ ||

इदं कवचमज्ञात्वा राजराजे�स्वरीं �सिवाम् |
योर्ऽचयेद् योगिनीवृन्दैः स भक्ष्यो नात्र सं�सयः || १८ ||

न तस्य मन्त्रसिद्धिः स्यात् कदाचिदपि �स�न्करि |
इह लोके च दारिद्र्यं रोग�सोकभयानि च || १९ ||

परत्र नरकं गत्वा प�सुयोनिमवाप्नुयात् |
तस्मादेतत् सदाऽभ्यस्येदधिकारी भवेत्ततः || २० ||

मद्वक्त्रनिर्गतमिदं कवचं सुपुण्यं
पूजाविधौ च पुरतो यदि वा पठेच्च |
सौभाग्यभोगललितानि �सुभानि भुक्त्वा
देव्याः पदं भजति तत् पुनरन्तकाले || २१ ||

कुलार्णवस्य तन्त्रस्य समाप्तं कवचं परम् ||

त्रिपुरासुन्दरी�सतनामस्तोत्रम्

समासेन प्रवक्ष्यामि देव्या नाम�सताष्टकम् |
तद् गुह्यं परमं जाप्यं महाद्भुतविना�सनम् || १ ||

�स्री(ः) चेतना महामाया महागौरी महे�स्वरी | 
महाबुद्धिर्महाचण्डी महाकाली महाकला || २ ||

प्. ७५९) महाक्षुधा महामुद्रा महानिद्रा महोदया |
महालक्ष्मीर्महाभोगा महामोहा महोदया || ३ ||

महाजया महातुष्टिर्महालज्जा महाधृतिः |
महाघोरा महादंष्ट्रा महाकान्तिर्महास्मृतिः || ४ ||

महापद्मा महामेधा महाबोधा महातपा |
महास्वधा महास्वाहा महाबाधा महासुरा || ५ ||

महाबन्धनसंहन्त्री महाभयविना�सिनी |
महानेत्रा महावक्त्रा महाजिह्वा महाभुजा || ६ ||

महामहीरुहा पूर्णा महाछाया महानघा |
महा�सक्तिर्महा�स्वासा महापर्वतनन्दिनी || ७ ||

महाब्रह्ममयी माता महासारा महावरा |
महासुरघ्नी महती पार्वती चर्चिका �सिवा || ८ ||

महाक्षान्तिर्महाभ्रान्तिर्महामाता महीयसी |
महाकुला महालोला महामाया महाफला || ९ ||

महानीला महा�सीला महा�सुभ्रा महाकला | 
महाचित्रा महासेतुर्महाहेतुर्य�सस्विनी || १० ||

महाविद्या महासाध्या महासत्या महागतिः |
महासुरी महादुर्गा महादुःस्वप्नना�सिनी || ११ ||

महामोक्षप्रदा मोक्षा महादक्षा महीयसी |
महाभद्रा महावाणी महारोगविना�सिनी || १२ ||

प्. ७६०) महादारुर्महाकारा महामारी महे�स्वरी |
महाक्षेम�न्करी क्षेमा महै�स्वर्यप्रदायिनी || १३ ||

महाविषघ्नी विषदा महादुर्गविना�सिनी |
महादुर्गा महातारा महाकैलासवासिनी || १४ ||

महासुभद्रा सुभगा महार्घ्या च महासती |
महाप्रत्य�न्गिरा नित्या महाप्रलयकारिणी || १५ ||

महा�सक्तिर्महामुक्तिर्महाम�न्गलदायिका |
इदं यः कीर्तयेद् भक्त्या विषमस्थो भवेद् यदि || १६ ||

लौहपञ्जरमध्यस्थस्तस्य न�स्यति बन्धनम् |
राजानो दासतां यान्ति भवेत् सर्वजनप्रियः || १७ ||

उत्तमां भूतिमाप्नोति तस्य न�स्यन्त्युपद्रवाः |
संग्रामे विजयेच्छत्रून् गरुडः पन्नगानिव || १८ ||

न विषं क्रमते तस्य न मृत्युः पावके जले |
नाकाले मरणं तस्य कदाचिदपि सम्भवेत् || १९ ||

यद् यत् कामयते कामी तत्तदाप्नोति नान्यथा |
बहुना च किमुक्तेन सर्वेषां मूर्ध्नि वर्त्तते || २० ||

रुद्रयामलतन्त्रोक्तं �सतं नाम समीरितम् ||

इति पूर्णानन्दपरमहंसविरचिते �स्रीतत्त्वचिन्तामणावूनविं�सतितमः प्रका�सः || १९ ||



विं�सतितमः प्रका�सः

[मन्त्राणां पुर�स्चरणकथनम्]

अथ वक्ष्यामि मन्त्राणां पुरश्चरणमुत्तमम् || १ ||

[पुरश्चरणं विना मन्त्रसिद्ध्यभावः]

विना येन न सिद्धः स्यान्मन्त्रो वर्षशतैरपि |
तत् पुरश्चरणं नाम मन्त्रसिद्ध्यर्थमात्मनः || २ ||

जीवहीनो यथा देहः सर्वकर्मसु न क्षमः |
पुरश्चरणहीनोऽपि तथा मन्त्रः प्रकीर्तितः || ३ ||

[आदौ पुरश्चरणस्य कर्त्तव्यता]

तस्मादादौ पुरश्चर्या कर्तव्या साधकोत्तमैः |
येनानुष्ठितमात्रेण वशमायान्ति देवताः || ४ ||

[पुरश्चरणेतिकर्त्तव्यता]

अथ पूर्वमुपोष्याथ कृतनित्यक्रियः शुचिः |
द्विजदेवगुरून् भक्त्या संपूज्य मन्त्रविद्वरः || ५ ||


१ | अथेति | पुरश्चरणलक्षणमुक्तं हंसमहेश्वरतन्त्रे-

जपहोमौ तर्पणञ्च सेको ब्राह्मणभोजनम् |
पञ्चाङ्गोपासनं लोके पुरश्चरणमुच्यते ||

रामार्च्चनचन्द्रिकायामपि �

गुरोर्लब्धस्य मन्त्रस्य प्रसन्नेन यथाविधि |
पञ्चाङ्गोपासने सिद्धिः पुरश्चैतद् विधीयते | इति |

३ | जीवहीन इति |
पद्यमिदं गन्धर्वतन्त्रे संप्तविंशपटलेऽपि, तत्र च देहीति पाठ उपलभ्यते, स च 
देहार्थक एवेति पुरश्चरणबोधिनी |

प्. ७६२) गणेशं साधकांश्चैव पितॄंश्चैव प्रपूजयेत् |
सर्वेषामेव मन्त्राणां विद्यानाञ्च तथैव च || ६ ||

गुरोराज्ञां समादाय शुद्धान्तःकरणो बुधः |
यत्नात् पुरस्क्रियां कुर्याद् गुरुं वा कारयेद् बुधः |
गुरोरभावे विप्रोऽन्यः सर्वप्राणिहिते रतः || ७ ||

[पुरश्चरणस्थानानि]

पुण्यक्षेत्रं नदीतीरं गुहा पर्वतमस्तकम् |
तीर्थप्रदेशः सिन्धूनां सङ्गमः पावनं वनम् || ८ ||

उद्यानानि विचित्राणि विल्वमूलं तटं गिरेः |
तुलसीकाननं गोष्ठं वृषशून्यं सुरालयम् || ९ ||

अश्वत्थामलकीमूलं गोशालं जलमध्यतः |
देवतायतनं कूलं समुद्रस्य निजं गृहम् |
एषामन्यतमं स्थानमाश्रित्य जपमाचरेत् || १० ||


रुद्रयामले च �


पुरश्चरणसम्पन्नो मन्तो हि फलदायकः |
ततः पुरस्क्रियां कुर्यान्मन्त्रवित् सिद्धिकाङ्क्षया ||
किं होमैः किं जपंश्चैव किं मन्त्रन्यासविस्तरैः |
रहस्यानाञ्च मन्त्राणां यदि न स्यात् पुरस्क्रिया ||
पुरस्क्रिया हि मन्त्राणां प्रधानं जीवमुच्यते || इति |

८-१० | पुण्यक्षेत्रमित्यादि | योगिनीहृदयेऽपि अयमेव पाठः |
एषामन्यतममित्यादि पद्यार्द्धन्तु साधने तु प्रशस्तानि स्थानान्येतानि मन्त्रिणाम् इत्येव 
मुपलभ्यते तत्र |
स्थाननिर्णयश्च प्रपञ्चसारसंग्रहे-

समुद्रतीरेऽप्यथवाऽद्रिशृङ्गे समुद्रगाणां सरिताञ्च पाटे |
जपेद् विविक्ते निजवर्यगेहे विष्णोर्गृहे वा पुरुषो मनस्वी ||

प्. ७६३) [पुरश्चरणे भोजननियमाः]

भुञ्जानो वा हविष्यान्नं शाक्तं यावकमेव वा |
पयोवा मूलमेवात्र यद्वा यत्नोपलभ्यते || ११ ||

[पुरश्चरणे वर्ज्याणि]

विवर्जयेन्मधु क्षारं लवणं तैलमेव च |
ताम्बूलं कांस्यपात्रञ्च दिवाभोजनमेव च || १२ ||

[मन्त्रजपानन्तरकर्त्तव्यानि]

मन्त्रं जप्त्वाऽन्नपानीयैः स्नानाचमनभोजनम् |
कुर्याद् यथोक्तविधिना त्रिसन्ध्यं देवतार्च्चनम् || १३ ||

त्रिसन्ध्यमेकसन्ध्यं वा न मन्त्रं केवलं जपेत् || १४ ||


शिवगीतायामपि-

विल्ववृक्षं समाश्रित्य यो मन्त्रान् विविधान् जपेत् |
एकेन दिवसेनैव तत् पुरश्चरणं भवेत् ||
यस्तु विल्वमये नित्यं कुटीं कृत्वा जपेन्नरः |
सर्वे मन्त्राः प्रसिद्ध्यन्ति जपमान्त्रेण केवलम् || इत्यादि |

गङ्गामधिकृत्य कुलोड्डीशे-

न वेदी नासनञ्चात्र न पूजा न विधिस्तथा |
उक्तसंख्यं जपं कृत्वा होमाद्यन्तु समाचरेत् || इति |

वायवीयसंहितायाञ्च �

सूर्यस्याग्रे गुरोरिन्दोर्दीपस्य च जलस्य च |
विप्राणाञ्च गवाश्चैव सन्निधौ शस्यते जपः || इति |

निबन्धे षोडशपटले �

वीराणान्तु महानद्यास्तीरं देवालयस्तथा |
एकलिङ्गं श्मशानन्तु शून्यागारं चतुष्पथम् ||

प्. ७६४) [गिरुवन्दनम्]

एकग्रामे स्थितो नित्यं गत्वा वन्देत वै गुरुम् |
गुरुरेव परं ब्रह्म तस्मादादौ तमर्चयेत् || १५ ||

[नित्यनैमित्तिकादिकर्तव्यता]

नित्यं नैमित्तिकं कुर्यात् संसर्गं साधुभिः सह |
स्नायाच्च पञ्चगव्येन केवलामलकेन वा || १६ ||

[स्नान-तर्पणोपदेशः]

शक्तौ त्रिसवनस्नानमन्यथा द्विः सकृच्च वा |
अस्नातस्य फलं नास्ति न चातर्पयतः पितॄन् || १७ ||

[त्याज्यानि]

स्त्रीशूद्रपतिव्रात्यनास्तिकोच्छिष्टभाषणम् |
असत्यभाषणञ्चैव कौटिल्यं दूरतस्त्यजेत् || १८ ||

वर्जयेद् गीतवाद्यादिश्रवणं नृत्यदर्शनम् |
अभ्यङ्गं गन्धलेपञ्च पुष्पधारणमेव च || १९ ||

मैथुनं तत्कथालापं तद्गोष्ठीं परिवर्जयेत् |
अस्नानञ्च द्विजान् स्त्रियो नैव स्पृशेत्तदा || २० ||

त्यजेदुष्णोदके स्नानमनिवेदितभोजनम् |
प्राणिहिंसां न कुर्वीत पुरश्चरणकृन्नरः || २१ ||

[अन्यतो वस्तुग्रहणनिषेधः]

विहाय वह्निं नहि वस्तु किञ्चिद्
ग्राह्यं परेभ्यः सति सम्भवे च |
असम्भवे तीर्थवहिर्विशुद्धात्
पर्वातिरिक्ते प्रतिगृह्य जप्यात् || २२ ||

प्. ७६५) [दशाविशेषं जपनिषेधः]

उष्णीषी कञ्चुकी गन्गो मुक्तकेशोऽप्यनावृतः |
अपवित्रकरोऽशुद्धः प्रसर्पन्न जपेत् क्वचित् || २३ ||

अनावृतकरो भूत्वा शिरसा प्रावृतोऽथवा |
चिन्ताव्याकुलचित्तो वा क्रुद्धो भ्रान्तस्त्वरान्वितः || २४ ||

मुक्तकच्छः शयानो वा गच्छन्नुत्थित एव वा |
रथ्यायामशिवे स्थाने न जपेत्तिमिरालये || २५ ||

[जपे विशेषोपदेशः]

शनैः शनैः परिस्पष्टं न द्रुतं न विलम्बितम् |
न न्यूनं नातिरिक्तञ्च जपं कुर्याद्दिने दिने || २६ ||

[जपे दिनलङ्घननिषेधः]

नैरन्तर्यविधिः प्रोक्तो न दिनं व्यतिलङ्घयेत् |
दिवसातिक्रमात्त्तेषां सिद्धिहानिः प्रजायते || २७ ||

[जपे कालकथनम्]

अन्यन्यमानसः प्रायो जपेन्मध्यन्दिनावधि |

[जपे वस्त्रनियमः]

नैकवासा जपेन्मन्त्रं बहुवासाकुलोऽपि वा || २८ ||

[जपतो जपत्यागकारणानि]

पतितानामन्त्यजानां दर्शने भाषणे श्रुते |
क्षुतेऽधोवायुगमने जृम्भणे जपमुत्सृजेत् || २९ ||


२५ | रथ्यायामिति | निन्दितस्थानमुक्तं निबन्धे षोडशपटलेऽपि-

राजानः सचिवा यत्र पुरुषाः प्रभवो जनाः |
चरन्ति येन मार्गेण न वसेत् तत्र साधकः || इति |

प्. ७६६) [पुनर्जपे कर्त्तव्यानि शौचादीनि]

उत्थायाचम्य तत्प्राप्तौ प्राणायामं षडङ्गकम् |

[एवं कृत्वा प्रात्यहिकजपकरणम्]

कृत्वा सम्यग् जपेच्छेषं यद्वा सूर्यादिदर्शनम् || ३० ||

[पुरश्चरणे शययानियमः]

शयीत कुशशययायां शुचिवस्त्रधरः सदा |
प्रत्यहं क्षालयेच्छययामेकाकी निर्भयः स्वपेत् || ३१ ||

[देवीपूजाधारकथनम्]

लिङ्गस्थां पूजयेद्देवीं पुस्तकस्थां तथव च |
स्थण्डिलस्थां महामायां पादुकाप्रतिमासु च || ३२ ||

चित्रिने त्रिदिनेनाथ जलस्थां वाऽपि पूजयेत् |

[खड्गादीनां विशेषः]

पञ्चाशदङ्गुलं खड्गं त्रिशिखञ्च त्रिशूलकम् || ३३ ||

शिलायां पर्वतस्याग्रे तथा पर्वतगह्वरे |
देवीं संपूजयेन्नित्यं भक्तिप्रभासमन्वितः || ३४ ||

[दे�सवि�सेषे देवीपूजाफलम्]

वाराणस्यां कृता पूजा सम्पूर्णफलदायिनी |
तत�स्चतुर्गुणा प्रोक्ता पुरुषोत्तमसन्निधौ || ३५ ||

ततोऽपि द्विगुणा पूजा द्वारवत्यां वि�सेषतः |
सर्वक्षेत्रेषु पीठेषु पूजा द्वारवतोसमा || ३६ ||

विन्ध्ये �सतगुणा प्रोक्ता ग�न्गायामपि तत्समा |
आर्यावर्ते मध्यदे�से ब्रह्मावर्ते तथैव च || ३७ ||

प्. ७६७) विन्ध्ये च फलदा पूजा प्रयागे पुष्करे तथा |
तत�स्चतुर्गुणा प्रोक्ता करतोयानदीजले || ३८ ||

तस्माच्चतुर्गुणा प्रोक्ता नन्दिके�स्वरसन्निधौ |
ततः सिद्धे�स्वरीयोनौ तस्माद् द्विगुणसिद्धिदा || ३९ ||

तत�स्चतुर्गुणा प्रोक्ता लौहित्यनदकुण्डके |
तत्समा कामरूपेण सर्वत्रैव जले स्थले || ४० ||

सर्व�स्रेष्ठो यथा विष्णुर्लक्ष्मीः सर्वोत्तमा यथा |
देवीपूजा तथा �सस्ता कामरूपे सुरालये || ४१ ||

देवीक्षेत्रं कामरूपं विद्यते न हि तत्समम् |
अन्यत्र विरला देवी कामरूपे गृहे गृहे || ४२ ||

ततः �सतगुणं प्रोक्तं नीलकूटस्य मण्डलम् |
ततोऽपि द्विगुणं प्रोक्तं हैरके �सिवलि�न्गके || ४३ ||

ततः �सतगुणं प्रोक्तं कामाख्यायोनिमण्डले |
कामाख्यायां महामाया-पूजां यः कृतवान् सकृत् || ४४ ||

स चेह लभते कामान् परत्र �सिवरूपताम् |
न तस्य सदृ�सोऽप्यस्ति कृति तस्य न विद्यते |
वामके�स्वरतन्त्रेषु प्रभुणोक्तमिदं मतम् || ४५ ||

[पुर�स्चरणविधिः]

अथातः संप्रवक्ष्यामि विधानमत्र यद्भवेत् |

[भूमिसंस्कारे कीलकस्थापनम्]

अष्टौ च कीलकान् कुर्यादभीष्टसहितान् पुनः || ४६ ||


४६-४८ | अष्टौ च कीलकानिति | कीलकारोपणमुक्तं पुर�स्चरणबोधिनीधृतनिबन्धे-

प्. ७६८)  मूलमन्त्रास्त्रमन्त्रेण प्रत्येकं �सतमष्ट च |
अभिमन्त्र्य अष्टदिक्षु भूमौ तान् विलिखेत् सुधीः || ४७ ||

[कीलेषु दिक्पतिपूजनम्]

तेषु कीलेषु पूर्वादिक्रमतो दिक्पतीनपि |
अष्टौ संपूज्य गन्धाद्यैः कदलीमोदकादिभिः || ४८ ||

[दिक्पतिभ्यो बलिदानं वास्तुदेवतापूजनञ्च]

बलिं तेभ्योऽथवा दत्त्वा पूजयेद् वास्तुदेवताम् |
क्षेत्रे च कीलिते मन्त्री न विघ्नैः परिभूयते || ४९ ||

[क्षेत्रपालादीनां पूजा]

क्षेत्रपालं गणे�सञ्च वटुकं योगिनीं तथा | 
पूजयेद् गन्धपुष्पाद्यैस्ततः क्षेत्रं समा�स्रयेत् || ५० ||


क्षीरिवृक्षोद्भवान् कीलानस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितान् |
निखनेद् द�सदिग्भागे तेष्वस्त्रञ्च प्रपूजयेत् ||
क्षेत्रे च कीलिते मन्त्री न विघ्नैः परिभूयते ||

कीलकारोपणे निषिद्धस्थानमुक्तं कालीकुलामृते षष्ठपटले-

महातीर्थे �सून्यगेहे देवतायतनेऽपि वा |
न कीलकान् खनेत् तत्र जपमात्रेण सिध्यति || इति |

वि�सेषस्तु निबन्धे-

सुदर्�सनास्त्रं संजप्य चाष्टोत्तर�सतं ततः |
वेदिकाद�सदिग्भागे तान् कीलान् निखनेत् क्रमात् ||
ओं ये चात्र विघ्नकर्तारो भुवि दिव्यन्तरिक्षगाः |
विघ्नभूता�स्च ये चान्ये मम मन्त्रस्य सिद्धिषु ||
ममैतत् कीलितं क्षेत्रं परित्यज्य विदूरतः |
अपसर्पन्तु ते सर्वे निर्विघ्नं सिद्धिरस्तु मे ||
अनेन निखनेत् कीलांस्तेषु लोके�स्वरान् यजेत् | इति |

प्. ७६९) [कूर्मचक्रलिखनम्]

क्षेत्रमध्यं समा�स्रित्य कुर्मचक्रं लिखेत् सुधीः |
दीपस्थां गुटिकां कुर्यात् सितपत्रनिवारिणीम् || ५१ ||


५१ | क्षेत्रमध्यमिति | कूर्मचक्रप्रमाणमुक्तं पुर�स्चरणबोधिनीधृतनिबन्धे-

यत्र ग्रामे जपेन्मन्त्री तत्र कूर्मं विचिन्तयेत् | 
दीपस्थानं समासाद्य कृतं कर्म फलप्रदम् ||

दीपस्थानं यथा गौतमीये-

दीपस्थानं द्विधा प्रोक्तं मुखं पृष्ठञ्च मन्त्रिणः |
दीपस्थाने भवेत् सिद्धिर्नान्यथ कोटिजापनैः ||

निबन्धे-

चतुरस्रं भुवं भित्त्वा कोष्ठानं नवकं लिखेत् |

कूर्मचक्रनिषेधस्थानमुक्तं गौतमीये-

पर्वते सिन्धुतीरे वा पुण्यारण्ये नदीतटे |
यदि कुर्यात् पुर�स्चर्यां तत्र कूर्मं न चिन्तयेत् ||

वै�सम्पायनसंहितायाञ्च-

पुण्यक्षेत्रं गृही तीर्थं देवतायतनं �सुभम् |
विल्वमूलं समुद्र�स्च वनमुद्यानमेव च ||
एषु स्थानेषु विप्रेन्द्र कूर्ममुद्रां न चिन्तयेत् || इति | 

कूर्मचक्रं यथा-

पूर्वकोष्ठादि विलिखेत् सप्तवर्गाननुक्रमात् |
लक्षमी�से मध्यकोष्ठे स्वरान् युग्मक्रमाल्लिखेत् | 
दिक्षु पूर्वादितो यत्र ग्रामाद्यक्षरसंस्थितिः ||
मुखं तत् तस्य जानीयाद्धस्तावुभयतः स्थितौ |
कोष्ठे कुक्षी उभे पादौ द्वे �सिष्टं पुच्छमीरितम् |
क्रमेणानेन विभजेन्मध्यस्थमपि भागतः ||

प्. ७७०) मुखस्थो लभते सिद्धिं करस्थः स्वल्पजीवनः |
उदासीनः कुक्षिसंस्थः पादस्थो दुःखमाप्नुयात् ||
पुच्छस्थः पीड्यते मन्त्री बन्धनोच्चाटनादिभिः ||
कूर्मचक्रमिदं प्रोक्तं मन्त्रिणां सिद्धिदायकम् ||

पि�न्गलायाम्-

कूर्मचक्रमविज्ञाय यः कुर्याद् जपयज्ञकम् |
तस्य यज्ञफलं नास्ति सर्वानर्थाय कल्पते ||



चित्र




      यद्यपि ग्रन्थकृता पूर्णानन्देन तृतीयप्रका�से कूर्मचक्रमभिहितम्, तथाप्यत्र 
प्रकारवि�सेषो वर्तते तन्त्रसारे पुर�स्चरणबोधिन्यां चेति टिप्पण्यां पुनरुल्लिख्यते |
      
प्. ७७१) [एवं पूर्वदिने भूमेः संस्कारः]

इति भूमेस्तु संस्कारं कुर्यात् पूर्वदिने सुधीः |

[आरम्भदिने प्रातःकृत्यादि]

अथ प्रातः समुत्थाय कृतनित्यक्रियः �सुचिः || ५२ ||

रजोभिर्धूपदीपाद्यैः कल्पयेन्मण्डलोज्ज्वलम् |
कृत्वा कल्पोक्तविधिना पूजयेत् परमे�स्वरीम् || ५३ ||

[जपे उपवे�सनादिप्रकारः]

पद्मासनः प्राग्वदनोऽप्रलापी
�सुद्धेन्द्रियस्तर्जनिवर्जिताभिः |
अक्षस्रजात्मा�न्गुलिभिर्यजेत्तां
नातिद्रुतं नातिविलम्बितञ्च || ५४ ||

[प्रतिदिनजपसंख्या]

यावत्संख्यं जपेदह्नि पूर्वस्यां तावदेव तु |
दिनान्तरेऽपि प्रजपेदन्यथा सिद्धिरोधकृत् || ५५ ||

[�सिवप्रतिमादि सन्निधौ जपोपदे�सः]

�सिवस्य सन्निधाने वा सूर्याग्न्यो�स्च गुरोरपि |
दीपस्य ज्वलितस्यापि जपकर्म समारभेत् || ५६ ||

[प्रातरारभ्य मध्याह्नपर्यत्तं जपः कर्तव्यः]

प्रातरारभ्य मन्त्रज्ञो जपेन्मध्यन्दिनावधि |

[जपे आसननिर्णयः]

अथासनं प्रवक्ष्यामि येन सिद्धिर्भवेत् किल || ५७ ||



५७-५८ | अथासनमित्यादि | आसने वि�सेष उक्तः पुर�स्चरणबोधिन्यां

प्. ७७२) कु�सासने ज्ञानसिद्धिः �स्रीकामो व्याघ्रचर्मणि |
ऊर्णासने दुःखहानिः कम्बले सर्वसिद्धयः || ५८ ||


हंसमाहे�स्वरे-

कम्बलं कोमलं कौ�सं दारवं कर्मसाधनम् |
एतेषामासनं ग्राह्यं चर्मासनं सुरे�स्वरि ||
लोम्नि चैव यदासीनस्तदा सर्वं विन�स्यति |
लोमस्पर्�सनमात्रेण सिद्धिहानिः प्रजायते ||

तथाच निर्लोमचर्मासनं कार्यमित्यर्थः |

काम्यार्थं कम्बलञ्चैव �स्रेष्ठञ्च रक्तकम्बलम् |
कृष्णाजिने ज्ञानसिद्धिर्मोक्षं �स्रीव्याघ्रचर्मणि |
कु�सासने मन्त्रसिद्धिर्नात्र कार्या विचारणा ||
धरण्यां दुःखसम्भूतिर्दौर्भाग्यं दारुजासने |
वं�सासने दरिद्रः स्यात् पाषाणे व्याधिपीडनम् ||
तृणासने य�सोहानिः पल्लवे चित्तविभ्रमः |
जपध्यानतपोहानिं वस्त्रासनं करोति हि ||

	तत्र वस्त्रासनं केवलमेव निषिद्धं, वस्त्रासनं रोगहरमित्यादिना वि�सिष्टस्य 
फलजनकत्वाभिधानात्, चेलाजिनकु�सोत्तरमिति भगवद्वचनाच्च | अत्र सर्वाधः कु�सासनं 
तदुपरि चर्म, तदुपरि वस्त्रम्-

ततस्तु साधको नित्यं सर्वाधः कौ�समासनम् |
अजिनं स्थापयंस्तत्र कुर्याद् वस्त्रावृतं द्वयम् ||

इति रत्नगर्भधृततन्त्रार्णवात् | एवं दारुजासनं केवलमेव निषिद्धम्, 
कु�सादिसमभिव्याहारेण तु विहितम्, दारवं कर्मसाधनमित्येकवाक्यत्वादिति बोध्यम् | अथवा 
काष्ठासननिषेध आम्रादिकाष्ठनिषयः, विधिस्तु गाम्भार्यादिपरः | ताराभक्तिसुधार्णवे 
च-

तृणपल्लवकाष्ठानि पाषाणं मृन्मयं तथा | 
वं�सासनञ्च वस्त्रञ्च केवलं क्षितिमासनम् ||
एवमष्टविधं देवि चासनं परिवर्जयेत् || इति | 

ब्रह्मयामलवचनमपि तत्परं व्याख्येयम् | गौतमीयेऽपि-

तथा मृद्वासने मन्त्री पटाजिनकु�सोत्तरे | इति |

प्. ७७३) �स्वेतं वा रक्तवसनं स्वासनाय प्रकल्पयेत् |

[यतिब्रह्मचारिणोर्वि�सेषः]

वि�सेद् यतिर्ब्रह्मचारी कृष्णसाराजिने सदा || ५९ ||

[आसनपरिमाणम्]

एकहस्तं द्विहस्तं वा चतुर�न्गुलमुच्छ्रितम् |
स्वस्तिके वाथ पद्मे वा वि�सेत्तत्र निराकुलम् || ६० ||

[भूम्याद्यासनानां फलवै�सिष्ट्यम्]

भूमौ भूपमयं कुलक्षयकरं वं�सासने रोगदम् |
काष्ठञ्चैव तथासनं प्रकुरुते �सैलं महादुःखदम् |
पत्रं दुःखकरं जलं भयकरं तन्तु�स्च विद्वेषणम् |
मेषं क्रै (त्रै) भृमिकमासनादि सकलं
				मोक्षादिसिद्धिप्रदम् || ६१ ||

[अभिचारादिकर्मस्वासनवि�सेषः]

अभिचारे कृष्णरक्तं व�स्यादिसर्वकर्मणि |
�सान्तिके धवलः प्रोक्तः सर्वार्थ�स्चित्रकम्बले || ६२ ||


योगिनीहृदये-

नादीक्षितो वि�सेज्जातु कृष्णसाराजिने गृही |
वि�सेद् यतिर्वनस्थ�स्च ब्रह्मचारी च भिक्षुकः ||

त्रिपुरामहार्णवे-

न भूमौ व्यजने पत्रे न वसेदित्यादिः |

कौलिकानामासनवि�सेषस्तु ताराभक्तिसुधार्णवधृतमत्स्यसूक्ते-

मृदु कम्बलमासीनोऽप्यन्येषु कोमलेषु वा |
विष्टरे वा सुखासीनः साधयेत् सिद्धिमुत्तमाम् || इति |

प्. ७७४) [मालानिरूपणम्]

अथ मालाविधानञ्च प्रवक्ष्यामि समासतः |
अकारादिक्षकारान्ता वर्णमाला प्रकीर्तिता || ६३ ||

[सबिन्दुवर्णोच्चारणानन्तरं मन्त्रजपनिरूपणम्]

सबिन्दुवर्णमुच्चार्य प�स्चान्मन्त्रं जपेत् सुधीः |

[मालामेरुनिरूपणम्]

अनुलोमविलोमेन क्षकारो मेरुरुच्यते || ६४ ||

[मालावि�सेष-फल-निरूपणम्]

अथ मुक्ताफलमयी चतुर्वर्गप्रदायिनी |
वाक्सिद्धि�स्च तथा माला स्फाटिकेन चरेत् किल || ६५ ||

रक्ताऽक्षमालिका मोक्षे भवेत् सर्वसमृद्धिदा |
प्रबालमाला व�स्ये तु सर्वकामार्थसिद्धिदा |
पुत्रजीवकमाला तु लक्ष्मी-विद्याप्रदायिनी || ६६ ||

क्रमाख्या मालया लक्ष्मीर्जायते सुमहीयसी |
रक्तचन्दनमाला तु व�स्या सौभाग्यदा भवेत् || ६७ ||

सौवर्णरौप्यघटिता माला कामान् प्रयच्छति |
निर्मिता �स�न्खमणिभिः कुरुते कीर्तिमव्ययाम् |
सर्वैरेभिर्विरचिता माला स्यान्मुक्तये नृणाम् || ६८ ||

[मालायां संख्यानिरूपणम्]

पञ्चविं�सतिभिर्बीजैर्माला मोक्षं प्रकल्पयेत् |
सप्तविं�सतिभिः पुष्टौ त्रिं�सद्भिर्मोक्षकर्मणि || ६९ ||

प्. ७७५) त्रिं�सद्भिः पञ्चपूर्वाभिरभिचारे च कर्मणि |
पञ्चा�सद्भि�स्च या माला सर्वकर्मणि सा �सुभा || ७० ||

चतुराद्या भवेत् सा तु सर्वकर्मफलप्रदा |
अष्टोत्तर�सतैः सर्वसिद्धिः स्यादपवर्गदा || ७१ ||

[का�स्यां सिद्धिदोषकथनम्]

का�स्यामेव महादोषा न तु सिध्यन्ति साधकाः |

[सूत्रवर्णकथनम्]

�सुक्लं रक्तं तथा कृष्णं �सान्तिव�स्याभिचारके || ७२ ||

[सूत्र-सम्पातनम्]

सूत्रं सम्पातयेद् विद्वान् पट्टसूत्रमथापि वा |

[सूत्र-तन्तु-वि�सेषेण मालावि�सेषग्रन्थनम्]

कार्पासैर्वैष्णवी माला पद्मसूत्रैरथापि वा || ७३ ||

ऊर्णाभिर्वा फलैर्वापि �सैवी माला प्रकीत्तिता |

[कल्पोक्तसंख्यया जपकथनम्]

गृहीत्वा संस्कृतां मालां चन्दनेन प्रपूजिताम् || ७४ ||

समा�स्रित्य जपेद् विद्वान् कल्पमानेन साधकः |

[होमसंख्यानियमः]

संपूर्णेन प्रजप्त्वा वै जपसंख्याद�सां�सतः || ७५ ||


७०-७१ | त्रिं�सद्भिरिति | अभिचारकर्मणि पञ्चत्रिं�सद्भिर्जपः कार्यः 
चतुःपञ्चा�सत्संख्याका माला सर्वकर्मफलप्रदा भवतीत्यर्थः |

७५-७६ | संपूर्णेनेति | तथाच तत्तत्कल्पोक्तपूर्णसंख्यावधिक-मन्त्रजपानन्तरं 
तद्द�सां�सं तच्चतुर्थां�स वा स्वाहान्तं मन्त्रमुच्चार्य पूर्वपटलोक्तलक्षणकुण्डे 
जुहुयात् |

प्. ७७६) यद्वा जपचतुर्थां�सं स्वाहान्तं मन्त्रमुच्चरन् |
यथोक्तकुण्डे जुहुयाद् यथाविधि विधानतः || ७६ ||

[अत्र प्रकारान्तरम्] 

अथवा पूजयेज्जप्त्वा जुहुयात्तद्द�सां�सतः |

[तर्पणकथनम्]

ततो होमद�सां�सेन जले संपूज्य देवताम् || ७७ ||

सायुधपरिवारान्तां देवीं सलिलमध्यगाम् |
तर्पयामीति मन्त्रेण तर्पयेद्देवतामुखे || ७८ ||

[तर्पणे वस्तुनियमः]

तर्पयेत् कुसुमैः सर्वैः सर्वापत्-परि�सान्तये |
घृतैः पूर्णायुषः सिद्ध्यै क्षौद्रैः सौभाग्यसिद्धये || ७९ ||

दुग्धैरारोग्यसंसिद्ध्यै त्रिभिरै�स्वर्यसिद्धये |
नारिकेलोदकैः प्रीत्यै हिमतोयैर्नृपाप्तये |
सर्वार्थसिद्धये तोयैरभिषिञ्चेज्जगन्मयीम् || ८० ||


�साक्तानन्दतर�न्गिण्याञ्च-

स्वकल्पोक्तक्रमेणैव जपं कृत्वा वरानने |
होमयेत् तद्द�सां�सेन तद्द�सां�सेन तर्पणम् ||

इत्याद्युक्तम् | निबन्धे अष्टाद�सपटले च-

जपान्ते प्रत्यहं मन्त्री होमयेत् तद्द�सां�सतः |
तर्पणञ्चाभिषेकञ्च तत्तद्द�सां�सतः प्रिये |
प्रत्यहं भोजयेद् विप्रान् न्यूनाधिकप्र�सान्तये ||
अथवा सर्वसम्पूर्त्तौ होमादिकमथाचरेत् ||

पुर�स्चरणचन्द्रिकायाम्-

अथवा लक्षसंख्यायाः संपूर्तौ होममाचरेत् |
किंवा यस्य जपो यावांस्तत्पूर्तौ होममाचरेत् || इति |

प्. ७७७) [अभिषेकनिरूपणम्]

तर्पणस्य द�सां�सेन नमोऽन्ते मूलमुच्चरन् |
अभिषिञ्चेत् स्वमूर्द्धानं जलैः कुम्भाख्यमुद्रया || ८१ ||

[ब्राह्मणभोजननिरूपणम्]

मार्जनस्य द�सां�सेन कुर्याद् ब्राह्मणभोजनम् || ८२ ||

[प्रकारान्तरेणा�न्गनिरूपणम्]

अथवाऽन्यप्रकारेण मन्त्रजापी सुखं व्रजेत् |
पूजा त्रैकालिकी नित्यं जपस्तर्पणमेव च |
होमो ब्राह्मणभुक्ति�स्च जपा�न्गेयं पुरस्क्रिया || ८३ ||

[होमाद्य�सक्तौ तत्तत्संख्यादिगुणादिजपः]

यद् यद�न्गं विहीयेत तत्संख्याद्विगुणं जपम् |
कुर्वीत त्रिचतुःपञ्चसंख्यया जातिभेदतः || ८४ ||

[मन्त्रदुष्टत्वकथनम्]

एकम�न्गं विहीयेत मन्त्रो दुष्टत्वमाप्नुयात् || ८५ ||

[उत्तमभोजनदाने सर्वस्य सफलता]

अन्नै�स्च विविधै�स्चैव पदार्थैः षड्रसान्वितैः |
सुभोजितेषु सर्वेषु सर्वं हि सफलं भवेत् || ८६ ||

[गुरवे दक्षिणादानम्]

गुरवे दक्षिणां दद्याद् यथाविभवपूर्वकम् || ८७ ||


८४ | यद् यद�न्गमिति | तथा च ब्राह्मणो होमा�सक्तौ होमसंख्याद्विगुणं जपं कुर्यात्, 
क्षत्रियस्तु त्रिगुणं, वै�स्य�स्चतुर्गुअणं, �सूद्रः पञ्चगुणमिति |

प्. ७७८) [ज्ञाति-द्विजपूजा]

ज्ञातीन् द्विजान् परं भक्त्या पूजयेन्मधुमांसकैः |
एवं कृते पुर�स्चर्या साधयेदिष्टदेवताम् || ८८ ||

[कृतस�न्कल्पस्य पुर�स्चरणस्यात्याज्यता]

पुर�स्चरणकाले तु यदि स्यान्मृतसूतकम् | 
तथाऽपि कृतस�न्कल्पी व्रतं नैव परित्यजेत् || ८९ ||

[अकृतस�न्कल्पिनः कृत्यम्]

यदाप्यकृतस�न्कल्पी नित्यनैमित्तिके स्थितः | 
स्नात्वा नित्यन्तु निर्वर्त्यमानस्य(अ) क्रिययातु वै || ९० ||

वाह्यपूजाक्रमेणैव ध्यानयोगेन पूजयेत् |

[मानसजपे दोषाभावः]

न दोषो मानसे जप्ये सर्वदे�सेऽपि सर्वदा || ९१ ||

[जपस्य �स्रेष्ठत्वम्]

जपनिष्ठो द्विज�स्रेष्ठः सर्वयज्ञफलं लभेत् | 
सर्वेषामेव यज्ञानां जपयज्ञः प्र�सस्यते || ९२ ||

[पुर�स्चरणान्मन्त्रासिद्धौ उपायान्तरकथनम्]

एवमनुष्ठितो मन्त्रो यदि सिद्धो न जायते |
उपायास्तत्र कर्तव्याः सन्तु �स�न्करभाषिताः || ९३ ||

[द्रावणादीनामुद्दे�सः]

द्रावणं रोधनं व�स्यं पीडनं पोष-�सोषणे |
दहनान्तं पुनः कुर्यात्ततः सिद्धो भवेद् ध्रुवम् || ९४ ||

प्. ७७९) [द्रावणकथनम्]

द्रावणं वारुणे बीजे ग्रथिते क्रमयोगतः |
तन्मन्त्रयन्त्रमालिख्य सिह्लकर्पूरकु�न्कुमैः || ९५ ||

उ�सीरचन्दनाभ्यान्तु मन्त्रं संलिखितं लिखेत् |
क्षीराज्यमधुतोयानां मध्ये तल्लिखितं भवेत् || ९६ ||

पूजनाज्जपनाद्धोमाद् द्रावितः सिद्धिदो भवेत् |

[रोधनकथनम्]

द्रावितोऽपि न सिद्ध�स्चेद्रोधनं तस्य कारयेत् || ९७ || 

सारस्वतेन बीजेन संपुटीकृत्य संजपेत् |

[व�स्यकथनम्]

एवं रुद्धो भवेत् सिद्धो नो चेत्तद्व�स्यमाचरेत् || ९८ ||

अलक्तं चन्दनं कुष्ठं हरिद्रामदसिह्लकम् |
एतैः स्वमन्त्रमालिख्य भूर्जपत्रे सु�सोभने |

[पीडनकथनम्]

धार्य कण्ठे भवेत् सिद्धो न चेत्तत् पीडनं चरेत् || ९९ ||

अधरोत्तरयोगेण पदानि परिजप्य च |
ध्यायेत् स्वदेवतां तद्वदधरोत्तररूपिणीम् || १०० ||

विद्यामादित्यदुग्धेन लिखित्वा क्रमतः सुधीः |
तथाभूतेन मन्त्रेण होमः कार्यो दिने दिने || १०१ ||


९५ | द्रावणमिति | वारुणं बीजम् वं इति | सिह्लः, यावनः, तुरुष्कः पिण्डकः सिह्लो यावन 
इत्यमरः ; लोहवान् इति ख्यातः |

९८ | सारस्वतेनेति | ऐ/ इति बीजं मन्त्रस्यादावन्ते च संयोज्य जपेदित्यर्थः |

प्. ७८०) [पोषणकथनम्]

पीडितो लज्जयाविष्टः सिद्धः स्यादथ पोषयेत् |
बालायास्त्रितयं बीजमाद्यन्ते तस्य योजयेत् || १०२ ||

गोक्षीरमधुनाऽऽलिख्य विद्यां पाणौ विधारयेत् || १०३ ||

[�सोषणकथनम्]

पोषितोऽयं भवेत् सिद्धो न चेत् कुर्वीत �सोषणम् |
विद्याञ्च वायुबीजेन मन्त्री कुर्याद् विदर्भताम् || १०४ ||

एषा विद्या गले धार्या लिखित्वा वरभस्मना |

[दहनकथनम्]

�सोषितोऽपि न सिद्ध�स्चेद्दहनीयोऽग्निबीजतः || १०५ ||

आग्नेयेन तु बीजेन मन्त्रस्यैकैकमक्षरम् |
आद्यन्तमध्य ऊर्द्ध्वन्तु योजयेद्दाहकर्मणि || १०६ ||

ब्रह्मवृक्षस्य तैलेन मन्त्रमालिख्य धारयेत् |
कण्ठदे�से ततो मन्त्रः सिद्धः स्याच्छ�न्करोदितः || १०७ ||

[पुर�स्चरणानन्तरम् गुरुपूजा]

पुर�स्चर्यां विधायैवं गुरुं संपूजयेत् सुधीः |

[मन्त्रादीनां गोपनम्]

गुरुं संपूजयेद्धीमान् मन्त्रं यत्नेन गोपयेत् |
अक्षमालाञ्च मुद्राञ्च गुरोरपि न दर्�सयेत् || १०८ ||

[मन्त्रदेवतागुरुषु भक्तिः कर्तव्या]

मन्त्रे तु देवतायान्तु तथा मन्त्रविदे गुरौ |
त्रिषु भक्तिः सदा कार्या सा हि प्रथमसाधना || १०९ ||

प्. ७८१) [मन्त्रदेवतयोरैक्यम्]

मन्त्रो हि देवता ज्ञेया देवता मन्त्ररूपिणी |
द्वयोर्भेदो न कर्तव्यो यदीच्छेत् परमं पदम् || ११० ||

[मन्त्रसिद्धौ सर्वसिद्धिः]

सम्यक् सिद्ध्यैकमन्त्रस्य नासिद्धमिह भूतले || १११ ||

[एकद्व्यादिलक्षसंख्याभेदेन फलभेदः]

अथ लक्षप्रभेदेन जपमाहात्म्यमुच्यते |
लक्षमात्रं जपेन्मन्त्री महापापैः प्रमुच्यते || ११२ ||

लक्षद्वयेन पापानि सप्तजन्मभवान्यपि |
महापातकमुख्यानि ना�सयेन्नात्र सं�सयः || ११३ ||

ततो लक्षत्रयं जप्त्वा मन्त्र-यन्त्रकलेवरः |
महापातककोटीस्तु ना�सयेन्नात्र सं�सयः || ११४ ||

चतुर्लक्षं जपेन्मन्त्री महावागी�स्वरो भवेत् |
कुबेर इव रत्नाढ्यः पञ्चलक्षजपान्नरः || ११५ ||

षल्लक्षजपमात्रेण महाविद्याधरो भवेत् |
सप्तलक्षजपान्मन्त्री खेचरीमेलको भवेत् || ११६ ||

अष्टलक्षजपान्मन्त्री देवपूज्यो भवेद् ध्रुवम् |
अणिमाद्यष्टसिद्धीनां नायकः साधको भवेत् |
व�सगास्तस्य राजानो योषित�स्च वि�सेषतः || ११७ ||

नवलक्षप्रमाणेन जपेत्त्रिपुरसुन्दरीम् | 
रुद्रमूर्तिः स्वयं कर्ता हर्ता साक्षान्न सं�सयः || ११८ ||

प्. ७८२) [नवलक्षजपे स्थानभेदः]

मेढ्रस्थाने �सिखाकारमाधारे कनकप्रभम् | 
नाभिस्थं सूर्यविम्बाभं हृदि ज्योतिः�सिखामयम् || ११९ ||

तदूर्द्ध्वे भास्करमयं कण्ठे दीप�सिखामयम् |
लम्बिके चन्द्रबिम्बाभं भ्रूमध्ये रत्नवद्रुचिः || १२० ||

नवमे वि�स्वतेज�स्च नवलक्षाणि यानि च |
एभिः स्थानस्थितो योगी नवलक्षं समभ्यसेत् || १२१ ||


११९-१२१ | मेढ्रस्थाने इत्यादि | नवचक्रविवेकानुसारेणोक्तमिदं, तदूर्द्ध्वे आज्ञाचक्रे, 
लम्बिके तालुचक्रे इत्यर्थः | नवचक्रविवेकस्तु सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषदि- अथ हैनं देवा 
ऊर्चुनवचक्रविवेकमनुब्रूहीति | तथेति स होवाच- आधारे ब्रह्मचक्रं त्रिरावृत्ति 
भगमण्डलाकारं तत्र मूलकं देव�सक्तिः, पावकाकारं ध्यायेत्, तत्रैव 
कामरूपपीठं सर्वकामफलप्रदं भवति | इत्याधारचक्रम् | द्वितीयं 
स्वाधिष्ठानचक्रं षड्दलं, तन्मध्ये प�स्चिमाभिमुखं लि�न्गं प्रबाला�न्कुरसदृ�सं 
ध्यायेत्, तत्रैवोड्यानपीठं जगदाकर्षणसिद्धिदं भवति | तृतीयं नाभिचक्रं 
पञ्चावर्तं सर्पकुटिलाकारं तन्मध्ये कुण्डलिनीं बालार्ककोटिप्रभां तनुमध्यां 
ध्यायेत् | सामर्थ्य�सक्तितः सर्वसिद्धिप्रदा भवति | मणिपूरकचक्रं 
हृदयचक्रमष्टदलमधोमुखम्, तन्मध्ये ज्योतिर्मयलि�न्गाकारं ध्यायेत् | सैव हंसकला 
सर्वप्रिया सर्वलोकव�स्यकरी भवति | कण्ठचक्रं चतुर�न्गुलम्, तत्र वामे इडा चन्द्रनाडी, 
दक्षिणे पि�न्गला सूर्यनाडी, तन्मध्ये सुषुम्णां �स्वेतवर्णां ध्यायेत्, य एवं 
वेदानाहतसिद्धिदो भवति | तालुचक्रं तत्रामृतधाराप्रवाह, घण्टकालिदिमूलचक्ररन्ध्रे 
राजदण्डावलम्बिनी विवरं द�समद्वारं तत्र �सून्यं ध्यायेत्, चित्तलयो भवति | सप्तमं 
भ्रू-चक्रम�न्गुष्ठमात्रं, तत्र ज्ञाननेत्रं दीप�सिखाकारं ध्यायेत्, तदेव पालकदं 
वाक्सिद्धिदं भवति | आज्ञाचक्रमष्टमं ब्रह्मरन्ध्रनिर्वाणचक्रं तत्र सूचिकागृहेतरं 
धूम्र�सिखाकारं ध्यायेत् | तत्र जालन्धरपीठं मोक्षप्रदं भवति |
	परं ब्रह्मचक्रं नवममाका�सचक्रं, तत्र षोड�सदलपद्ममूर्द्ध्वमुखं 
तन्मध्यकर्णिकां

प्. ७८३) [नवचक्रभेदेन नवलक्षजपे सिद्धिः]

नवस्थानस्थितं लक्षं नवलक्षं तदुच्यते |
नव स्थानानि मन्त्रेण क्रमात् संभिद्य कुण्डलीम् || १२२ ||

विसर्गस्थामृतं पीत्वा पुनराधारमावि�सेत् | 
स्थानात् स्थानगतं मन्त्रं स्मरेदेवं क्रमेण तु |
मन्दभाग्योऽपि नियतं सिध्यते नात्र सं�सयः || १२३ ||

[प्रकारान्तरेण जपसिद्धिः]

अथवाधारपद्मे तु लि�न्गं वा प�स्चिमामुखम् |
ज्योतीरूपाञ्च योगिन्यं स्वयम्भूवाचकं परम् || १२४ ||

हृदि त्रिकोणमध्ये वा बाणलि�न्गं तथाकृतिम् |
मूर्ध्नि त्रिकोणमध्ये तु उत्तरं प�स्चिमामुखम् || १२५ ||

तत्र स्थित्वा जपेल्लक्षं यत्र कुत्र समाहितः |
ततो भगवती विद्या त्रैलोक्यव�सकारिणी || १२६ ||

[मालासंस्कारकथनम्]

अथ वक्ष्यामि मालायाः संस्कारं सर्वसिद्धिदम् || १२७ ||

[अप्रतिष्ठितमालया मन्त्रजपनिन्दा]

अप्रतिष्ठितमालाभिर्मन्त्रं जपति यो नरः |
सर्वं तन्निष्फलं विद्यात् क्रुद्धा भवति चण्डिका || १२८ ||

[मालासूत्रनिर्माणम्]

कान्तया रचिता सा तु द्रुतं सिद्धिकरी स्मृता |
ऊर्द्ध्वन्तु त्रिवृतं कार्यं तन्तुत्रयमधोवृतम् || १२९ ||


त्रिकुटाकारां तन्मध्ये ऊर्द्ध्व�सक्तिकां प�स्यन् ध्यायेत्, तत्रैव पूर्णगिरिपीठे 
सर्वेच्छसिद्धिसाधनं भवति | इति यद्यप्यत्र पूर्णानन्दमततः क्वचित् किञ्चिद् वैषम्यं 
दृ�स्यते तथापि मूलमेकमेवेति काममुपन्यस्तम् |

प्. ७८४) पुण्यस्त्रीरचितं सूत्रं कार्पासं पट्टमेव वा |
मूलास्त्रञ्च पठन् सूत्रं बीजं प्रक्षालयेत्ततः || १३० ||

[मालायां ग्रन्थिकरणम्]

एकैकमालामादाय ब्रह्मग्रन्थिं प्रकल्पयेत् |
ग्रन्थिहीनं न कर्तव्यं स्पृष्टास्पृष्टे न दुष्यति || १३१ ||

[�सैवादौ ग्रन्थ्यभावे दोषाभावः]

�सैवे च वैष्णवे सौरे गाणे�से �स्रीकरेऽपि च |
बीजकल्पान् पुनः कुर्यात्तत्र नास्ति विचारणा || १३२ ||

[ग्रन्थिहीने दोषाभावो देवीवि�सेषे]

या देव्यो ग्रन्थिहीनाः स्युर्लिख्यते तद�सेषतः || १३३ ||

कालिकात्वरिताया�स्च �सक्राद्याः षट्कभेदतः |
तेनाचरणवासिन्यो वाराह्या�स्च प्रपूजयेत् || १३४ ||

[माला�सोधने क्रियावि�सेषः]

अनुलोमविलोमाभ्यां मातृकाऽन्तरितं न्यसेत् |

[मालायाः पञ्चगव्येन �सोधनम्]

पञ्चगव्ये क्षिपेन्मालां �सिवमन्त्रेण मन्त्रिताम् || १३५ ||

[मालायां गन्धादिदानम्]

सद्योजातेन गन्धाद्यैर्वामदेवेन घर्षयेत् |
धूपयेत्तामघोरेण लेपयेत् पुरुषेण तु || १३६ ||

मन्त्रयेत् पञ्चमेनैव प्रत्येकन्तु �सतं �सतम् |

[मन्त्रकथनम्]

मेरुञ्च पञ्चमेनैव मत्रेणानेन मन्त्रयेत् || १३७ ||

प्. ७८५) ओं सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमः |
भवे भवेऽनादिभवे भवोद्भवाय वै नमः || १३८ || (१)

ं वामदेवाय नओ ज्येष्ठाय नमो रुद्राय नमः 
कालाय नमः कालविकरणाय नमो बलाय नमो
बलप्रमथनाय नमः सर्वभूतदमनाय नमः
(ओं नमो) (मनो)न्मथनाय नमः || १३९ || (२)

ओं अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः |
सर्वतः सर्वसर्वेभ्यो नमस्तेऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः || १४० || (३)

ओं तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि
तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् || १४१ || (४)

ओं ई�सानः सर्वविद्यानामी�स्वरः सर्वभूतानां
(ब्रह्माधिपतिर्विद्यानामी�स्वरः सर्वभूतानां
(ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा)
�सिवो मेऽस्तु सदा�सिवोम् || १४२ || (५)

[�सक्तिविषये मन्त्राभावमतनिरासः]

इति पञ्च-ऋचा �सुद्धिर्न �सक्तिविषये तथा |
तन्न समीहितं मुण्डमालायां संस्मृता यतः || १४३ ||

[मालास्थापनम्]

ततः संजपितां मालां स्थापयेद्धेमपात्रके |
पद्माकारेऽ�स्वत्थपत्रनवकेः स्थापयेच्च वा || १४४ ||

[मालायाः पञ्चामृतादिना स्नापनादि]

पञ्चामृतेन सुस्नाप्य �सीतलेन जलेन च |
महाप्रेतासनं बीजं न्यसेत्तत्र च साधकः || १४५ ||

प्. ७८६) तत्र देवीं सुपूज्यैव परिवारगणैः सह |
विधिवदग्निमारोप्य घृतेन �सक्तितो हुनेत् || १४६ ||

होमकर्मण्य�सक्त�स्चेद् द्विगुणं जपमाचरेत् |
अष्टोत्तर�सतं जप्त्वा गुरुर्मालां समाचरेत् || १४७ ||

�सिष्यहस्ते ततः सोऽपि प्रजप्याष्टोत्तरं �सतम् |
गुरवे दक्षिणां दद्याद् यथाविभवपूर्वकम् || १४८ ||

[मालायाः स्वयं संस्कारकालः]

गुरोरभावे मालायाः संस्कारं स्वयमाचरेत् |

[प्रत्यहं पूजान्ते मालाजपः]

अभ्युक्ष्यादौ जपेन्मालां पूजान्तेऽपि तथैव च || १४९ ||

[मालापूजायां मन्त्रवि�सेषः]

वाग्भवं भुवने�सानी अक्षमालाञ्च �नेयुताम् |
हृन्मन्त्रञ्च समुच्चार्य पूजयेत् साधकोत्तमः || १५० ||

[मालाप्रार्थनमन्त्रः]

ओं माले माले महामाले सर्व�सक्तिस्वरूपिणि |
चतुर्वर्गस्त्वयि न्यस्तस्तस्मान्मे सिद्धिदा भव || १५१ ||

[मालाऽभिमन्त्रणम्]

अभिमन्त्र्य ततो मालां गृहीत्वा दक्षिणे करे |
मायां सिद्धे�स्वरीं �नेन्तां हृदयान्तो मनुः स्मृतः || १५२ ||


१५० | वाग्भवमित्यादि | एतेन ऐ/ द्रीं अक्षमालायै नमः इति मन्त्रो भवति |

१५२ | अभिमन्त्र्येति | एतेन ह्री/ सिद्धे�स्वर्यै नमः इति मन्त्रः सिध्यति |

प्. ७८७) एष पञ्चाक्षरो मन्त्रो ग्रहणे च जपान्तिके |
हृत्प्रदे�से समानीय न तु वामेन संस्पृ�सेत् || १५३ ||

[मालाजपे अ�न्गुलिनियमः]

मध्यमाया मध्यभागे स्थापयित्वा समाहितः |
तर्जन्या न स्पृ�सेनमालाम�न्गुष्टाग्रेण चालयेत् || १५४ ||

प्रत्येकं बीजमादाय मेरुञ्चापि न ल�न्घयेत् |
अ�न्गुष्ठानामिकाभ्यान्तु जपेदुत्तमकर्मणि |
तर्जन्य�न्गुष्ठयोगेन विद्वेषोच्चाटने जपः || १५५ ||

कनिष्ठा�न्गुष्ठयोगेन जपेन्मारणकर्मणि |

[जपान्ते मालास्थापनम्]

जपान्ते मस्तके मालां क्षिप्त्वाऽनेन समर्चयेत् || १५६ ||

त्वं माले सर्वदेवानां प्रीतिदा�सु सदा मम |
�सिवं कुरुष्व मे भद्रे य�सो वीर्यञ्च सर्वदा || १५७ ||

[मालायाः संगोपनम्]

जपान्तकाले तां मालां गोपयेत् प्रयतः सुधीः |
जपकालेऽपि गोप्तव्या जपमाला सु�सोभना || १५८ ||

[संख्यां विना जपनिषेधः]

गणनाविधिमुल्ल�न्घ्य यो जपेत्तज्जपं पुनः |
गृह्णन्ति राक्षास्तेन गणयेत् सर्वथा बुधः || १५९ ||


१५७ | त्वं माले इति | अयं मन्त्रस्तु तन्त्रान्तरे �

त्वं माले सर्वदेवानां सर्वसिद्धिप्रदा मता |
तेन सत्येन मे सिद्धिं देहि मातर्नमोऽस्तु ते || इति |

१५९ | गणनेति | गणनस्याव�स्यकत्वमुक्तम् | प्रमाणमिदं तन्त्रसारेऽपि | अन्यच्च 
तन्त्रसारधृत वि�स्वसारे �

प्. ७८८) [मालायाः पुनः सूत्रग्रन्थनकालः]

जीर्णे सूत्रे पुनः सूत्रं ग्रथयित्वा �सतं जपेत् |

[मालायाः करभ्रं�सादिदोषे कर्तव्योपदे�सः]

कराद् भ्रष्टे �सब्दकृते जपेदष्टोत्तरं �सतम् || १६० ||

निषिद्धस्पर्�सने तद्वज्जपेत् प्रक्षाल्य मन्त्रवित् || १६१ ||

[प्रकारान्तरेण मन्त्रसिद्धिकथनम्]

अथान्यत् संप्रवक्ष्यामि मन्त्रसिद्धिकरं परम् |

[मन्त्र-साधकयोरैक्यकथनम्]

मन्त्रसाधनयोरैक्यं दुर्लभं भुवि मानवैः || १६२ ||

उक्तं स�न्कर्षणे तन्त्रे �सिवेनाखिलवेदिना |
आनन्दाख्ये पञ्चरात्रे �सुक्राय कवये पुरा || १६३ ||

[�सिष्यमन्त्रयोरैक्यकथनम्]

संस्कृतं पूजितं मन्त्रं दत्त्वा �सिष्याय दे�सिकः |
कुर्यादथ तयोरैक्यं �सास्त्रदृष्टेन वर्त्मना || १६४ ||

[तत्र नियमवि�सेषः]

मन्त्रं विदर्भितं कृत्वा नामवर्णैर्यथाक्रमम् |
आद्यन्ते सकलं नाम ततः प्रणवमालिखेत् || १६५ ||


जपसंख्या तु कर्तव्या नासंख्यातं जपेत् सुधीः |
असंख्याकारकस्यास्य सर्वं भवति निष्फलम् ||

तन्त्रे �

हृदये हस्तमारोप्य तिर्यक् कृत्वा करा�न्गुलीः |
आच्छाद्य वाससा हस्तौ दक्षिणेन सदा जपेत् ||

जपसंख्याधारणे निषिद्धानिषिद्धान्याह �

नाक्षतैर्हस्तपर्वैर्वा न धान्यैर्न च पुष्पकैः |
न चन्दनैर्मृत्तिकया जपसंख्यास्तु कारयेत् ||

लाक्षाकु�सीदसिन्दूरं गोमयञ्च करीषकम् |
विलोड्य गुलिकां कृत्वा जपसंख्यास्तु कारयेत् || इति |

 प्. ७८९) स्वराः पात्रेषु संलेख्या ध्यायेत्तानमृतात्मकान् |
भूर्जे रोचनगन्धाद्यैः पद्ममध्ये सु�सोभने || १६६ ||

मृदा पवित्रयावेष्ट्य तत् पुनः सिक्थकेन तु |
निःक्षिपेन्मधुरे तत्तु मृन्मये लघु भाजने || १६७ ||

क्षीरपूर्णे नवे कुम्भे तत् क्षिपेल्लघुभाजनम् |
धारयेद्दे�सिकः कुम्भमग्निकुण्डसमीपतः |
मन्त्रसाधकयोरैक्यसिद्ध्यर्थं जुहुयात्ततः || १६८ ||

मुलमन्त्रेण मन्त्रज्ञः सहस्रं �सतमेव वा |
कुम्भे सम्पातयेन्मन्त्री मधुराणां त्रयं �सुभम् || १६९ ||

निधाय निःक्षिपेत् कुम्भं �सनैस्तं महदम्भसि |
मन्त्रसाधकयोरैक्यं भवेदेवंक्रमेण तु || १७० ||

[दे�सिकस्यैतज्ज्ञानाभावे निन्दा]

एतद् यो न विजानाति नासौ दे�सिक उच्यते || १७१ ||

[यत्र कुत्र रहस्यं न वक्तव्यम्]

रहस्यं कथितञ्चैव न वदेद् यस्य कस्यचित् |
उत्तमाय स्व�सिष्याय प्रियपुत्राय वा वदेत् || १७२ ||

[त्रिमधुरसंज्ञा]

पयो मधु घृतञ्चैव समं त्रिमधुरं स्मृतम् || १७३ ||

[रहस्यपुर�स्चरणादिकं �स्यामारहस्यतो ज्ञातव्यम्]

रहस्यादि पुर�स्चर्या दूतीयागादिकाः क्रियाः |
�स्यामारहस्ये विज्ञेयाः संज्ञायां साधकोत्तमैः || १७४ ||


१७४ | रहस्यादीति | �स्यामारहस्ये पञ्चमपरिच्छेदे रहस्यपुर�स्चरणं ज्ञातव्यम् | 
दूतीयागविधि�स्च �स्यामारहस्ये, �स्रीक्रमे �

प्. ७९०) याममात्रगते रात्रौ कुलगेहगतः पुमान् |
ताम्बूलपूरितमुखो धूपामोदसुगन्धिभिः ||

रक्तचन्दनलिप्ता�न्गो रक्तमाल्यानुलेपितः |
रक्तवस्त्रपरीधानो लाक्षारुणगृहे स्थितः |
रक्तमाल्येन संवीतो रक्तपुष्पविभूषितः ||
पञ्चीकरणसंकेतैः पूजयेत् कुलनायिकाम् ||

कुलनायिकालक्षणमुक्तं तत्रैव �

नटी कापालिनी वे�स्या पुक्कसी नापिता�न्गना |
रजकी रञ्जकी चैव सैरिन्ध्री च सुभाषिणी ||

खटिका घटिका चैव तथा गोपालकन्यका |
वि�सेषवैदग्ध्ययुताः सर्वा एव कुलाङ्गनाः ||

गुरुभक्ता देवभक्ता घृणालज्जाविवर्जिताः |
स�न्गोपनरताः प्रायस्तरुण्यः सर्वसिद्धिदाः ||

एवं यथोदितां प्रसूनतूलिकोपरि संस्थाप्य पूजामारभेत् ||

तदुक्तं तत्रैव �

अद्वैताचारसम्पन्नां घृणालज्जाविवर्जिताम् |
सदनुष्ठाननिरतां सात्त्विकीं भक्तिसंयुताम् ||

देवताभावसंयुक्तां गुरुभक्तां दृढव्रताम् |
ईर्ष्यालस्येन रहितां सदयां भक्तवत्सलाम् ||

चातुर्यौदार्यदक्षिण्यकरुणादिगुणान्विताम् |
रूपयौवनसम्पन्नां �सीलसौभाग्य�सालिनीम् ||

सदा परिगृहीतां वा यद्वा स�न्केतमागताम् |
अथवा तत्क्षणायातां मदनानलतापिताम् ||

विलिप्तां रक्तगन्धेन रक्ताम्बरविभूषिताम् |
सुगन्धिकुसुमाबद्धां सर्वाभरणभूषिताम् ||

सुधूपधपितां तन्वीं दूतीकर्मणि योजयेत् |
एवम्भूतां यजेत् ताञ्च प्रसूनतूलिकोपरि ||

इत्यादि | नवमपरिच्छेदे �स्यामारहस्ये वि�सेषेणोल्लिखितो वर्तते इति तत्रैवानुसन्धेयः | 
विस्तरभयान्न साकल्येन लिखितमिति |

प्. ७९१) [बलिदानकथनम्]

अथातो बलिदानन्तु वक्ष्यामि �स्री-प्रिय�न्करम् |
प्रणवं पूर्वमुद्धृत्य पद्मे युग्मं पठेत्ततः || १७५ ||

महापद्मे पदं ब्रूयात् पद्मावति पदं ततः |
वह्निजायावधिः प�स्चाद् बलिं दद्याच्चतुष्पथे || १७६ ||

प्रणवं भुवने�सानीमेकजटे पदं ततः |
महायक्ष्माधिपं ब्रूयात्तारय-पदं समुद्धरेत् || १७७ ||

ममोपनीतकं ब्रूयाद् बलिं गृह्ण द्विधा पदम् |
गृह्णापय युगं मम सर्व�सान्तिं कुरुद्वयम् || १७८ ||

परविद्यां द्विधाकृत्य त्रुट-द्वन्द्वञ्च छिन्धियुक् |
मायाबीजं ततो हुञ्च बलिं दद्यान्महानि�सि || १७९ ||

बलिमन्त्रद्वयं प्रोक्तं वीराणां सिद्धिकाम्यया || १८० ||


इति �स्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते �स्री-तत्त्वचिन्तामणौ विं�सतितमः प्रका�सः || २० ||


१७५-७६ | बलिदानमन्त्रस्तु - ओं पद्मे पद्मे महापद्मे पद्मावति स्वाहा इति | अनेन 
चतुष्पथे बलिं दद्यात् |

१७७-८० | प्रणवमित्यादि | द्वितीयमन्त्रस्तु - ओं ह्री/ एकजटे महायक्ष्माधिपं तारय, 
ममोपनीतं बलिं गृह्ण गृह्ण, गृद्णापय, मम सर्व�सान्तिं कुरु कुरु, 
परविद्यामाकृष्याकृष्य त्रुट त्रुट, छिन्धि छिन्धि ह्री/ हु/ | इति | वीराचारिणां सिद्ध्यर्थं 
बलिमन्त्रद्वयमत्र कथितमिति |



एकविंशतितमः प्रकाशः

[ब्रह्महत्यादिप्रायश्चित्तकथनम्]

ब्रह्महत्यादिदोषाणां प्रायश्चित्तं वदाम्यथ || १ ||

[तत्र क्रमः]

रक्तपुष्पैर्यजेच्चक्रं समस्तरश्मि संयुतम् |
कुलाचारक्रमेणैव कर्पूरक्षोदमण्डितम् || २ ||

[तत्र कालनियमः]

मासत्रयेण नियतं महापातककोटयः |
जन्मान्तरकृताः सर्वे क्षणान्नाशं प्रयान्ति च |
लक्ष्मीस्तस्य गृहे वश्या सुस्थिरा सर्वकामदा || ३ ||

[जवापुष्पेन पूजाप्रशंसा]

जवापुष्पैश्च मन्त्रज्ञः पूर्ववत् पूजयेच्छिवाम् |
ब्रह्महत्यादिपापानि पूर्वजन्मकृतान्यपि |
नाशयेन्नात्र सन्देहो धनवान् जायते नरः || ४ ||

[सुगन्धिकुसुमैः पूजाफलम्]

शिवां संपूजयेन्नित्यं सुगन्धिकुसुमैरपि |
महापातकयुक्तात्मा तत्क्षणात् पापहा भवेत् || ५ ||

[शम्यादिभिः पूजाफलम्]

शमीदूर्वाङ्कुराश्वत्थ-पल्लवैरथ साधकः |
मासेन हन्ति कलुषं सप्तजन्मनि यत् कृतम् || ६ ||

प्. ७९३) [केतकीपत्रैः पूजाफलम्]

केतकीतरुणैः पत्रैः पूर्ववत् पूजयेद् यदि |
उपपातकसङ्घांश्च नाशयेन्नात्र संशयः |
सौभाग्यमतुलं तस्य जायते परमाद्भुतम् || ७ ||

[शतपत्रैः पूजाफलम्]

पूजनाच्छतपत्रैश्च सर्वपापं विनाशयेत् |

[श्वेतपद्मैः पूजाफलम्]

पूर्वजन्मकृतं पापं श्वेतपद्मैः प्रपूजनात् || ८ ||

कुलाचारक्रमेणैव भवेत् सौभाग्यवल्लभः |
विंशजन्मकृतं पापं श्वेतपद्मैः प्रपूजयेत् |
मासमात्रेण सकुलं मोक्षस्तस्य करे स्थितः || ९ ||

[बन्धूककुसुमैः पूजाफलम्]

बन्धूककुसुमैः शुद्धैः सर्ववत् पूजयेद् यदि |
त्रैलोक्यं वशगं तस्य सर्वपापं हरेद् ध्रुवम् || १० ||

[विल्वपत्रैः पद्मैश्च पूजाफलम्]

विल्वपत्रैश्च जलजैः सहैव परिपूजनात् |
समृद्धिमान् भवेत्तद्वत् सर्वपापहरः स्वयम् || ११ ||

[मल्लिकादिपुष्पैः पूजाफलम्]

मल्लिका-मालती-जाती-कुन्दैश्च शतपत्रकैः |
श्वेतोत्पलैश्च संशुद्धैः पूजयेन्मासमात्रकम् || १२ ||

विंशजन्मकृतं पापं चम्पकैः पूजनादपि |
कुलाचारक्रमेणैव पातकं शतजन्मजम् || १३ ||

प्. ७९४) ब्रह्महत्यादिजनितं नाशयेन्नात्र संशयः |
मुक्तिस्तस्य करे नूनं वाचा जीवसमो भुवि || १४ ||

[अगस्त्यादिपुष्पः पूजनफलम्]

अगस्त्य-बाणा-बन्धूक-जवा-रक्तोत्पलैरपि |
पातकं नाशयेत्तद्वत् साक्षात् कामसमो भवेत् || १५ ||

[चम्पकादिपुष्पैः पूजनफलम्]

चम्पकैः पाटलैश्चैव वकुलैर्नागकेशरैः |
कह्लारैः सिन्धुवारैश्च पूजयेद् यदि साधकः |
सौभाग्यमतुलं तस्य मासमात्रेण वै भवेत् || १६ ||

[रत्नपूजाविधानकथनम्]

रत्नपूजाविधानन्तु कथयामि विशेषतः || १७ ||

पुष्पाणि रचयेन्मन्त्री माणिक्यघटितानि च |
तैस्तु पूजा प्रकर्तव्या चक्रराजस्य पूर्ववत् |
नानापुष्पैः सुगन्धैश्च कर्पूरक्षोदचर्चितैः || १८ ||

[रत्नपुष्पादिभिः पूजाफलम्]

एकविंशतिरात्रेण विंशतिर्धरणीभुजाम् |
दासभूता भवत्येव महारोगांश्च नाशयेत् || १९ ||

सूर्यवत् कान्तिमान् मन्त्री जायते नात्र संशयः || २० ||


१५-१६ | अगस्त्येति | अगस्त्यं वकपुष्पं, बाणा नीलझिण्टी, नीला झिण्टी द्वयोर्बाणा दासी 
चार्तगलश्च सा || इत्यमरः |
	बन्धूकः बन्धुजीवकः (दुपहरिया इति ख्यातः) बन्धूको बन्धुजीवकः इत्यमरः | 
पाटलं पाटलायाः पुष्पम् (गोलाबाख्यं पुष्पमिति केचित्) |

प्. ७९५) मुक्तारत्नैरङ्कितानि स्वर्णपुष्पाणि यानि च |
तैस्तु पूजा प्रकर्तव्या नानारत्नैस्तु पूर्ववत् || २१ ||

एकविंशतिरात्रेण राजपत्न्यो वशानुगाः |
कलाकान्तियुतो मन्त्री जायते शुभगः क्षितौ || २२ ||

[प्रबालपुष्पैः स्वर्णपुष्पैश्च पूजाफलम्]

प्रबालरचितैः स्वर्णैः पुष्पैश्च बहुभिर्यजेत् |
अन्यैर्नानाविधैः पुष्पैः सप्ताहं कुलवर्त्मना || २३ ||

क्रूरास्तस्य वशाः सर्वे वैरिवर्गान् विनाशयेत् |

[मरकतपुष्पैः पूजाफलम्]

तथा मरकतक्षिप्तैवरी मित्रं ध्रुवं भवेत् || २४ ||

[पद्मरागपुष्पैः पूजाफलम्]

पद्मरागमहारत्ननिर्मितैः स्वर्णसंयुतैः |
कुसुमैः पूजयेच्चक्रं त्रिसप्ताहं क्रमेण तु |
सुरास्तस्य वशाः सर्वे बृहस्पतिसमो भवेत् || २५ ||

[हीरकयुक्तस्वर्णपुष्पैः पूजाफलम्]

सुवर्णरचितैः पुष्पैर्वज्र-केतकवासितैः |
एकविंशतिरात्रेण मोहयेज्जगतीमिमाम् || २६ ||

देवा दैत्या वशास्तस्य जायन्ते नात्र संशयः || २७ ||

[नीलकान्तमणियुक्तस्वर्णपुष्पैः पूजाफलम्]

इन्द्रनीलमयैः स्वर्णपुष्पैश्चक्रं प्रपूजयेत् |

प्. ७९६) एकविंशतिरात्रैश्च तथा नीलैश्च नीरजैः |
वैरिणो नाशमायान्ति शेषा वश्या भवन्ति च || २८ ||

[गोमेदयुक्तस्वर्णपुष्पैः पूजाफलम्]

गोमेदघटितैः स्वर्णपुष्पैः कुन्दैश्च किंशुकैः |
सप्ताहाद् वैरिणी वश्या घातस्तेषु प्रजायते |
त्रिसप्ताहान्महापापसञ्चयं नाशयेद् ध्रुवम् || २९ ||

[नूतनस्वर्णरत्नमयपुष्पैः पूजाफलम्]

स्वर्णरत्नमयैः पुष्पैर्नवैश्चापि प्रपूजयेत् |
तदाऽश्वमेधदशकं फलं भवति निश्चितम् || ३० ||

क्रव्यादजीवा वश्या हि भवन्त्येव न संशयः |

[वैदूर्ययुक्तस्वर्णपुष्पैः पूजाफलम्]

वैदूर्यघटितैः स्वर्णपुष्पैश्चम्पकजातिभिः |
चक्रराजं समभ्यर्च्च्य त्रैलोक्यं स्तम्भयेत् क्षणात् || ३१ ||

एकविंशतिभिर्वारैर्महापापहरो भवेत् || ३२ ||

[नानारत्नयुक्तस्वर्णपुष्पैः पूजाफलम्]

नानारत्नमयैः स्वर्णपुष्पैर्यदि शिवां यजेत् |
तदा देवाश्च मुनयः पन्नगा राक्षसादयः || ३३ ||

सर्वे वश्या भवन्त्येव त्रिसप्ताहान्न संशयः |
जन्मकोटिभवं पापं साधकस्य विनाशयेत् || ३४ ||

[स्वल्पस्वर्णरत्नादियुक्तपुष्पैः पूजाफलम्]

स्वर्णरत्नादिपूर्णत्वं यदि न स्यात्तथा पुनः |
तैरेव पुष्पैः पूजा हि कर्त्तव्या साधकोत्तमैः || ३५ ||

प्. ७९७) अलङ्कारस्वरूपेण पूजयेच्चक्रनायिकाम् |
केवलं यैस्तु पुष्पैस्तु त्रैलोक्यं स्तम्भयेत् खलु || ३६ ||

मासमात्रेण पापानि सप्तजन्मभवानि च |
नाशयेन्मोहयेत् सर्वं समुद्रवलयां धराम् || ३७ ||

[पर्युपितपुष्पैः पूजननिषेधः]

पुष्पैः पर्युषितैश्चैव नार्च्चयेत् स्वर्णजैरपि |

[निर्माल्यादिपुष्पैः पूजननिषेधः]

निर्माल्यभूतैः कुसुमैरुच्छिष्टैरपि नार्च्चयेत् || ३८ ||

[अपामार्गादिदलैः पूजनफलम्]

अपामार्गदलैर्भृङ्गैर्विल्वैर्मरकतैरपि |
पत्रैरेभिः प्रयत्नेन पूजयेत् परमेश्वरीम् || ३९ ||

[शाक्तपुष्पकथनम्]

अम्भोजोत्पल-बन्धुजीव-विजया-पुन्नाग-नागान्यथोजाती-कुन्द-कुरण्ट-चम्पक-जवा-यूथी-रमा-
पाटलैः |
विल्वाशोक-हयारि-कुब्ज-मदनैर्मन्दार-दूर्वाङ्कुरैर्द्रोणागस्त्यपराजितानि कुसुमान्युक्तानि 
शाक्तान्यलम् || ४० ||

[मल्लिकातगरादिभिः पूजा कर्तव्या]

सर्वकालोद्भवैः पुष्पैर्मल्लिका-तगरादिभिः |
सितरक्तैः प्रयत्नेन पूजयेत् परमेश्वरीम् || ४१ ||



४० | अम्भोजोत्पलेति | विजया शेफालिका, पुन्नागं केशर-पुष्पम्, नागं नागकेशरपुष्पम्, 
कुरण्टं रक्तझिण्टीपुष्पम्, हयारि करवीरपुष्पम्, कुब्जम् अपामार्गफलम्, मदनं 
वकुलपुष्पम्, (मयना इति ख्यातं वा) मन्दारम् अर्कपुष्पम् (आकन्द इति ख्यातम्) |

प्. ७९८) [कलिकाभिः पूजानिषेधः]

कलिकाभिस्तथा नेष्टं विना चम्पकपङ्कजैः |

[जलजचम्पकयोः पर्युषितदोषाभावः]

न पर्युषितदोषोऽस्ति जलजे चम्पकेऽपि च || ४२ ||

[यन्त्रपुष्पकथनम्]

यत्रापराजितापुष्पं पुष्पं जवाख्यमुत्तमम् |
करवीरे शुक्लरक्ते द्रोणापुष्पञ्च एव हि || ४३ ||

एषु देवी वसेन्नित्यं तद्यन्त्रे तां प्रपूजयेत् |
अतः प्रयत्नतो मन्त्री पुष्पैरेभिः समर्चयेत् || ४४ ||

योगिनीतन्त्रे त्रिपुराप्रकरणे �

[पुष्पविशेषे केचन विधिनिषेधाः]

शेफालिकान्तु कह्लारं शरत्कालं विना त्यजेत् || ४५ ||

बकुलस्य त्वशोकस्य अर्जुनस्य महेश्वरि |
पूजयेद् वृन्तवर्जेन सवृन्तेन विवर्जयेत् || ४६ ||

विष्णुक्रान्ता जवा नागकेशरं नागवल्लभम् |
बन्धूकञ्चैव कह्लारं सवृन्तेन समर्च्चयेत् || ४७ ||

न स्पृशेद् वृन्तवर्जञ्च भूमिष्ठञ्च न संस्पृशेत् |
शेफालि वकुलञ्चैव भूगतेन समाचरेत् || ४८ ||

पुष्पञ्चाक्षतसंयुक्तं तथा रक्तविलेपितम् |
सर्वान्ते सुन्दरीं न्यस्य रक्तपुष्पं तथा न्यसेत् || ४९ ||

प्. ७९९) [विल्वपत्रस्य प्राशस्त्यम्]

पत्रेषु विल्वपत्राणि दत्त्वा देव्यै प्रयत्नतः |
विल्वपत्रैर्विना पूजा शाक्ते शैवे न दृश्यते || ५० ||

[अङ्गरङ्गेषु सिन्दूरस्य प्रशस्तता]

अङ्गरङ्गेषु सिन्दूरं देव्याः प्रीतिकरं परम् |
अतः प्रयत्नतो मन्त्री सिन्दूरं विनिवेदयेत् |

[मुखवासेषु ताम्बूलस्य प्रशस्तता]

मुखवासेषु ताम्बूलं देव्यानन्दकरं परम् || ५१ ||

एवमेव विधानेन पूजयेद् यदि पार्वतीम् |
अभीष्टं सप्तरात्रेण लभते नात्र संशयः || ५२ ||

[वारविशेषे पुष्पविशेषप्राशस्त्यम्]

रविवारेऽरुणाम्भोजैः कुमुदैः सोमवासरे |
भौमे रक्तोत्पलैः सौम्यवारे तगरसम्भवैः || ५३ ||

गुरुवारे च कह्लारैः शुक्रवारे सिताम्बुजैः |
उत्पलैः शनिवारे च पूजयेदब्दमाद्रात् || ५४ ||

[वारविशेषे निवेदनीयद्रव्याणि]

निवेदयेत् क्रमात्तेषु रविवारादिसप्तसु |
पायसं दुग्ध-कदली-नवनीतं सिता-धृतम् || ५५ ||

[वर्षमात्रदेवीपूजनफलम्]

एकमब्दं समाराध्य देवीं गन्धादिभिः क्रमात् |
ग्रहपीडां विजित्याशु सुखानि च समश्नुते || ५६ ||


५५ | निवेदयेदिति | सिता शर्करा |

प्. ८००) [पर्वताग्रे देवीपूजनफलम्]

पर्वताग्रे यजेद्देवीं पलाशकुसुमैर्निशि |
सिद्धद्रव्यैश्च सप्ताहात् खेचरीमेलनम् भवेत् || ५७ ||

[अरण्यादिषु पूजाफलम्]

अरण्ये वटमूले वा कुञ्जे वा धरणीभृताम् |
कदम्बजातिपुष्पाभ्यां सिद्धद्रव्यैः शिवां यजेत् |
मासेन सिद्धडाकिन्यः प्रत्यक्षा वाञ्छितप्रदाः || ५८ ||

[समुद्रतीरे पूजाफलम्]

केतकीकुसुमैः सिद्धाश्चेटका वारिधेस्तटे |
आज्ञामभीष्टां वनितां काममायां महाद्भुताम् |
वसूनि मालां भूषाञ्च दद्युरस्येच्छया भृशम् || ५९ ||

[अक्षद्रुमपीठोपरि देवीपूजाफलम्]

पीठमक्षद्रुमैः कृत्वा तत्र देवीं यजेन्निशि |
शाल्मलीकुसुमैः सिद्धद्रव्यैर्मासन्तु निर्भयः || ६० ||

[श्मशाने पूजनफलम्]

पितृभूमौ साधकेन्द्रः सिध्यन्तस्य पिशाचिकाः |

[वेतालसिद्धुयपायः]

निर्जने विपिने रात्रौ मासमात्रन्तु निर्भयः || ६१ ||

यजेद्देवीं चक्रगतां सिद्धद्रव्यसमन्विताम् |
मालतीजातिपुन्नागकेतकीमधुभिः क्रमात् || ६२ ||


६० | पीठमक्षेति | अक्षद्रमैः विभीतकवृक्षैः |

प्. ८०१) तेन सिद्ध्यन्ति वेतालानथ वै स्वेच्छया चरेत् |

[मध्यरात्रे स्थानविशेषे देवीपूजाफलम्]

श्मशाने चण्डिकागेहे निर्जने विपिनेऽथवा || ६३ ||

मध्यरात्रे यजेद्देवीं कृष्णवस्त्रादिभूषितः |
कृष्णचक्रेऽतिकृष्णां तामभिवाद्य प्रपूजयेत् || ६४ ||

साध्ययोनिं तदग्रे तु बलिं छिन्दन्निवेदयेत् |
सिद्धद्रव्यसमोपेतं मासात्तद्भावलोचनात् || ६५ ||

जायन्ते भीषणाः कृष्णास्ताभ्यः साध्यं निवेदयेत् |
विश्वसंहारसन्तुष्टां पुनरेत्य निजेच्छया || ६६ ||

[तिरोधानसिद्धयपायः]

देव्या ललाटनेत्रे स्युः प्रार्थनेन तिरोहिता || ६७ ||

[माहासिद्ध्युपायः]

रक्तभूषाम्बरा नोपमालाभूषितविग्रहः |
उद्याने निर्जने देवीं चक्रे सञ्चिन्त्य पूजयेत् || ६८ ||

कह्लारचम्पकाशोकपाटलाशतपत्रकैः |
सिद्धद्रव्यसमोपेतैर्मायाः सिध्यन्ति मासतः || ६९ ||

[कामरूपसिद्ध्युपायः]

मासं प्रसादलाभेन कामरूपो भवेन्नरः |
याभिर्विश्वं ययौ विश्वचारी विश्वविनोदवान् || ७० ||

प्. ८०२) [त्रिकालज्ञत्वसिद्ध्युपायः]


षडाधारारमध्ये तु चक्रं सञ्चिन्त्य पूजयेत् |
चन्द्रचन्दनकस्तूरीमृगनाभिमदोद्भवैः |
त्रिकालज्ञो भवेद्देवीं तेषु सम्यग् विचिन्तयेत् || ७१ ||

[पूगोद्याने देवीपूजाफलम्]

पूगोद्याने यजेद्देवीं सिद्धद्रव्यैर्दिवानिशम् |
निवसंस्तत्र तत्पुष्पैर्जायते मन्मथोपमः || ७२ ||

[पूर्णासु कन्यकायां देवीपूजाफलम्]

पूर्णासु नियतं देवीं कन्यकायां समर्च्चयेत् |
कृत्याः परेरिता मन्त्रा विमुखास्तान् ग्रसन्ति वै || ७३ ||

[मदनारोपणकथनम्]

मदनारोपणं वक्ष्ये साधकानां हिताय च |
संवत्सरकृता पूजा येनैव पूर्णता भवेत् || ७४ ||

शिवस्य मदनः पूर्वं तपोभङ्गनिबन्धनात् |
भस्माभवत्तदा पत्नी रतिः प्रीतिश्च दुःखिता || ७५ ||

तन्नेत्रवारिसम्भूता मदनस्य तदा भवेत् |
तत् सौरभञ्च सौभाग्यं महदासीत्तदद्भुतम् || ७६ ||

तेन सन्तुष्टहृदयाद् वरो दत्तः शिवेन तु |
रत्यै प्रीत्यै च तस्मात्तु मदनः प्रकृतीकृतः || ७७ ||

मदनञ्चैव यो मन्त्री वर्षमध्ये प्रपूजयेत् |
तस्य सांवत्सरी पूजा मदनाय भविष्यति || ७८ ||


७१ | षडाधारेति | चन्द्रः कर्पूरः |
७३ | पूर्णास्विति | पूर्णासु पूर्णिमासु |

प्. ८०३) इति तस्यै वरो दत्तः शङ्करेण महात्मना |

[मदनपूजनस्य कर्तव्यत्वम्]

तस्मान्मदनपूजा च कर्तव्या साधकोत्तमैः || ७९ ||

समूलमदनं वापि गुच्छैर्वापि प्रपूजयेत् |
मदनं नवधा कुर्यात् पूजयेत्तदनन्तरम् || ८० ||

आनन्देश्वरबीजेन नवधा बिन्दुना सह |
नानाप्रकारसंभिन्नं मदनं पूजयेत् क्रमात् || ८१ ||

अघोराख्येण मन्त्रेण अभिषिञ्चेत्तमेव हि |
माया स्फुरद्वयं भूयः प्रस्फुरद्वितयं पुनः || ८२ ||

घोरघोरतरेभ्यस्तु तवरूपपदं लिखेत् |
चटद्वयं तदन्तेऽपि प्रकटद्वितयं पुनः || ८३ ||

कहयुग्मं वशयुग्मं बन्ध बन्ध पदं ततः |
घातय द्वितयं वर्म फडन्तो घोरको मनुः || ८४ ||

शिवचन्द्रौ मादनान्तं पान्तं वह्निसमन्वितम् |
शक्तिभिन्नं बिन्दुनादकलाढ्यं वाग्भवं त्विदम् || ८५ ||


८१-८४ | आनन्देश्वरेति | आनन्दभैरवमन्त्रस्तु -हसक्ष मलवरयू/ आनन्दभैरवाय वषट् इति 
प्राणतोषणी |
	अघोराख्येण अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्य इत्यादिना (द्रष्टव्यं पृ० ७८५) |
	मायेत्यादि | मन्त्रोद्धारस्तु � ह्री/ स्फुर स्फुर प्रस्फुर प्रस्फुर घोर घोरतरेभ्यः 
तव रूपं चट चट प्रकट प्रकट कह कह वश वश बन्ध बन्ध घातय घातय 
हुं/ फट् || इति |

प्. ८०४) शिवशक्ती मामशक्रौ वह्निवामाक्षिमण्डितम् |
बिन्दुनादकलाक्रान्तं कामराजमिदं महत् || ८६ ||

सदाशिवस्य बीजन्तु दक्षिणा त्वतिभैरवी |
अनेन शरमन्त्रेण रक्षणं कवचेन तु || ८७ ||

बद्ध्वा त्रिशूलमुद्रान्तु भ्रामयेन्मदनोपरि || ८८ ||

अङ्गुष्ठेन कनिष्ठान्तु बद्ध्वा शिष्टाङ्गुलित्रयम् |
प्रसारयेत् त्रिशूलस्य मुद्रेयं परिकीर्त्तिता || ८९ ||

[मदनारोपणकालः]

चैत्रे मासि चतुर्द्दश्यां मदनारोपणं भवेत् |

[मदनारोपणक्रमः]

उद्धरेदस्त्रमन्त्रेण हृदयेन विलोपयेत् || ९० ||


       ८५ | शिवचन्द्रावित्यादि | शिवो हकारः,
चन्द्रः सकारः, मादनः ककारः, पान्तं
फकारः, वह्नीरकारः, शक्तिरेकारः, तेन
ह स क फ्रे/ इति मन्त्रो भवति |

      ८६ | शिवशक्ती इत्यादि | शिवो हकारः,
शक्तिरेकारः, कामः ककारः, शक्रो लकारः,
वह्नीरकारः, वामाक्षिरीकारः, तेन ह ए क ल
रीं इति मन्त्रो भवति |

      ८७ | सदाशिवस्येति | सदाशिवस्य बीजं हौ/ दक्षिणाया बीजं क्री/ भैरवी-बीजं 
हसरै/, शरमण्डः फट्, कवचः हू/, तेन हौ/ क्री/ हसरै/ फट् हू/ इति मन्त्रोद्धारो भवति 
|

      ८८- ८९ | बद्ध्वेति | अङ्गुष्ठेन कनिष्ठां बद्ध्वा तर्जनीं मध्यमामनामाञ्च 
प्रसारयेदिति त्रिशूल-मुद्रायाः प्रकारः |

प्. ८०५) [तत्र मदनाधिवासः]

श्रीखण्डघनमूलद्यैरधिवासञ्च कारयेत् |
नित्यपूजां विधायैव निशि संस्थाप्य विद्यया || ९१ ||

प्रथमे दिवसे कुर्यादधिवासनमुत्तमम् |
सद्योऽधिवासनं वापि वर्षपूजार्थसिद्धये || ९२ ||

[मदनपूजाप्रकरणम्]

प्रातःकाले चतुर्द्दश्यां नित्यपूजां समाप्य च |
नवकोणं विधायाथ सिन्दूरेण महाप्रभम् || ९३ ||

कलसाननुसंस्थाप्य हेमरत्नादिपूरितान् |
एकं वा सकलं रम्यं स्थापयेद्देशिकोत्तमः || ९४ ||

दक्षिणे मण्डलं कुर्यादङ्कुराद्यैर्विचित्रितम् |
अशोकतरुमालिख्य त्रिकोणं मण्डलं लिखेत् || ९५ ||

[कामस्य ध्यानम्]

तन्मध्ये पूजयेत् कामं तरुणप्रभम् |
रक्तपुष्पं रक्तवस्त्रं वामदक्षिणयोः क्रमात् || ९६ ||

रतिप्रीतिविशोभाढ्यं पञ्चबाणधनुर्धरम् |
वसन्तसहितं कामं पूजयेत् सिद्धिहेतवे || ९७ ||

[काममन्त्रः]

वाग्भवं भुवनेशानीं श्रियं कामात्मकं तथा |
कामाय नम अलिख्य विद्येयन्तु नवाक्षरी || ९८ ||


      ९३ | प्रातःकाले इति | सिन्दूरेण नवकोणं मण्डलं विधायेत्यर्थः |

	९८ | वाग्भवमित्यादि | मन्त्रोद्धारस्तु � ऐ/ ह्री/ श्री/ क्ली/ कामाय नमः, इति |

प्. ८०६) [रतिमन्त्रः]

कामबीजत्रयञ्चोक्त्वा कामयात्मैकमुच्चरेत् |
रत्यै नमश्चाष्टवर्णा रतिविद्या प्रकीर्त्तिता || ९९ ||

[प्रीतिमन्त्रः]

प्रीतिं वदेद्रतिस्थाने प्रीतिमन्त्रोऽष्टवर्णकः || १०० ||

[रतिप्रीत्योर्द्धानम्]

गौरश्यामे रतिप्रीति क्रमेण मणिभूषणे |
पद्मताम्बूलहस्ते च रक्तवर्णविभूषिते || १०१ ||

विद्याभरणभूते च पुष्पदामविराजिते |
वामदक्षिणयोर्ध्यानं कामदेवस्य कीर्त्तितम् || १०२ ||

[पश्चाद् वसन्तपूजनम्]

वसन्तं पूजयेत् पश्चात् कदम्बवनमध्यगम् |
सौवर्णं वामहस्ते च सुधापूर्णघटान्वितम् || १०३ ||

दक्षहस्ते च दधतं नानापुष्पसमुच्चयम् |
साङ्गं कामं प्रपूज्याथ धूपदीपादि दर्शयेत् || १०४ ||

[मदनपूजानन्तरं देवीपूजा ततः कुमारीपूजा च]

मदने पूजितः कामः सर्वकार्यार्थसाधकः |
तञ्च सम्यक् प्रपूज्याथ महात्रिपुरसुन्दरीम् || १०५ ||


      ९९ | कामबीजेति | कामबीजत्रयमुक्त्वा पुनः काममुच्चरेदिति | तेन क्ली/ क्ली/ क्ली/ क्ली/ 
रत्यै नमः इत्यष्टाक्षरमन्त्रो भवति |

	१०० | रतिस्थाने प्रीतिं वदेदिति | तेन क्ली/ क्ली/ क्ली/ क्ली/ प्रीत्यै नमः इति प्रीति-मन्त्रः |

प्. ८०७) यजेत्तत्कालसम्भूतैः कुसुमैश्चन्द्रचन्दनैः |
सौगन्धिकैः सकाश्मीरैर्नानाफलरसैरपि || १०६ ||

अष्टोत्तरशतं कृत्वा कुमारीं पूजयेत्ततः |

[सुवासिनीपूजा योनिपूजा च]

सुवासिनीञ्च संपूज्य योनिमण्डलमर्च्चयेत् || १०७ ||

[महादेवीपूजा पूर्णहोमश्च]

पूजयित्वा महादेवीं पूर्णाहुति समाचरेत् |

[ब्राह्मणपूजानन्तरं गुरुदक्षिणादानम्]

ब्राह्मणानपि संपूज्य प्रदद्याद् गुरुदक्षिणाम् || १०८ ||

[मदनारोपणफलम्]

अनेन विधिना मन्त्री मदनारोपणं यजेत् |
तस्य सांवत्सरी पूजा सफला नान्यथा भवेत् || १०९ ||

[वैशाखपूर्णिमायां विशेषपूजा]

वैशाखे मासि पूर्णायां स्वर्णपुष्पैर्यजेत् पराम् |
अथवा चन्द्रकस्तूरीचन्दनैः शिशिरोदकैः || ११० ||

[ज्यैष्ठपूर्णिमायां विशेषपूजा]

ज्यैष्ठे मासि च पूर्णायां कदलीपनसाम्रजैः |
फलैः प्रपूजयेद्देवीं पूर्ववत् सर्वसिद्धये || १११ ||

[पवित्रारोपणकथनम्]

पवित्रारोपणं वक्ष्ये साधकानां हिताय च || ११२ ||


१०७ | सुवासिनीमिति | पतिवत्नीमित्यर्थः | योनिपूजाप्रकारश्च प्राणतोषण्यादौ सप्तमकाण्डे 
चतुर्थपरिच्छेदे द्रष्टव्यः |

प्. ८०८) [पवित्रपूजायाः कर्त्तव्यता]

वर्षमात्रकृता पूजा सफला भवति ध्रुवम् |
तस्मात् पवित्रपूजा हि कर्त्तव्या सिद्धिहेतवे || ११३ ||

[पिवित्रारोपणकालः]

आरभ्य मिथुनार्केण तुलासंक्रमणान्तरम् |
अतिरम्यां महापूजां पवित्राणां विशेषतः || ११४ ||

पक्षद्वयोः प्रपूज्या स्याच्चतुर्थ्यामष्टमीदिने |
नवम्यां वा चतुर्द्दश्यां पवित्रारोपणञ्चरेत् || ११५ ||

[आषाढपौर्णमास्यां विशेषः]

आषाढे पौर्णमास्यां वा पवित्रैः पूजयेच्छिवाम् |
सौवर्णरौप्यताम्रैर्वा सूत्रैः पट्टसमुद्भवैः || ११६ ||

[नवतन्तुनिर्माणम्]

यज्ञसूत्रसमुद्भूतैः पद्मनालसमुद्भवैः |
त्रसरी-सूत्रसम्भूतैः काषायसूत्रसम्भवैः || ११७ ||

दर्भमुञ्जशणोद्भूतैर्नवधा गुणितैः शुभैः |
कुर्यात् पवित्रशक्तीनां सर्वासां षोडशाङ्गुलैः || ११८ ||

नवाङ्गुलैर्वा तत्संख्या शरग्रन्थिसमन्वितम् |
होमे त्वेकशरग्रन्थिं कृत्वा तैरर्च्चितः क्रमात् || ११९ ||

[नवतन्तुषु देवपूजा]

प्रालेयचन्द्रमा वह्निब्रह्मनागो गुहो हरिः |
मदाक्ष-सर्वदेवांश्च नवतन्तुषु पूजयेत् || १२० ||


      १२० | प्रालेयेति | एतान् प्रालेय-चन्द्रमा-वह्नि-ब्रह्म-नाग-गुह-हरि-मदाक्षसर्वदेवान् 
नवतन्तुषु नवान् पूजयेदित्यर्थः |

प्. ८०९) शिरोमन्त्रेणाभिमन्त्र्य हृन्मन्त्रेण शुभैर्जलैः |
प्रक्षाल्याभ्युक्षणं कुर्याच्छिवमन्त्रेण देशिकः || १२१ ||

अवरूध्य च नेत्रेण ग्रथितं कवचेन तु |
रोचनाकुङ्कुमाभ्याञ्च रक्तचन्दनचन्दनैः || १२२ ||

कस्तूरीघुसृणाद्यैश्च कर्पूरैर्विमलैरपि |
गैरिकाद्यैर्विचित्रञ्च कारयेत् सुमनोहरम् || १२३ ||

मूलमन्त्रेण चाभ्युक्ष्य स्थापयेद्दशकोणके |

[पवित्रवृन्दस्थापनम्]

पवित्रवृन्दसकलं षडङ्गेन प्रपूजितम् || १२४ ||

[पूर्वदिने घटस्थापनम्]

कृत्वा तु पूर्वदिवसे घटस्थापनमेव च |

[पवित्रे सूत्रसंख्या]

अष्टोतरशतैः सूत्रैर्मन्त्रेण परिकल्पितम् || १२५ ||

[संख्यातारतम्येनोत्तममध्यमाधमत्वकथनम्]

उत्तमं तद् विजानीयात्तदर्द्धं मध्यमं भवेत् |
तस्याप्यर्द्धं कनिष्ठं स्यात्त्रिविधं कथितं क्रमात् || १२६ ||


      १२१-२४ | शिरोमन्त्रेणेत्यादि | शिरोमन्त्रेण स्वाहा इत्यनेनाभिमन्त्र्य नमः इति 
हृन्मन्त्रेण शुभैर्जलैः प्रक्षाल्य हौ इति शिवमन्त्रेणाभ्युक्षणं कुर्यात् | वौषट् इति 
नेत्रमन्त्रेण अवरुध्य हु/ इति कवचमन्त्रेण संग्रथ्य गोरोचना-कुङ्कुमादिभिर्विचित्रं कारयेत् 
|
घुसृणं कुङ्कुमम् | कुङ्कुमं पीतकावेरं घुसृणं कुसुमात्मकम् | इति हारावली |

प्. ८१०) पवित्रमूलशक्तीनां षण्णवत्यङ्गुलैर्युतम् |
शरग्रन्थ्यादिकं कृत्वा त्रितयन्तु समर्पयेत् || १२७ ||

[अधिवासे पूजादि]

अधिवासनवेलायां यवान् विस्तीर्य साधकः |
देवीकुम्भं प्रतिष्ठाप्य पूर्णं चामीकरादिभिः || १२८ ||

देवीमावाह्य तत्कुम्भे मूलमन्त्रेण पूजयेत् |
चन्दनैः कुमुदाद्यैश्च पुष्पैः फलयुतैरपि |
एला कक्कोलजातीभिरुपेतैः पूजयेच्छिवाम् || १२९ ||

[पवित्रार्पणम्]

ततः क्रमं समभ्यर्च्च्य पवित्रार्पणमाचरेत् |
श्रीविद्यया पवित्राणि गुरोर्नाम्ना समर्पयेत् || १३० ||

गुरुभ्यस्त्रिविधेभ्यश्च तिथिनित्यागणेषु च |
पवित्रारोपणं कुर्यान्नवचक्रेश्वरीमपि || १३१ ||

रश्मिवृन्दासु सर्वासु प्रत्येकं तारपूर्वकम् |
ततश्च कुरुकुल्लायै पवित्रञ्च समर्पयेत् || १३२ ||

[गुरोः सन्तोषोत्पादः]

यथाविभवरूपेण गुरुं सन्तोषयेद् बुधः |
स्वर्णालङ्कारवस्त्रैश्च नानारत्नसमुच्चयैः || १३३ ||

तत्प्रसादं पवित्रञ्च धारयेत् साधकोत्तमः |
तदङ्गहोमं निर्वर्त्य पवित्रेण समर्पयेत् || १३४ ||


१३१ | गुरुभ्य इति | त्रिविधेभ्यः, परम-परापर-परमेष्ठि-भेदात् त्रिविधत्वम् |

प्. ८११) [कुमार्यादीनां पूजनम्]

कुमारीपूजनं कार्यं ततः सुवासिनीगणम् |
योगिन्यो योगिनश्चैव ब्राह्मणा विविधा गणाः |
पूज्या हि साधकेन्द्रेण यदीच्छेद्धितमात्मनः || १३५ ||

[श्रावणपूर्णिमायां कर्तव्यम्]

श्रावणे मासि पूर्णायां सर्वापत्परिशान्तये |
सिन्दूरकुङ्कुमाद्यैश्च चन्दनैर्विविधैः फलैः |
उत्पलैः कुमुदैरेव पूजयेत् परमेश्वरीम् || १३६ ||

[भाद्रपूर्णिमायां कर्तव्यम्]

अथ भाद्रपदे मासि पूर्णायां केतकोद्भवैः |
प्रसूनैरर्च्चयेद्देवीं नानाविभवविस्तरैः || १३७ ||

[आश्विनपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

आश्वयुज्यां विशेषेण दर्शान्तं प्रतिपत्तिथिम् |
आरभ्य पूजयेद्देवीं पौर्णमास्यन्तमेव च || १३८ ||

जवापराजिताद्रोणैः करवीरैः सुपङ्कजैः |
सौगन्धिकैश्च कह्लारैर्वस्त्रभूषणदर्पणैः || १३९ ||

व्यजनैः शुद्धसिन्दूरैश्चामरैश्चन्दनादिभिः |
नानाविधफलैर्द्रव्यैर्नानारसरसायनैः || १४० ||

पूजयित्वा जपेद् विद्यां हुनेत् प्रतिदिनं शतम् |
सहस्रं वापि जुहुयात्त्रिपुराप्रीतिहेतवे || १४१ ||

तेन विद्या भवेत् सिद्धा नृपतिं कुरुतेऽर्च्चनात् |

प्. ८१२) सप्तम्यामथवाष्टम्यां नवम्यां वा प्रपूज्य च |
अवश्यमेव जानीयाल्लङ्घने तद्विपर्ययः || १४२ ||

[कार्त्तिकपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

कार्त्तिके मासि पूर्णायां कुङ्कुमादिभिरर्च्चयेत् |
रात्रौ दीपान् निवेद्याथ होमं कुर्याद् घृतेन च || १४३ ||

देव्यग्रे स्थापयेद्दीपान् विद्यया षोडश क्रमात् |
शक्तीनामेकमेकन्तु स्थापयेत्तत्तदग्रतः || १४४ ||

अथवा भाजने मध्ये एकं तदभितो नव |
कृत्वा निवेदयेन्मूलविद्यया सप्रसूनकम् || १४५ ||

[मार्गशीर्षपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

वृश्चिके मासि पूर्णायां नारिकेलाम्बु चन्द्रयुक् |
निवेद्याभ्यर्च्चयेन्मासं पिष्टपूपैर्यथाविधि || १४६ ||

[पौषपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

पौषे मासि च पूर्णायां शर्कराभिर्गुडेन वा |
पूजयेद् भूमिसंसिद्ध्यै गव्यं दुग्धं निवेदयेत् || १४७ ||

[माघपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

माघे मासि च पूर्णायां तिलैः शुक्लैस्तथेतरैः |
पूजयेद् गन्धनैवेद्यैः सितपुष्पादिभिः सह || १४८ ||

[फाल्गुनपूर्णिमायां कर्त्तव्यम्]

फाल्गुने मासि पूर्णायां चम्पकैः स्वर्णराजतैः |
चूतसौगन्धिकुसुमैः पूजयेदीप्सिताप्तये || १४९ ||

प्. ८१३) [चैत्रादिपूर्णिमासु कर्त्तव्यतोपदेशः]

विषुवायनदर्शेषु युगादिषु समर्च्चनम् |
कुर्याद् वैशेषिकं तेषु आगमोक्तेषु तेष्वपि || १५० ||

[द्वादशमासीयकृत्यानामवश्यकर्त्तव्यता]

इति द्वादशमासीयकृत्यं कुर्यात् प्रयत्नतः |
वर्षे वर्षे च मन्त्रज्ञो ह्यन्यथा पापभाग् भवेत् |
योगिनीनां भवेत् भक्ष्यः क्रुद्धा श्रीत्रिपुरा भवेत् || १५१ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणावेकविंशतितमः प्रकाशः || २१ ||


	१५० | विषुवायनेति | महाविषुवपूर्णिमायां , जलविषुवपूर्णिमायां, 
उत्तरायणपूर्णिमायां, दक्षिणायनपूर्णिमायां, युगाद्या-मन्वन्तरादिषु, दर्शेषु 
अमावस्यासु चेति सर्वास्वेव विशेषपूजा कर्त्तव्या इति बहुवचनेन सूचितम् |


द्वाविंशतितमः प्रकाशः

[ज्ञानदूतीकथनम्]

ज्ञानदूतीमथो वक्ष्ये यया ब्रह्म सनातनम् |
प्रकाशाख्ये यागगेहे प्रविशेद् वरमन्दिरे || १ ||

इच्छाज्ञानक्रियादूतीरचिते स्वभगान्विते |
अनया परया दूत्या तत्र ज्ञानमये शिवे || २ ||

पर्यङ्के पुरुषार्थैश्च वेदैश्च परिमण्डिते |
आत्मान्तरात्मपरमात्मज्ञानात्मपरिभूषिते || ३ ||

तत्पदार्थः पदार्थस्त्वं तत्त्वं पदसमुच्चयः |
पदार्थत्रयमेतत्तु ज्ञानाद् ब्रह्मप्रकाशकम् || ४ ||

एतत्सूत्रमयैः पट्टैर्गुम्फिते सुमनोहरे |
प्रपूजयेत् परां तत्र भवेद् भूतिश्चतुर्विधा || ५ ||

हस्तिनी शङ्खिनी चान्या चित्रिणी पद्मिनी तथा |
सर्वाभरणसम्पन्नाः सुन्दर्यश्चारुलोचनाः || ६ ||

वैखरी हस्तिनी ज्ञेया स्थूलावस्था परा कला |
ययेदं धार्यते सर्वं ब्रह्माण्डपरिमण्डलम् || ७ ||

वर्गाष्टकेन नियतं सूते दिग्गजसञ्चयम् |
तेनैव करिणी प्रोक्ता मध्यमा शङ्खिनी भवेत् || ८ ||


७ | वैखरी अकारादिक्षकारपर्यन्तवर्णमाला, विद्येति श्रिधरः |

प्. ८१५) शङ्खिनी च महाशुद्धा सर्वपापविवर्जिता |
सर्वदेवप्रिया सा हि कान्तिसौरभ्यशोभिता || ९ ||

तथा वनस्पतिगता मध्यमाशुशुभग्रहा |
चित्रिणी वल्लरी देवी सर्वशक्तिस्वरूपिणी || ९ ||

शिवशक्तिमयी देवी पाति चैव जगत्त्रयम् |
तेषु सर्वेषु पश्यन्ती जीवेषु परमाश्रया || १० ||

एवं ब्रह्मणि संलीना पराराध्या परेश्वरी |
तां दूतीं तत्र संपूज्य शमादिकुसुमैः शुचिः || ११ ||

तदङ्गेषु कलाः पूज्याः क्रमेण साधकोत्तमैः |
यथा शान्तिकला बोधकला व्याप्तिकला परा || १२ ||

ज्ञानात्मनः कला ज्ञेया चतुर्थी स्यात्ततः परम् |
पद्मिनी चापरा ज्ञेया हंस (ः?) स्वच्छविकाशिता || १३ ||

हंसः ? द्वन्द्वेन पद्मं हि घल्का ? सङ्कोचमेव तु |
विकाशं मात्रि ? सौभाग्यं तथा वर्णविलासतः || १४ ||

परा प्रकाशमायाति पद्मिनी तु मता भवेत् |
तस्य देहे साधकेन्द्रैः कलाः पूज्यास्तु षोडश || १५ ||

चित्कला सकला शान्तिकला कालाकला परा |
आज्ञावास्तु कला ज्ञेया संलीना परवस्तुनि || १६ ||

भूयः शान्तिकलाद्यास्तु ज्ञानात्मनः प्रकाशिताः |
विरागता मोक्षकला परमात्मकला तथा || १७ ||

प्. ८१६) विद्याकलाचतस्रस्तु विज्ञेयाश्चान्तरात्मनि |
विद्यासन्तोषता तृप्तिः परं ब्रह्मप्रकाशिकाः || १८ ||

परमात्मकला ज्ञेया संलीना परवस्तुनि |
एतास्तु षोडश कलाः श्रीविद्यान्तेषु संस्थिताः || १९ ||

षोडशान्ता ब्रह्मरूपा कला षोडशरूपिणी |
आत्मयोगस्वरूपेण त्रैलोक्यं रचयत्यसौ || २० ||

अन्तरात्मा सत्त्वरूपो रजोरूपश्च विश्रुतः |
अत एव सत्त्वरूपो रजोरूपः परः शिवः || २१ ||

परमात्म(अ) विधिर्ज्ञेयो ज्ञानात्मा तूर्यसाधकः |
एताः कलाश्च नियतं परदेहे प्रकाशयेत् || २२ ||

तत्पदार्थन्तु जानीहि मुखमस्या न संशयः |
ततः पदपदार्थाभ्यां कुचयुग्मक्रमेण तु || २३ ||

नादो मूलं हि योगस्य शास्त्रस्येति विनिर्णयः |
नादस्तु सर्वभूतानां भवेद् योनिर्न संशयः || २४ ||

शक्तिं संपूजयेत्तत्र त्रिकोणे भगमालिकाम् |
सर्वानन्दमये मध्ये सुन्दरीं पूजयेत् पराम् || २५ ||

स्वात्मलिङ्गे ततो मन्त्री शिवञ्च परिपूजयेत् |
तारञ्च भुवनेशानीं महात्रिपुरसुन्दरीम् || २६ ||

नमः शिवाय विद्येयं दशार्णा परिकीर्त्तिता |
परस्परस्वभावेन ब्रह्मानन्दरसो भवेत् || २७ ||

प्. ८१७) तं रसं मनसा मन्त्रा वहन्नासागतं स्मरेत् |
अर्घ्यामृतेन संयोज्य ततः श्रीचक्रमर्च्चयेत् || २८ ||

कुण्डगोलोद्भवं द्रव्यं प्रोक्तं परमदुर्लभम् |
ब्रह्मानन्दमये ज्ञाने पापपुण्यविवर्जिते || २९ ||

न ब्राह्मणो ब्राह्मणस्तु न क्षत्त्रः क्षत्त्रियस्तथा |
वैश्योऽपि न च वैश्यः स्यान्न शूद्रः शूद्र एव च || ३० ||

चाण्डालो नैव चाण्डालः पुक्कसो नैव पुक्कसः |
सर्वं समं विजानीयात् परमार्थविनिश्चयात् || ३१ ||

आकाशात् पतितं तोयं बिन्दुमार्गेण गच्छति |
ग्राममध्ये स्थितं तोयं विष्ठामूत्रादिपूरितम् || ३२ ||

मृगगोऽश्वादिमार्जारखरादिरुधिरान्वितम् |
समस्तमपि गङ्गायां प्रयाति मिलितं यथा || ३३ ||

गङ्गामृतं भवेत् सर्वं कालुष्यं नैव निष्ठति |
यथा संविन्मये ज्ञाने समता सर्वजन्तुषु || ३४ ||

सर्वद्रव्येषु नियतं समता नात्र संशयः |
यथा सूर्यप्रकाशोऽयं सत्त्वेनैव प्रवर्त्तते || ३५ ||

ततः स्वस्यापि चान्त्यस्य तमः संहरति क्षणात् |
शोषय(न्) दुग्धमूत्रादिचन्दनं नैव कर्द्दमम् || ३६ ||

अत एव विचारज्ञो मन्त्री सर्वमयो भवेत् |
सिद्धिस्तदैव विज्ञेया श्रीगुरोः कृपया परा || ३७ ||

प्. ८१८) [अद्भुतत्रिकूटसाधनप्रकारकथनम्]

तथाद्भुतं प्रवक्ष्यामि त्रिकूटस्यापि साधनम् |
शुक्लाम्बरधरो धीरो गन्धकस्तूरीमण्डितः || ३८ ||

मुक्ताफलस्फुरद्भूषाभूषितः शुक्लमाल्यधृक् |
धवलागारमध्ये तु ब्रह्मचर्यव्रतो नरः || ३९ ||

पूजयेच्छुभ्रकुसुमैर्नैवेद्यञ्च समुज्ज्वलम् |
पायसं घृतसंपूर्णं तथाऽमृतफलौदनम् || ४० ||

दुग्धं मोदकसंयुक्तं नानापूपान्नपूरितम् |
नैवेद्यं दर्शयेद्देव्यै वागीश्वर्यै सुसाधकः || ४१ ||

[तत्र वाग्भवकूटसाधनम्]

मनःसङ्कल्पशुभ्रैर्वा साधयेद् वाग्भवाक्षरम् |
वाग्भवाख्यां जपेद् विद्यां वागीशीं संस्मरेद् बुधः || ४२ ||

[वागीशीध्यानम्]

कर्पूरधवलां शुभ्रां शुभ्राभरणभूषिताम् |
मुक्ताफलामलमणिजपमालालसत्कराम् || ४३ ||

पुस्तकं वरदानञ्च दधतीमभयप्रदाम् |
कुचभारभराक्रान्तां दीपाभां तन्तुरूपिणीम् || ४४ ||

गच्छन्तीं ब्रह्ममार्गेण लिङ्गभेदक्रमेण तु |

[देव्या विशेषचिन्ता]

विसर्गस्थामृतं दिव्यं क्षीरधारोपमं ध्रुवम् || ४५ ||


      ४२ | वाग्भवाख्यामिति ऐ/ इति बीजमित्यर्थः |

प्. ८१९) पीत्वा कुलामृतञ्चैव पुनरेव विशेत् कुलम् |
पुनरेव कुलं गच्छेद् द्वादशान्ते निवेशयेत् || ४६ ||

सहस्रारे महापद्मे वाग्भवं पूर्णचन्द्रकम् |
ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा सप्तषष्ठाक्षधारया || ४७ ||

लम्बिकां ब्रह्ममार्गेण तालुमूले प्रवेशयेत् |
जिह्वामापूर्य मन्त्रज्ञो मातृकावर्णरूपिणीम् || ४८ ||

बहिर्गताश्च वाग्रूपा(ं) जिह्वाग्रेऽमृतरूपिणीम् |
आ मूलाद् ब्रह्मरन्ध्रान्तं तस्माज्जिह्वाप्रदेशकम् || ४९ ||

वाग्भवां बीजरूपान्तां दीपाकारां विचिन्तयेत् |
हस्तयोः पादयोर्मन्त्री तथा नाडीत्रयेषु च || ५० ||

आधारात्तु समुत्थाप्य वाग्भवं द्वादशे नयेत् |
द्वादशाधारमानीय तद्ग्रन्थिं परिभेदयेत् || ५१ ||

तस्माज्जिह्वाग्रमानीय दीपाभां परिभावयेत् |

[अस्य लक्षवारजपफलम्]

लक्षमेकमिदं जप्त्वा सर्वपापहरः स्वयम् || ५२ ||

वाक्पतिर्जायते सद्यो मूकोऽपि सुकविर्भवेत् |
वादे सदसि सद्वाक्यस्तम्भकः प्रतिवादिनः || ५३ ||

सत्पण्डितघटाटोपजेता प्रतिहतप्रभः |
सत्तर्कप्रतिवाक्यार्थसर्वालङ्कारशास्त्रवित् || ५४ ||

पदगुम्फैर्महावाक्यकर्त्ता मन्त्री प्रजायते |
अव्याहतमतिः शास्त्रे विज्ञेयो वाक्पतिर्भवेत् || ५५ ||

प्. ८२०) [बालकजिह्वायां मन्त्रलेखनम्]

बालकस्य तु जिह्वायां त्रिदिनाभ्यन्तरे लिखेत् |
मधुना श्वेतदूर्वाभिः किं वा स्वर्णशलाकया || ५६ ||

अमृतं वाग्भवं कूटं वागीशत्वप्रदायकम् |
स एव पण्डितः श्रीमान् स चामूर्खो भवेत् किल || ५७ ||

[बालकस्य मूर्ध्नि जपफलम्]

एतद् वाग्भवकूटन्तु बालकस्यापि मूर्द्धनि |
हस्तं दत्त्वा यदि जपेच्छतमष्टोत्तरं बुधः || ५८ ||

सोऽपि श्लोकान् सर्वथैव करोति वाक्पतिर्यथा |
एतत्तु कथितं सारं वाग्भवस्यापि साधनम् || ५९ ||

[चुलुकपानम्]

अथो देवीं सचक्रान्तचुलुके सलिले स्मरन् |
मातृकासहितां विद्यां त्रिरावृत्त्याऽमृतात्मिकाम् || ६० ||

नाडीं सरस्वतीं जिह्वां दीपाकारां स्मरन् पिबेत् |

[चुलुकपानफलम्]

अब्दाच्चतुर्विधं तस्य पाण्डित्यं भुवि जायते || ६१ ||

[प्रातःकाले पानफलम्]

एवं नित्यमुषःकाले यः कुर्याच्छुद्धमानसः |
स योगी सत्यविज्ञानी स कविर्भवति ध्रुवम् || ६२ ||

[कामकूटसाधनफलम्]

अथ वक्ष्यामि सौभाग्यं कामकूटस्य साधनम् |

[कामकूटसाधनप्रकारः]

रक्तालङ्कारसुभगो रक्तमाल्यानुलेपनाम् || ६३ ||

प्. ८२१) रक्तवस्त्रान्वितां सम्यङ्मध्यकामकलात्मना |
रक्तपुष्पैश्च विविधैः कुसुमादिभिरर्चयेत् || ६४ ||

[कामकलाचिन्ता]

ततः कामकलारूपां मदनाङ्कुरमध्यमे |
उद्यदादित्यसङ्काशां स्फुरद्दीपशिखाप्रभाम् || ६५ ||

गच्छन्तीं ब्रह्ममार्गेण ब्रह्मरन्ध्रान्तमेव च |
पतद्भिरिन्दुधाराभीरक्तलाक्षारसोपमाम् || ६६ ||

बन्धूककुसुमाकारां कान्तिभूषणभूषिताम् |
इक्षुकोदण्डपुष्पेषुवराभयलसत्कराम् || ६७ ||

कामराजस्वरूपान्तु बालार्ककिरणारुणाम् |
चिन्तयेत् कुलपीठेषु संक्षोभो जायते क्षणात् || ६८ ||

कामकला(ं) हृदो मध्ये बन्धूकसदृशप्रभाम् |
चित्ताकर्षणकारी च नारीणाञ्च विशेषतः || ६६ ||

मूर्ध्नि भागे कामकला वर्षन्ती रक्तधारया |
धारणात् संप्रयोगेण करोति वशगं जगत् || ७० ||

[कामकूटप्रयोगकथनम्]

तोषयन्ती जगत् सर्वं प्रयोगं कथयाम्यथ |
विदर्भ्याद्येन कामेन मन्मथान्तकृतं कुरु || ७१ ||

कन्दर्पसंपुटं कृत्वा कोणगर्भगतं ततः |
मकरध्वजसंज्ञन्तु कारयेत् साधकोत्तमः || ७२ ||

प्. ८२२) मीनकेतुगतं कृत्वा भूर्जपत्रे सुशोभने |
रोचनागुरुकस्तूरीकर्पूरकुङ्कुमादिभिः || ७३ ||

साध्यं प्रतिष्ठितं प्राणं कारयेद्धेममध्यगम् |
जपेत् पञ्चसहस्रं वा कामबीजन्तु साधकः || ७४ ||

मूलं भानुसहस्रन्तु यत्नेन साधयेदपि |
अथवा नाभिमध्ये तु हृदये मुखमण्डले || ७५ ||

पद्मरागप्रतीकाशं कामराजं मनोहरम् |
मनसा चिन्तयेद् यस्तु तस्यैश्वर्यं भवेत् किल || ७६ ||

आधारान्नाभिपर्यन्तं प्रदीपस्य शिखां स्मरेत् |
तस्मादुदरपर्यन्तं पद्मरागसमप्रभम् || ७७ ||

एतेषु वाग्भवं बीजं हृदये कामराजकम् |
तस्यैव कर्णिकामध्ये सूर्याभां चिन्तयेदथ || ७८ ||

तस्मात् भ्रूमण्डलं यावत् पद्मरागसमप्रभम् |
रक्तवस्त्रपरीधानो लाक्षारसगृहे स्थितः || ७९ ||

रक्तासनोपविष्टस्तु रक्तमाल्यैर्विभूषितः |
परमानन्दहृदयस्त्रिपुरीकृतविग्रहः |
एवम्भूतवपुः कान्तं कामराजं विचिन्तयेत् || ८० ||

[शक्तिकूटसाधनम्]

अथातः संप्रवक्ष्यामि शक्तिकूटस्य साधनम् || ८१ ||

सृष्टिसंहारपर्यन्तं शरीरं चिन्तयेत् पराम् |
स्रवत्पीयूषधाराभिर्बलन्तीं विषहारिणीम् || ८२ ||

प्. ८२३) हेमप्रभाभासमानां विद्युन्निकरसुप्रभाम् |
स्फुरच्चन्द्रकलापूर्णकमलां वरदाभयौ || ८३ ||

ज्ञानमुद्राञ्च दधतीं साक्षादमृतरूपिणीम् |
ध्यात्वा विषं हरेन्मन्त्री नानाकारव्यवस्थितम् || ८४ ||

हृदि शान्तादिनान्नन्तं(?) जगदाह्लादनं परम् |
पुरः कण्ठादिताल्वन्तं शक्तिकूटं विचिन्तयेत् || ८५ ||

आधाराद् ब्रह्मरन्ध्रान्तं तस्मादाधारकावधि |
अथ मध्याच्छक्तिकूटं विद्युदग्निसमप्रभम् || ८६ ||

केवलं पद्मरागन्तु भ्रुवोर्मध्ये विचिन्तयेत् |
तस्मादाब्रह्मरन्ध्रान्तं तुरीयं पद्मरागधृक् || ८७ ||

सहस्रारात्तु मूलान्तं पद्मरागसमप्रभम् |

[कुलशक्तिचिन्ता]

तस्मादाब्रह्मरन्ध्रान्तं कुलशक्तिं विचिन्तयेत् || ८८ ||

वैनतेयसमो मन्त्री विषभारसहस्रनुत् |
भूतप्रेतपिशाचांश्च नाशयेन्नात्र संशयः || ८९ ||

चातुर्थकज्वरान् सर्वानपस्मारांश्च नाशयेत् || ९० ||

[त्रुकूटसम्पन्न-महात्रिपुरसुन्दरीचिन्ताफलम्]

अथ त्रिकूटसम्पन्ना महात्रिपुरसुन्दरी |
चिन्तिता साधकस्याशु त्रैलोक्यवशकारिणी || ९१ ||

क्रमेण नाभिहृद्वक्त्रमण्डलस्थाऽरुणप्रभा |
पद्मरागमणिस्वच्छचिन्तनात् साधकस्य च || ९२ ||

प्. ८२४) अणिमादिगुणैश्वर्यं सौभाग्यञ्च प्रजायते |
तन्नाम संस्मरन्मन्त्री योगिनीनां भवेत् प्रियः || ९३ ||

मातृचक्रं तस्य काये तेन सार्द्धं सुखी भवेत् |
पत्रवान् धनवान्मन्त्री मन्त्रध्यानान्न संशयः || ९४ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणौ द्वाविंशतितमः प्रकाशः || २२ ||


त्रयोविंशतितमः प्रकाशः

[त्रिपुरसुन्दरीविद्याया जीवनप्राप्त्युपायकथनम्]

महात्रिपुरसुन्दर्या यथा स्याज्जीवनान्विता |
भुवि विद्या तथेदानीं वक्ष्यामि च सुदुर्लभाम् || १ ||

[विद्यायाः स्वरूपविशेषकथनम्]

विद्युदा?क्षीं परां नित्यां कालिकां कालभाषिणीम् |
खड्गमुण्डविकटास्यां व्याघ्रचर्मविभूषिताम् || २ ||

रक्तमाल्याम्बरधरां घोररूपां चतुर्भुजाम् |
खड्गशूलकपालञ्च वरदां तीक्ष्णनासिकाम् || ३ ||

सिद्ध्यर्थं जीवयेद्देवीं सर्वविद्यासुजीविना || ४ ||

[विद्यायाः स्वरूपान्तरम्]

रक्ताम्भोधिस्थपोतोल्लसदरुणसरोजाधिरूढा कराब्जैः |
पाशं कोदण्डमिक्षूद्भवकमठमथाप्यङ्कुशं पञ्च बाणान् |

विभ्राणासृकपालं त्रिनयनविलसत्पीनवक्षोरुहाढ्या |
देवी बालार्कवर्णा भवतु शुभकरी प्राणशक्तिः परा नः || ५ ||


      १ | महेति | महात्रिपुरसुन्दर्या विद्या यथा भुवि जीवनान्विता (दीप्तिमती) स्यात्, तथा 
इदानीं तां सुदुर्लभां विद्यां वक्ष्यामीत्यन्वयः |

प्. ८२६) [दीपनीविद्याकथनम्]

श्रीङ्कारं प्रथमञ्चैव द्रींक्लींकारं ततः परम् |
हैं हैं कलह्रीं सौः कलह्रीं ततः पठेत् || ६ ||

क्लीं क्लीं तदधो बीजं द्रींकारं श्रीं ततः परम् |
सर्वेषां दीपनीविद्या सर्वचक्रेषु योजिता || ७ ||

[प्रतिमायां पूजाविशेषकथनम्]

प्रतिमायां तथा कार्या बलिं दद्यात् समाहितः |
अनङ्गकुसुमादिञ्च चक्रमध्ये प्रपूजयेत् || ८ ||

स्वयम्भु कुसुमं दत्त्वा कुण्डगोलोद्भवं तथा |
पूजयेच्चक्रमध्ये तु वाद्यैर्नानाविधै रसैः || ९ ||

हुंकारशब्दैः कर्पूरैर्गीतैश्च चन्दनारुणैः |
नरादिबलिदानैश्च महिषैर्मेषछागलैः || १० ||

गृहीत्वा शोणितं पात्रे स्वकीयहृदयोद्भवम् |
पूजयेत्त्रिपुरां देवीं जुहुयादग्निसम्मुखे || ११ ||

[देव्या दक्षिणपार्श्वे जीवनीजपप्रकारः]

देव्या दक्षिणपार्श्वे तु जीवनीजपमाचरेत् |
बलीनां शोणितं दत्त्वा कालिकां पूजयेत्ततः || १२ ||

क्रोधीशोत्तरसंयुक्तं नादबिन्दुकलान्वितम् |
क्रोधानन्तस्ततः पश्चात् संयुक्तेन पठेत् सुधीः || १३ ||


	६-७ | श्रीङ्कारमिति | सर्वचक्रसाधारणीं दीपनीमाह-श्रींकारमित्यादिना | तथा च 
श्री/ ह्री/ क्ली/ है/ है/ कलह्री/ सौः कलह्री/ क्ली/ क्ली/ हसौः ह्री/ श्री/ इति मन्त्रो भवति |

प्. ८२७) पिनाकी च सुसूक्षा च क्रोध्यानन्तस्ततः पठेत् |
अनिलो भौतिकश्चैव तदधः प्रणवं लिखेत् || १४ ||

एषा ज्ञेया महाविद्या महाचक्रसमन्विता |
महामेधाप्रदा विद्या महाघोरविनाशिनी || १५ ||

महाविद्या महाकामा महाप्रेतासनस्थिता |
श्वेतरूपा च चन्द्रस्था बाला च भगमालिनी || १६ ||

अनन्तरूपमाख्याता सा च प्रिपुरसुन्दरी |
परमेयं परा शक्तिः प्रथमं पार्श्वसंस्थिता || १७ ||

द्वितीया क्षितिविख्याता तत्परा पश्चिमोत्तरा |
सा च देवी महादेवी महाकालिकसुन्दरी || १८ ||

यस्या मेरोर्जगद् व्याप्तं सुरासुरनरादिकम् |
महापद्मासना देवी महाजीवनकारिणी || १९ ||

प्रतिमां जीवितां कृत्वा अनया शोणितं क्षिपेत् |
सर्वदुष्टनिवाराञ्च ध्यायेद्देवीं सुलोचनाम् || २० || 

[प्रेतासने जपफलम्]

प्रेतासने जपेद् यस्तु सर्वकामफलं लभेत् |
क्षितौ च ख्यातिविख्यातोऽसाध्यं साधयेत् पराम् || २१ ||

[महाध्यानकथनम्]

महाध्यानं प्रवक्ष्यामि परां शक्तिस्वरूपिणीम् |
नीलपद्मासनां देवीं नीलपद्मसमप्रभाम् || २२ ||

चतुर्भुजां त्रिनयनां रक्तमाल्यविभूषिताम् |
वामे खड्गञ्च शूलञ्च वज्रमङ्कुशदक्षिणे || २३ ||

प्. ८२८) चन्द्रमण्डलमूर्द्धानं सूर्यमण्डलसंस्थिताम् |
रक्तवस्त्रपरीधानां रक्तगन्धानुलेपनाम् || २४ ||

ब्रह्मविष्णुशिवादीनां शिरसा पादसेविताम् |
उन्मत्तयौवनोपेतां प्रेतस्थां लिङ्गपीडिताम् || २५ ||

एवंरूपां महादेवीं चिन्तयेत् साधकोत्तमः || २६ ||

[परमेश्वरीपूजानन्तरं चक्रं पूजनम्]

अनया विद्यया मन्त्री संपूज्य परमेश्वरीम् |
तदा चक्रे पदं कृत्वा प्रतिमां चण्डिकां यजेत् || २७ ||

संहारमुद्रया देवीं साधकः स्थिरमानसः |

[ततो बलिदानम्]

बलिदानं ततः कुर्याद् यथाशक्त्या विधानतः |
आनन्दरूपवान् भूत्वा सुन्दरीपुत्रवत् क्षितौ || २८ ||

कालीं कामातुरां भीमां प्रचण्डगणवेष्टिताम् |
कालखड्गधरां देवीं रुधिरौघञ्च भक्षिताम् || २९ ||

दुर्लभां परमां देवीं महात्रिपुरसुन्दरीम् |

[आकर्षणबीजकथनम्]

कथयामि परं बीजमाकर्षणकरं परम् || ३० ||

विष्णोः पदं वह्निबीजं चतुर्थस्वरभूषितम् |
नादबिन्दुकलातीतं शक्तिं विसर्गसंयुताम् || ३१ ||

अमुकी(ं?) जीवमाकर्ष द्विठान्तं साधकः पठेत् |

[त्रिकोणचक्रमध्ये देवकन्यादिलिखनम्]

शिवरेफकयोर्मध्ये त्रिकोणचक्रमध्यगे || ३२ ||

प्. ८२९) शिशुरूपाकर्षकरीं देवकन्यां सुराङ्गनाम् |
नागगन्धर्वकन्याञ्च ऋषिकन्याञ्च खेचरीम् || ३३ ||

विलिख्य साधकः श्रीमानरुणा(ं) चिन्तयेत् सतीम् |
हृदि मौलौ वराङ्गे च जवां दत्त्वा च कन्यकाम् || ३४ ||

रक्तपुष्पं समादाय कुङ्कुमं गन्धवासितम् |
चक्रमध्ये शतं दत्त्वा कन्यानाम प्रपूजयेत् |
समागच्छति सा नारी मारबाणेन पीडिता || ३५ ||

[चामुण्डाध्यानकथनम्]

महात्रिपुरसुन्दर्या मूलविद्या यथोदिता |
चामुण्डा भेदितानाम्नी ध्यानं वक्ष्यामि दुर्लभम् || ३६ ||

सूर्यकोटिनिभां बालां त्रिनेत्रामरुणाम्बराम् |
धनुःपुस्तकबाणाख्यधरां बन्धूकसन्निभाम् || ३७ ||

चक्रलिङ्गे समाविष्टां काञ्चीयुक्तनितम्बिनीम् |
स्तनभारोन्नताकारां सिन्दूरपूरिताननाम् || ३८ ||

स्फुरन्मुकुटमाणिक्यकिङ्किणीजालमण्डिताम् |
मुक्ताहारसमायुक्तां त्रिबलीमध्यभूषिताम् || ३९ ||

सर्वशृङ्गारवेशाढ्यां कामावेशनकारिणीम् |
नित्यानन्दादिभिर्द्देवीं पूजयेत् साधकोत्तमः || ४० ||

[वक्तव्य-परमदुर्लभविद्या-प्रशंसा]

एषा च विद्या कथिता कथयामि सुदुर्लभाम् |

प्. ८३०) या देवी जगति ख्याता महापर्वतवासिनी |
परमानन्दहृदयः साधयेन्मोहनात्मिकाम् || ४१ ||

यस्यानन्दाज्जगद् व्याप्तं या देवी परमा कला |
महामोहनदात्री च देवासुरनरादिषु || ४२ ||

रज्यते सकलं नित्यं तदा देव्या चराचरम् |
दुष्टवैरी भवेद्दास ईशः सर्वजनस्य च || ४३ ||

अथातः संप्रवक्ष्यामि विद्यां परमदुर्लभाम् |
शिवशक्तिसमायुक्तां तुरीयस्वरभूषिताम् || ४४ ||

नादबिन्दुसमायुक्तां सर्वलोकमनोहरीम् |
रेफहकारयोर्मध्ये त्रिकोणे चक्रमध्यगे || ४५ ||

सम्बोधनपदञ्चैव साध्यं कर्मपदान्वितम् |
पाशाङ्कुशपुटा शक्तिर्नादबिन्दुविभूषिता || ४६ ||

[प्राणमन्त्रकथनम्]

याद्याः सप्त सकारान्ता व्योमसर्गेन्दुसंयुता |
तद्न्ते हंसमन्त्रः स्यात्ततोऽमुष्यपदं वदेत् || ४७ ||

प्राणा इति वदेत् पश्चादिह प्राणाः पदं ततः |
अमुष्य जीव इहतः स्थितोऽमुष्यपदं वदेत् || ४८ ||


	४७ | याद्याः सप्तेति | तथाच � यं/ रं/ लं/ वं/ शं/ षं/ सं/ हं/ सः, 
अमुष्य प्राणा इह प्राणाः, अमुष्य जीव इह स्थितः, अमुष्य सर्वेन्द्रियाणि, अमुष्य 
वाङ्मनश्चक्षुःश्रोत्रघ्राणप्राणा इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा इति प्राणमन्त्रो 
भवति |

प्. ८३१) सर्वेन्द्रियाण्यमुष्यान्ते वाङ्मनश्चक्षुरन्ततः |
श्रोत्रघ्राणपदात् प्राणा इहागत्य सुखं चिरम् |
तिष्ठन्तु वह्निजायान्तः प्राणमन्त्रोऽयमीरितः || ४९ ||

प्रत्यमुष्यपदस्यादौ पाशादीनि प्रयोजयेत् |
अमुष्येतिपदस्थाने साध्यनाम समुच्चरेत् || ५० ||

प्रयोगेषु समाख्यातः प्राणमन्त्रो मनीषिभिः |
साध्यं प्रतिष्ठितप्राणमाकर्षणादि योजयेत् || ५१ ||

एता विद्यागणाः सर्वाः पूजयेत् साधकोत्तमः |
बृहच्छीक्रमतन्त्रस्य मतमेतदुदीरितम् || ५२ ||

[महायन्त्रधारणकथनम्]

अथोच्यते महायन्त्रविशेषधारणं परम् |
शुभेऽह्नि स्नानमाचर्य शुभे लग्ने शुभे क्षणे || ५३ ||

सिद्धियोगे महापर्वे पूजां कृत्वा लिखेदिदम् |

[मन्त्रलिखनद्रव्योद्देशः]

कुण्डगोलोद्भवं द्रव्यं स्वयम्भु कुसुमं तथा || ५४ ||

रोचना कुङ्कुमं क्षौद्रं कर्पूरं चन्दनं मदम् |
एतद्द्रव्येण विलिखेच्चक्रराजं मनोहरम् || ५५ ||

[लिखनप्रकारः]

त्रिकोणान्तरगतां मायां विलिखेत् साधकोत्तमः |
रेफहकारयोर्मध्ये देवानामाभिमुख्यदम् || ५६ ||

प्. ८३२) साध्यनाम द्वितीयान्तं तस्योर्द्ध्वे विलिखेन्मनुम् |
तत्रैव मातृकां सर्वां विलिखेत् क्रमवाह्यतः || ५७ ||

[यन्त्रशोधनप्रकारः]

पञ्चगव्यामृतेनैव मूलेन परिषेचयेत् |
ततः प्रतिष्ठितप्राणां विद्यामष्टोत्तरं शतम् || ५८ ||

तत् स्पृष्ट्वा प्रजपेन्मन्त्री देवीध्यानपरायणः |

[धारणप्रकारः]

हेम्नो मध्यगतं कृत्वा रजतस्यापि वा पुनः || ५९ ||

करे कृत्वा लभेद्वश्यं हृदये स्त्री सुवल्लभे |
कण्ठे धनं लभेद् भाले स्तम्भनं जृम्भणं भवेत् || ६० ||

शिखायां मोक्षमाप्नोति तस्माद् यत्नेन धारयेत् |
धारणीयं प्रयत्नेन गोपनीयं पुनः पुनः || ६१ ||

[मन्त्रदाने पात्रापात्रोल्लेखः]

असत्याय न दातव्यं पुत्रशिष्याय चैव हि |
भक्तियुक्ताय शिष्याय सुपुत्राय प्रकाशयेत् || ६२ ||

पशुभ्यो बान्धवेभ्योऽपि न कदाचित् प्रकाशयेत् |

[अपात्रे मन्त्रदानफलम्]

कृते तु अशुभं तस्य मन्त्रा यान्ति पराङ्मुखाः || ६३ ||

दुःखञ्च वर्द्धते नित्यं तस्माद् यत्नेन वर्जयेत् |

[गोरोचनादिना चक्रलिखनफलम्]

गोरोचनादिभिर्मन्त्री चक्रराजं समालिखेत् || ६४ ||

प्. ८३३) अतीव सुन्दरीं रम्यां तन्मध्ये प्रतिमां वराम् |
ज्वलन्तीं सामसहितां कामराजविदर्भिताम् || ६५ ||

[चिन्ताविशेषे फलविशेषः]

चिन्तयेत् साधकेन्द्रोऽपि जनानाञ्च सहस्रशः |
अदृष्टपूर्वा युवती श्रुतमाशु सुदुर्लभा || ६६ ||

राजकन्याऽथ चार्वङ्गी भयलज्जाविवर्जिता |
आयाति साधकं सम्यङ्मन्त्रमूढा सती ध्रुवम् || ६७ ||

चक्रमध्यगतो भूत्वा साधकश्चिन्तयेदथ |
उद्यत्सूर्यसहस्राभमात्मानमरुणन्तथा || ६८ ||

साध्यमप्यरुणीभूतं चिन्तयेत् साधकोत्तमः |
अनेन क्रमयोगेन स्वयं कन्दर्परूपवान् || ६९ ||

सर्वसौन्दर्यसुभगः सर्वलोकवशङ्करः |
सर्वैः पूजोपहारैस्तु मुद्रासहितविग्रहः || ७० ||

[चक्रे नामलिखने फलविशेषः]

चक्रं संपूजयेद् यस्तु यस्य नाम विदर्भितम् |
स भवेद्दासवदाशु धनाढ्यो वाऽपि भूपतिः || ७१ ||

चक्रमध्यगतं कुर्यान्नाम यस्यान्तु योजयेत् |
अदृष्टामपि मन्त्रज्ञो योनिमुद्रासमन्वितः || ७२ ||

हठादानयते शीघ्रं यक्षिणीं राजकन्यकाम् |
नागकन्यामप्सरसं खेचरीं वा सुराङ्गनाम् || ७३ ||

प्. ८३४) विद्याधरीं दिव्यरूपामृषिकन्यां रिपुस्त्रियम् |
मदनोद्भवसन्तापस्फुरज्जघनमण्डलाम् || ७४ ||

कामबाणप्रभिन्नान्तःकरणां लोलचक्षुषम् |

[चक्रे महाकलाध्यानफलम्]

महाकामकलाध्यानयोगादेव न संशयः |
क्षोभयेत् स्वर्गभूर्लोकपातालतलयोषितः || ७५ ||

[वशीकारितिलककथनम्]

रोचनाभागमेकन्तु भागमेकन्तु कुङ्कुमम् |
अथ भागद्वयं मन्त्री चन्दनं मर्दयेत् समम् || ७६ ||

एकत्र तिलकं कुर्यात्त्रैलोक्यवशकारणम् |
अष्टोत्तरशतावृत्त्या मन्त्रयित्वा वशं नयेत् || ७७ ||

राजानं नगरं ग्रामं येन यद् यत् प्रदृश्यते |
मन्त्रिणा साधकेन्द्रेण तत् सर्वं तस्य वश्यगम् || ७८ ||

[वशीकरणार्थं ताम्बूलाद्यभिमन्त्रणम्]

ताम्बूलं धूपमुदकं पत्रं पुष्पं फलं दधि |
दुग्धं घृतं दन्तपत्रं वस्त्रं कर्पूरमेव च || ७९ ||

कस्तूरीं घुसृणञ्चैलां लवङ्गं जातिपत्रकम् |
शतमष्टोत्तरं जप्त्वा यस्मै कस्मै प्रयच्छति || ८० ||

स वश्यो जायते नूनं नात्र कार्या विचारणा |
स्त्रियश्च सकला वश्या दासीभूता भवन्ति हि || ८१ ||

हठाकर्षणमेतत्तु कथितं नान्यथा भवेत् |

[योषिदाकर्षणप्रकारः]

रहस्यस्थानके मन्त्री लिखेद्रोचनया भुवि || ८२ ||

प्. ८३५) चारुशृङ्गारवेशाढ्यां सर्वाभरणभूषिताम् |
प्रतिमां सुन्दरीं प्रीतां विलिख्य सुमनोहराम् || ८३ ||

तद्भालगलहृन्नाभिजन्ममण्डलयोजिताम् |
जन्मनाममहाविद्यामङ्कुशान्तविदर्भिताम् || ८४ ||

सर्वसन्धिषु देहस्य मदनाक्षरमालिखेत् |
स्फुरद्दाडिमपुष्पाभं चिन्तयेद्देहसन्धिषु || ८५ ||

तदाशाभिमुखो भूत्वा स्वयं देवीस्वरूपधृक् |
मुद्रान्तु क्षोभणीं बद्ध्वा मन्त्रमष्टशतं जपेत् || ८६ ||

नियोज्य दहनागारे चन्द्रसूर्यकलात्मके |
ततो विकलचार्वङ्गीं मारबाणप्रपीडिताम् || ८७ ||

एवमाकर्षयेन्नारीं योजनानां शतादपि || ८८ ||

[अवध्यत्वोपायकथनम्]

मातृकां विलिखेच्चक्रे बाह्यतः सकलां बुधः |
भूर्जपत्रे स्वर्णपत्रे रौप्यपत्रेऽपि ताम्रजे |
सोऽवध्यः सर्वजन्तूनां व्याघ्रादीनां विशेषतः || ८९ ||

[राजवल्लभतोपायः]

तथैव मारसंयुक्तां ससंज्ञां चक्रमण्डिताम् |
कर्पूरकुङ्कुमाद्यैश्च राजवल्लभतां व्रजेत् || ९० ||

[वशीकरणप्रकारः]

अनेन विधिना शुद्धो रोचनागुरुकुङ्कुमैः |
विलिखेच्चक्र राजेन साध्यनाम च मन्त्रवित् || ९१ ||

प्. ८३६) विदर्भितं स्वनाम्ना तु यस्मिन् कस्मिन्नुपस्थितम् |
स्थावरं जङ्गमं वापि सकलं जनमण्डलम् || ९२ ||

वशीकुर्यात् साधकेन्द्रो नूनमेव न संशयः |

[त्रैलोक्यवशीकरणोपायः]

महात्रिपुरसुन्दर्याः कामकोटिकला स्मृताः || ९३ ||

एवमेवमवष्टभ्य साध्यनामाक्षराणि तु |
धनमप्यर्थने बाणैर्मातृकायाः प्रवेष्टये || ९४ ||

हेममध्यगतं कुर्याच्छिखायां वामके भुजे |
धारयेद् यत्र कुत्रापि त्रैलोक्यवशकारणम् |
राजेन्द्रवृन्दसकलं दासभूतां करोति च || ९५ ||

राजानो वाजिनः सर्पा महादुष्टा महोत्कटाः |
व्याघ्राः केशरिणो मत्ता वश्यास्तस्य भवन्ति हि || ९६ ||

[महाक्षोभकरणम्]

पूर्वक्रमेण नगरनामसौन्दर्यमन्त्रवित् |
मध्ये चतुष्पथे वापि चतुर्दिक्षु निधापयेत् || ९७ ||

महाक्षोभो योषिताञ्च जनानां महतामपि |
तथैव सर्वजन्तूनां पुरस्थानञ्च जायते || ९८ ||

[कामतुल्यत्वप्राप्त्युपायः]

एतन्मध्यगतां पृथ्वीं सशैलवनकाननाम् |
ज्वलन्तीं सर्वराजेन्द्रमण्डितां सागराम्बराम् || ९९ ||

मासमेकं चिन्तयेयुः साक्षात्कामसमो भवेत् |
दृष्ट्याऽकर्षयते मन्त्री त्रैलोक्यं सचराचरम् || १०० ||

प्. ८३७) [दृष्टिमात्रेण विषादिनाशक्षमताप्राप्तिः]

दृष्ट्या विषं नाशयते तत्क्षणान्नात्र संशयः |
भूतप्रेतपिशाचांश्च ज्वरांश्चातुर्थिकादिकान् || १०१ ||

शूलगुल्माक्षिरोगांश्च दृष्ट्या नाशयते क्षणात् |

[श्रीसमाकर्षणसामर्थ्यप्राप्तिः]

एतत् सिन्दूरसुभगं रात्रौ संपूजयेद् यदि || १०२ ||

योजनानां शतादेव सम्यगाकर्षयेच्छ्रियम् |

[दिग्विदिक्स्थजनवशीकारः]

यदा दिक्षु विदिक्ष्वेवं सम्यग् देवीं प्रपूजयेत् || १०३ ||

तत्र दिक्षु स्थितान् लोकान् विदिक्षुस्थान् जनानपि |
वशमानयते शीघ्रं सपुत्रपशुबान्धवान् || १०४ ||

[त्रैलोक्यवशीकरणम्]

भूर्जपत्रे समालिख्य रोचनाऽगुरुकुङ्कुमैः |
तन्मध्ये नगरं देशं मण्डलं खण्डमेव वा || १०५ ||

नाम्ना विदर्भितं सम्यक् पूजयित्वा यथाविधि |
भूमिमध्यगतं कृत्वा त्रैलोक्यं वशमानयेत् || १०६ ||

[कण्ठादौ धारणे फलविशेषः]

अथवा धारयेत् कण्ठे शिखायां बाहुमूलके |
यत्र कुत्र स्थितो मन्त्री क्षोभयेन्नगरं महत् || १०७ ||

[अर्कक्षीरादिभिश्चक्रलिखनफलम्]

अर्कक्षीरेण संयुक्तं धुस्तूरकरसं तथा |
रोचना कुङ्कुमञ्चैव लाक्षाकस्तूरीरक्तकम् || १०८ ||

प्. ८३८) एभिर्लिखेच्चक्रमेतद् यस्य नाम्ना च साधकः |
तस्य व्याघ्रभयव्याधिरिपुसर्गगजादिकम् || १०९ ||

चौरग्रहजनाविष्टडाकिनीशाकिनीभवम् |
भयं न विद्यते नूनं परमन्त्राभिचारकम् || ११० ||

[नित्यं चक्रधारणफलम्]

नित्यं सन्धारयेन्मन्त्री कालमृत्युं विनाशयेत् |
त्रिकोणमध्यगां देवीं त्रिकोणोमयमध्यगाम् || १११ ||

अधस्तान्नामसंयुक्तां रोचनाकुङ्कुमान्विताम् |
निधापयेत् सप्तमाहे दासवत् किङ्करो भवेत् || ११२ ||

[सर्ववादिस्तम्भनम्]

पीतद्रव्यैः समालिख्य पीतद्रव्यैः समर्चयेत् |
पूर्वाशाभिमुखो भूत्वा स्तम्भयेत् सर्ववादिनः || ११३ ||

सहस्रवदनोऽप्येव मूको भवति तत्क्षणात् |
नाम्ना यस्य स वाग्मी तु पाषाण इव जायते || ११४ ||

[शत्रुमारणप्रकारः]

चक्रं विलिख्य मन्त्रज्ञो महानीररसेन तु |
नाम संयोज्य विधिवद् दक्षिणाभिमुखो बुधः || ११५ ||

वह्नौ दग्ध्वा तु तच्चक्रं मारयेद् वैरिसङ्कुलम् |

[विद्वेषणकरणम्]

महिषाश्वपुरीषाभ्यां रसमाकृष्य मन्त्रवित् || ११६ ||

गोमूत्रेण च संलिख्य नाम सन्दर्भ्य पूर्ववत् |
क्षिप्त्वा पलाशमध्यस्थं विद्वेषणकरं भवेत् || ११७ ||

प्. ८३९) [उच्चाटनकरणम्]

कृत्वा रोचनया द्रोणकाकपक्षस्य मध्यगम् |
लम्बमानं तथाकाशे शत्रूच्चाटनकारकम् || ११८ ||

[सर्ववशीकरणम्]

महानीलीरोचनाभ्यां दुग्धक्षाररसादिभिः |
विलिख्य धारयेन्मन्त्री सर्ववर्णान् वशं नयेत् || ११९ ||

[प्रकारान्तरेण सर्ववशीकरणम्]

अनेनैव विधानेन स्थापयेद् वारिमध्यगम् |
तेनोदकेन सुस्नातः पीतं तत् सर्ववश्यकृत् |
सौभाग्यं जायते तेन पानीयेन न संशयः || १२० ||

[क्षोभणप्रकारः]

एतन्मध्यगतां पृथ्वीं नगरं वापि साधकः |
सप्ताहात् क्षोभयेत् सर्वं ज्वालामालां विचिन्तयेत् || १२१ ||

[स्त्रीवशीकरणप्रकारः]

दशदण्डगते रात्रौ सरावे दाहवर्जिते |
सिन्दूरकुङ्कुमाभ्याञ्च चक्रराजं समालिखेत् || १२२ ||

साध्यप्रतिकृतिं कन्यां तन्मध्ये विलिखेद् बुधः |
तदूर्ध्वे मूलमन्त्रञ्च तद्बाह्ये मातृकां लिखेत् || १२३ ||

सावरणां स्वेष्टदेवीं तत्रैव परिपूजयेत् |
अष्टोत्तरशतं कुन्दं मूलं साध्यसमन्वितम् || १२४ ||

प्रत्येकक्षेपणाच्चैव हठात् कुण्डमिदं महत् |
चलज्जलेन्दुसदृशीं त्रिकोणामरुणारुणाम् || १२५ ||

प्. ८४०) प्रलयानलसङ्काशां साध्याया योनिमध्यतः |
ध्यायन् सहस्रं जप्त्वैव तामानयति निश्चितम् || १२६ ||

[स्त्रीवशीकरणे प्रकारान्तरम्]

उपविश्य च शययायां निर्जने शून्यवेश्मनि |
यस्य नाम्ना स्वयं भुङ्क्ते ताम्बूलं निशि वा दिवा |
अष्टोत्तरशतं जप्त्वा सायात्येव तदन्तिकम् || १२७ ||

[प्रकारान्तरेण स्त्रीवशीकरणम्]

अष्टोत्तरशतं जप्त्वा पानीयं प्राशयेदथ |
यस्याः प्राणैः कल्पयित्वा सायाति मदविह्वला || १२८ ||

[दासीकरणप्रकारः]

चन्द्र-चन्दन-कस्तूरी-रक्तसिन्दूरमिश्रितम् |
अष्टोत्तरशतं जप्त्वा तिलकं कारयेद् यदि |
यं यं पश्यति तच्छीघ्रं स स दासो भवेद् ध्रुवम् || १२९ ||

[स्त्रीवशीकारे कल्पान्तरम्]

मधुसर्पिः समुन्मिश्र्य सिताकल्पितपुत्तलीम् |
साध्यप्राणैः कृतप्राणां जप्त्वा अष्टोत्तरं शतम् || १३० ||

भानुवारं समासाद्य यः खादेत् सप्तरात्रकम् |
सा च याति विह्वलाङ्गी साधकस्यान्तिकं ध्रुवम् || १३१ ||

[सर्ववादिस्तम्भनम्]

पूर्वाशाभिमुखो भूत्वा पीतद्रव्यैः समर्चयेत् |
पीठस्थाने समालिख्य स्तम्भयेत् सर्ववादिनः || १३२ ||

प्. ८४१) [प्रकारान्तरेण सर्वलोकवशीकरणम्]

उत्तराभिमुखो भूत्वा सिन्दूररजसा लिखेत् |
संपूज्य विधिवद् विद्वान् सर्वलोकं वशं नयेत् || १३३ ||

[सर्वयोषिन्मनोहरणम्]

पश्चिमाभिमुखो भूत्वा चन्दनेन समालिखेत् |
संपूज्य विधिवद् विद्यां सर्वयोषिन्मनो हरेत् || १३४ ||

वल्लभो जायते मन्त्री दासीमिव वशं नयेत् |

[महाहानिकरणम्]

यमाशाभिमुखो भूत्वा चक्रं कृष्णं समर्च्चयेत् || १३५ ||

यस्य नाम्नान्वितं तत्र महाहानिः प्रजायते |

[स्तम्भविद्वेषणादिप्रकारः]

अग्नि-राक्षस-वायव्य-शम्भु-कोणेषु योजितम् || १३६ ||

पूर्ववत् साधकश्रेष्ठः क्रमेणैव नियोजितम् |
स्तम्भविद्वेषणव्याधिशत्रूच्चाटनकं भवेत् || १३७ ||

[सर्ववशीकरणम्]

रोचनाभिर्लिखेच्चक्रं क्षीरमध्ये क्षिपेद् बुधः |
सर्ववश्यकरञ्चैव भवत्येव न संशयः || १३८ ||

[शत्रोरुच्चाटनकरणम्]

गोमूत्रमध्यगं सम्यक् शत्रोरुच्चाटनं भवेत् |

[विद्वेषणकरणम्]

तैलस्थं चक्रराजन्तु विद्वेषणकरं भवेत् || १३९ ||

[शत्रुनाशकरणम्]

ज्वलज्ज्वलनमध्यस्थं शत्रुनाशकरं भवेत् |

प्. ८४२) [खेचरत्वसिद्धिः]

यदैकान्ते चतुर्मार्गे सिन्दूररजसा लिखेत् || १४० ||

सर्वबाह्यत आरभ्य यावन्मध्यञ्च साधकः |
अकारादिक्षकारान्तां मातृकां तत्र संलिखेत् || १४१ ||

पूजयेद्रात्रिसमये कुलाचारक्रमेण तु |
साधकः खेचरश्चैव जायते नात्र संशयः || १४२ ||

[अजरामरत्वप्राप्तिः]

गिरावेकतरौ तद्वदर्च्चयेत् कुलमार्गतः |
अजरामरतां लब्ध्वा सुखी भवति मान्त्रिकः || १४३ ||

[खड्गादि सर्वसिद्धिलाभः]

श्मशाने पूजयेच्चक्रं महाभूतदिने बुधः |
यथाविधिविधानेन साधकः स्थिरमानसः || १४४ ||

खड्गसिद्धिञ्च वेतालसिद्धिञ्च गुटिकाञ्जनम् |
पादुकाञ्जनसिद्धिञ्च मनःसिद्धिञ्च धातुजम् || १४५ ||

महावीरणसिद्धिञ्च यक्षिणीं चटकोद्भवाम् |
सर्वं तल्लभते मन्त्री नात्र कार्या विचारणा || १४६ ||

[सर्वपापनाशप्रकारः]

शिवां संपूजयेद्देवीं सगन्धिकुसुमैः सुधीः |
महापातकयुक्तात्मा तत्क्षणात् पापहा भवेत् || १४७ ||

शमीदूर्वाङ्कुराश्वत्थपल्लवैरथवाऽम्बुजैः |
मासेन हन्ति कलुषं सप्तजन्मकृतं नरः || १४८ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणौ त्रयोविंशतितमः प्रकाशः || २३ ||



चतुर्विंशतितमः प्रकाशः

[देवतास्तवपाठनिर्णयः]

अथोच्यते देवतायाः स्तवपाठविनिर्णयः |

[पाठस्यावश्यकता]

न मानसं भवेत् स्तोत्रं वाचिकन्तु प्रशस्यते || १ ||

[पाठनियमः]

अन्ते च प्रणवं दद्यादित्युवाचादिपूर्वकम् |
सर्वत्र पाठे विज्ञेयमन्यथा विफलं भवेत् |
शुद्धेनानन्यचित्तेन पठितव्यं प्रयत्नतः || २ ||

[पुस्तकस्याधारस्थापननियमः]

आधारे स्थापयित्वा तु पुस्तकं प्रजपेत् सुधीः |

[हस्ते पुस्तकस्थापने दोषः]

हस्तसंस्थापनादेव यस्मादल्पफलं भवेत् || ३ ||

[पुस्तकलेखकनिर्णयः]

न स्वयं लिखितं तच्च कृतिना लिखितं पठेत् |
अब्राह्मणेन लिखितं तच्चापि विफलं भवेत् || ४ ||

[कलौ साधारणमनुष्यादिकृतस्तवपाठनिषेधः]

न च स्वयंकृतं स्तोत्रमन्येनापि कृतं न च |
यस्मात् कलौ न प्रशस्तमृषिभिर्भाषितं पठेत् || ५ ||

[ऋषिच्छन्द-आदीनां पाठः कर्त्तव्यः]

ऋषिच्छन्दादिकं न्यस्य पठेत् स्तोत्रं विचक्षणः || ६ ||

प्. ८४४) [प्रथमं सहस्रनामपाठः]

यस्य यस्य च देवस्य तस्य तस्य सहस्रकम् |
पठित्वा प्रथमं मन्त्री तस्य स्तोत्रं ततः पठेत् || ७ ||

संहिताजपने स्तोत्रं शुभं प्राप्य समापयेत् |

[अध्यायमध्ये पाठविरामो न कर्त्तव्यः]

अध्यायं प्राप्य विरमेन्न तु मध्ये कदाचन |
कृते विरामे मध्ये तु अध्यायादिं पुनर्जपेत् || ८ ||

[बलिदानविधिकथनम्]

अथातो बलिदानस्य विधानमत्र वक्ष्यते |
चमरः कृष्णसारश्च मत्स्यो मेषश्च शूकरः || ९ ||

महिषो वानरः खड्गो बलिर्मेषादितो भवेत् |
कृष्णच्छागद्वयं दद्यात् पश्चाद्दद्यान्महाबलिम् || १० ||

[छागलस्य षड्विधत्वकथनम्]

श्वेतः कृष्णो लोहितश्च कपिलश्चित्रपाण्डरौ |
षड्विधश्छागलः प्रोक्तो गृहस्थानां परो बलिः || ११ ||

[बलीनामुत्तममध्यमाधमत्वकथनम्]

उत्तमौ श्वेतकृष्णौ च मध्यमौ चित्रपाण्डरौ |
लोहितः कपिलश्चैव कनिष्ठः परिकीर्त्तितः || १२ ||

त्रिमासात् परतश्चैव यावदेकन्तु वत्सरम् |
कृष्णो वा श्वेततरुणः प्रशस्तो बलिरुच्यते || १३ ||

षण्मासात् परतश्चैव यावद् वर्षद्वयं भवेत् |
उत्तमोऽसौ बलिः प्रोक्तस्तस्माद्धीनोऽधमः स्मृतः || १४ ||

प्. ८४५) [त्याज्यबलिः]

कृष्णवर्णो बलिर्यस्तु श्वेतपुच्छो यदा भवेत् |
छागलं तादृशं विद्वान् दूरतः परिवर्जयेत् || १५ ||

एवं सिते कृष्णपुच्छे वर्जयेन्मतिमान् नरः || १६ ||

आकृष्णवर्णो यश्छागः पृष्ठवंशे सितो यदि |
प्रशस्तं तं विजानीयाद् विपरीतन्तु वर्जयेत् || १७ ||

[खञ्जादीनां बलौ त्याज्यता]

खञ्जं काणं तथा कुब्जं सच्छिद्रं व्याधिसंयुतम् |
विषाणदन्तरहितं वर्जयेत्तु विचक्षणः || १८ ||

[उत्तममहिषबलिः]

पञ्चाब्दं माहिषं श्वेतं प्रशस्तं परिकीर्त्तितम् |

[अधममहिषबलिः]

स एव महिषः कृष्णः पाण्डरश्चाधमो बलिः || १९ ||

[बलिषु पक्षिणां प्रशस्तता]

पक्षिणस्तु प्रशस्ताः स्युः सर्वे वर्णाः सुशोभनाः |
त्रिपक्षात् परतश्चैव हीने चापि विवर्जयेत् || २० ||

[बलिविशेषेण देवतातृप्तिकालकथनम्]

मनुष्यैः कोटिवर्णाणि तृप्तिं गच्छन्ति देवताः |
गण्डैर्वर्षसहस्राणि महिषैः शरदां शतम् || २१ ||

छगलैर्वत्सरादूर्द्ध्वं द्वादशाब्दं दशाब्दकम् |
पूर्णसांवत्सरेरैव त्रिवर्षं कच्छपेन तु || २२ ||

वराहेण तु पञ्चाशत्तदर्द्धं चामरेण तु |
अब्दैकं गोधिकाभिश्च षण्मासं गात्रशोणितम् || २३ ||

प्. ८४६) पायसेनापि षण्मासं तृप्तिं गच्छन्ति देवताः || २४ ||

[स्त्रीपशुबलिदाननिषेधः]

न दद्यात् स्त्रीपशोर्मांसं हव्यकव्ये विशेषतः |

[होमे मांसनिरूपणम्]

होमे बुक्काग्रजं मांसं सरोमञ्चार्द्धरात्रके || २५ ||

सिंहविल्वाकृतिञ्चैव वस्तु च पूगमेव च |
बुक्काग्रमांसमानं स्याल्लुलापस्य नरस्य च || २६ ||

तथा प्रमाणमात्रं स्यादजस्य वदनस्य च |
धातकीफलमानन्तु गोधिकाया इतीरितम् || २७ ||

एतदाममयस्यैव भर्जिते मानवर्जितम् |
हीनेन्द्रियपशोर्मांसं दूरतः परिवर्जयेत् || २८ ||

[मांसहोमे कालनियमः]

दिवा न जुहुयान्मांसं सन्ध्यायां सावसानके |
ब्राह्म्ये मुहूर्ते जुहुयादथवा सन्धिपर्वसु || २९ ||

एकेन च सहस्रं स्याद् द्विगुणं चार्द्धरात्रके |
ब्राह्म्ये मुहूर्त्ते द्विगुणं सन्ध्यायाञ्च चतुर्गुणम् |
पर्वसन्धौ शतगुणं तिथिसन्धौ शतोत्तरम् || ३० ||

काम्ये च जुहुयान्मांसं पुरश्चरणशेषकैः |
योन्यावटे शतगुणं स्थण्डिलेऽपि न चाचरेत् || ३१ ||

[बल्युत्सर्गप्रकारः]

अथ संप्रोक्षणं कृत्वा बलिं समुत्सृजेद् बुधः |
स्वयं पूर्वमुखो भूत्वा बलिं कुर्यादुदङ्मुखम् || ३२ ||

प्. ८४७) अथवैतद्व्यत्ययः स्यात् सिन्दूराद्यैरलङ्कृतम् |
अर्घ्यपात्रोदकैः शुद्धैर्मूलेन प्रोक्षयेत्त्रिशः || ३३ ||

[पशुस्नापनमन्त्रः]

ओं वाराही यमुना गङ्गा कारतोया सरस्वती |
कावेरी चन्द्रभागा च सिन्धुभैरवसागराः |
अजस्नाने महेशानि सान्निध्यमिह कल्पय || ३४ ||

ओं पशुपाशविनाशाय हेमकूटस्थिताय च |
परापराय परमेष्ठिने हू/ काराय च मूर्त्तये || ३५ ||

ओं सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् |
स भूमिं सर्वतो वृत्वा अत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् || ३६ ||

विल्वपत्रोदकैरेभिः प्रोक्षणं कारयेद्पि |
त्रिशः संपूजयेत्तञ्च तत्रेष्टं गन्धचन्दनैः || ३७ ||

ततो निरीक्ष्य तं मन्त्री पठेत् करपुटं स्वयम् || ३८ ||

[बलिप्रणाममन्त्रः]

छाग त्वं बलिरूपेण मम भाग्यादुपस्थितः |
प्रणमामि ततः सर्वरूपिणं बलिरूपिणम् || ३९ ||

चण्डिकाप्रीतिदानेन दातुरापद्विनाशनम् |
चामुण्डाबलिरूपाय बले तुभ्यं नमोऽस्तु ते || ४० ||

यज्ञार्थे पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा |
अतस्त्वां घातयिष्यामि तस्माद् यज्ञे वधोऽवधः || ४१ ||

[बलिमूर्द्ध्नि मन्त्रजपः]

वाङ्मायाकमलाबीजैस्तन्मूर्द्ध्नि त्रिर्मनून् जपेत् || ४२ ||

प्. ८४८) ततो बलिं समुत्सृज्य काम्यं कृत्वा विशालधीः |
आनीय खड्गं पुरतो गन्धादिभिः समर्च्चयेत् || ४३ ||

[खड्गध्यानम्]

कृष्णं पिणाकपाणिञ्च कालरात्रिस्वरूपिणम् |
उग्रं रक्तास्यनयनं गन्धानुलेपनम् || ४४ ||

रक्ताम्बरधरञ्चैव पाशहस्तं कुटुम्बिनम् |
पिबमानञ्च रुधिरं भुञ्जानं क्रव्यसंहतिम् || ४५ ||

[खड्गपूजामन्त्रः]

इति ध्यात्वा यजेत् तञ्च मन्त्रेणानेन याजकः |
रसना त्वं चण्डिकायाः सुरलोकप्रसादक || ४६ ||

मायाद्वयं खड्गपदं कालि कालि पदन्ततः |
वज्रेश्वरी ततो लौहदण्डायै ङेऽन्तां नमः पदम् || ४७ ||

कूर्च्चबीजं लिखेत् खड्गे सिन्दूरचन्दनादिना |
देव्या बीजं लिखेत्तत्र पूजयित्वा नमश्चरेत् || ४८ ||

इति ध्यात्वा साधकस्तु नमस्कारं समाचरेत् || ४९ ||

[खड्गनमस्कारमन्त्रः]

असिर्विशसनः खड्गस्तीक्ष्णधारो दुरासदः |
श्रीगर्भो विजयश्चैव धर्मपाल नमोऽस्तुते || ५० ||

ततः खड्गं गृहीत्वा तु देवतारसनाधिया |
अभिमन्त्र्य च मूलेन वक्ष्यमाणेन च स्वयम् || ५१ ||

प्. ८४९) विषं मायाद्वयं कालियुगं विकटरूपतः |
दंष्ट्रे स्फे/ स्फे/ ततो ब्रूयात् फेत्कारिणीति खादय || ५२ ||

द्वितयं छेदययुगं सर्वान् दुष्टांस्ततः परम् |
मारयद्वितयं पश्चादजं खड्गेन छिन्धियुक् || ५३ ||

कालि कालि किचिद्वन्द्वं पिबयुग्रुधिरं पदम् |
स्फ्रौ/ स्फ्रौ/ किलियुगं कालियुग्ममित्यभिमन्त्रणे |

[बलिस्कन्धे खड्गनियोजनमन्त्रः]

हू/ हू/ फडिति मन्त्रेण स्कन्धे खड्गं नियोजयेत् || ५४ ||

[खड्गलक्षणकथनम्]

अथ वक्ष्यामि खड्गानां लक्षणं तन्त्रवर्त्मना |
येन संछेदनेनापि साधकः सिद्धिमालभेत् || ५५ ||

[चन्द्रहासलक्षणकथनम्]

सर्वेषामुत्तमः खड्गश्चन्द्रहासः सुखावहः |
पञ्चाशदङ्गुलैः कार्यः किंवा तालत्रयेण तु || ५६ ||

[खड्गम् करबीरफलाकारादिकथनम्]

करबीरफलाकारः किंवा पद्मदलाकृतिः |
अथवा कुब्जकड्गेन भेदयेत् खलु साधकः || ५७ ||

      
      ५२-५४ | विषमिति | तथाच - ओं ह्री/ ह्री/ कालि कालि विकटरूपदंष्ट्रे स्फें स्फें 
फेत्कारिणि खादय खादय छेदय छेदय सर्वान् दुष्टान् मारय मारय अजं खड्गेन 
छिन्धि छिन्धि कालि कालि किचि किचि पिव पिब रुधिरं स्फ्रौ/ स्फ्रौ/ किलि किलि कालि कालि हू/ हू/ 
फट् इति मन्त्रेण बलेः स्कन्धे खड्गं स्थापयेत् इत्यर्थः | 

प्. ८५०) [बलिच्छेदने दात्रादीनां विधिः]

महाबलीनां सर्वेषां दात्रमत्र प्रकीर्त्तितम् |

[छुरिकादिना छेदननिषेधः]

कर्त्तृकया क्षुरेणापि छिन्द्याच्छुरिकया न च || ५८ ||

कुठारपरशुभ्यां वा भेदयेन्न कदाचन |

[तीक्ष्णखड्गेन छेदनकथनम्]

छेदयेत्तीक्ष्णखड्गेन अच्छिद्रेण मुखेन च || ५९ ||

नाकाशे च्छेदयेत्तन्तु समे देशे शुचौ तथा |
छेदयेदनिशं शस्तं बलिं पूर्वमुखं शुभम् |
उदङ्मुखः स्वयं नेत्रबीजेनैव तु साधकः || ६० ||

[छागादिपशूनां पूर्वाभिमुखेन च्छेदनम्]

छागलादिपशूनाञ्च विपरीतमुखेन तु |

[बलिच्छेदककथनम्]

प्रहाराणाञ्चाधिकारी तेषामेवं विधीयते || ६१ ||

स्वयं वा भ्रातृपुत्रो वा भ्राता वा सुहृदेव वा |
सपिण्डश्छेदयेद् वापि शुद्धान्तःकरणो यदि || ६२ ||

[रिपुप्रभृत्यनुपयुक्तानां कथनम्]

न रिपुं नाङ्गहीनं वा न काणं नापि कुब्जकम् |
न योजयेच्छत्रुपक्षं बलिच्छेदनकर्मणि || ६३ ||
 

	६० | नाकाशे इति | शून्यस्थाने बलिं न च्छेदयेत् | नेत्रबीजेन वौषट् इतिमन्त्रेण |

प्. ८५१) [दिग्विशेषे बलेर्मस्तकपतने फलविशेषः]

यदि वायव्यदिग्भागे नैर्-ऋते दक्षिणेऽपि वा |
मस्तकं पतते चैव हानिमत्र विनिर्द्दिशेत् || ६४ ||

शेषेषु दिक्षु सर्वासु विदिक्षु च फलं शृणु |
पूर्वोत्तरविदिग्भागे पतते यदि मस्तकम् |
सर्वसम्पत्करं विद्याद् राज्ञां राज्यं विनिर्दिशेत् || ६५ ||

भ्रमित्वा दक्षिणेनापि यदा पतति वै शिरः |
तदा सिद्धिञ्च मासान्ते वामकर्णे विपद् भवेत् || ६६ ||

राज्ञामग्नौ तथा हानिर्गृहस्थानां शुभं भवेत् || ६७ ||

ऐशान्यमध्ययोश्चैव पतते यदि मस्तकम् |
तदा स्वल्पेन कालेन सर्वसिद्धिर्भवेद् ध्रुवा || ६८ ||

छिन्नं शिरो निपतितं सहास्यं यदि दृश्यते |
विभूतिं तस्य जानीयाद्राज्ञां राज्यं विनिर्द्दिशेत् || ६९ ||

एकवारे भवेत् सिद्धिर्द्विवारे हानिरुच्यते |
गृहस्थानां विजानीयाद्राज्ञान्तु विपरीतकम् || ७० ||

[बलिचक्षुषि अश्रुदर्शनफलम्]

यदाश्रु दृश्यते नेत्रे तदा हानिं विनिर्द्दिशेत् |

[दन्तानां कटकटाशब्दश्रवणफलम्]

यदा कटकटाशब्दो दन्तानां श्रूयते क्वचित् |
तदा तु मरणं विद्याद्धानिं वा तत्र निर्द्दिशेत् || ७१ ||


	६७ | राज्ञामिति | अग्नौ पूर्वदक्षिणकोणे |

प्. ८५२) [बलिशिरःस्थापनम्]

दद्याद्राक्षसदिग्भागे मन्त्री बलिशिरः स्वयम् |

[रक्तपात्रस्थापनम्]

तद्दक्षिणे रक्तपात्रं विपरीतं न संददेत् || ७२ ||

महाबलीनां वायव्ये प्रदद्यात् साधकोत्तमः |
बलीनामरिसंज्ञानां शिरांसि पुरतो ददेत् || ७३ ||

देवस्य सम्मुखं कृत्वा च्छिन्नभागान् प्रकल्पयेत् |
तदेव शस्तं जानीयान्मध्यमं विपरीतकम् || ७४ ||

कीलकान्ते न्यसेच्छिर्षं यथा कम्पो न जायते |

[बलिमस्तकोपरि दीपदानम्]

शिर्षोपरि ज्वलद्दीपं प्रदद्याच्चन्दनोक्षितम् || ७५ ||

घृतेन सार्वभौमः स्यात्तैले सिद्धिञ्च विन्दति |
सूत्रवर्त्तीन् प्रदद्याद् वा वस्त्रवर्त्त्या प्रदृश्यते || ७६ ||

[वर्त्तिकाप्रमाणम्]

अङ्गुष्ठस्य प्रमाणन्तु दीर्घे चैव षडङ्गुलम् |
कार्पाससूत्रैर्वा दद्यादेकविंशतिसूत्रकैः || ७७ ||

सुगन्धगर्भैस्तत् कुर्यात् कर्पूरागुरुचन्दनैः || ७८ ||

[ग्राहादीनां शिरसि दीपदाननिषेधः]

ग्राहाणां कच्छपानाञ्च गोधायाश्च विशेषतः |
मत्स्यानामपि पक्षिणां न दीपं दापयेच्छिरे || ७९ ||

[दीपस्य दीर्घकालज्वलनफलम्]

शीर्षोपरि ज्वलद्दीपो यावत्कालं प्रवर्त्तते |
तावत्कालं वसेत् स्वर्गे तस्माद् यत्नेन दापयेत् || ८० ||

प्. ८५३) लोमदाहोद्भवं गन्धं ध्यात्वा देवी प्रसीदति |
तस्मिन् संवर्द्धयेद्देवीं तस्मात् पात्रं विवर्जयेत् || ८१ ||

निर्वाणे मृत्युमाप्नोति नीयमाने प्रदीपके |
न क्षीरशोणितं दद्यान्न चाज्यञ्च कदाचन || ८२ ||

शर्कराक्षतदूर्वादि प्रदद्यात्त्रिर्महाशतम् |
सैन्धवं शृङ्गवेरञ्च कदल्याः फलमेव च || ८३ ||

पातयेन्मधुराणाञ्च शृतमुद्दिश्य साधकः |
बलिः प्रदाने तूद्दिष्टो वाराहीसंहिताक्रमात् || ८४ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणौ चतुर्विंशतितमः प्रकाशः || २४ ||



पञ्चविंशतितमः प्रकाशः

[श्रीमहात्रिपुरसुन्दरी-सहस्रनामस्तोत्रम्]

अथ श्रीमन्महादेव्याः सहस्रं नाम कथ्यते |
कैलासशिखरे रम्ये नानारत्नोपशोभिते || १ ||

कल्पपादपमध्यस्थे सिद्धगन्धर्वसेविते |
मणिमण्डपमध्यस्थे नानापुष्पोपशोभिते || २ ||

तं कदाचित् समासीनं भगवन्तं जगद्गुरुम् |
कपालखट्वाङ्गधरं चन्द्रार्द्धकृतशेखरम् || ३ ||

त्रिशूलडमरुकरं महावृषभवाहनम् |
जटाजूटधरं देवं वासुकिकण्ठभूषणम् || ४ ||

विभूतिभूषणं देवं नीलकण्ठं त्रिलोचनम् |
द्वीपिचर्मपरीधानं शुद्धस्फटिकसन्निभम् || ५ ||

सहस्रादित्यसङ्काशं गिरिजार्द्धाङ्गभूषणम् |
प्रणम्य शिरसा नाथं कारणं विश्वरूपिणम् |
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा प्राह तं शिखिवाहनः || ६ ||

कार्त्तिकेय उवाच |

देव देव महादेव सृष्टिस्थित्यन्तकारक |
त्वं गतिः सर्वदेवानां त्वं गतिः सर्वदेहिनाम् || ७ ||

त्वं गतिः सर्वभूतानां दीनानाञ्च त्वमेव च |
त्वमेव जगदाधारस्त्वमेव विश्वकारकः || ८ ||

प्. ८५५) त्वमेव पूज्यः सर्वेषां त्वदन्या नास्ति मे गतिः |
किं गुह्यं परमं लोके किमेकं सर्वसिद्धिदम् || ९ ||

किमेकं परमं श्रेष्ठं किं भोगं स्वर्गमोक्षदम् |
विना तीर्थेन तपसा विना वेद्यैर्विना मखैः || १० ||

विना लयेन ध्यानेन केन सिद्धिमवाप्नुयात् |
कस्मादुत्पद्यते सृष्टिः कस्मिंश्च प्रलयो भवेत् || ११ ||

कस्मादुत्तीर्यते देव संसारार्णवसङ्कटात् |
तदहं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व महेश्वर || १२ ||

श्रीमहादेव उवाच |

साधु साधु त्वया पृष्टं तत्त्वं पार्वतीनन्दन |
इति गुह्यतमं पुत्र कथयिष्याम्यसंशयः || १३ ||

सत्त्वं रजस्तमश्चैव ब्रह्मविष्णुशिवादयः |
ये चान्ये बहवो भूताः सर्वे प्रकृतिसम्भवाः || १४ ||

सैव देवी परा शक्तिर्महात्रिपुरसुन्दरी |
सैव प्रसूयते सर्वं सैव विश्वं प्रपाल्यते || १५ ||

सैव संहरते विश्वं जगदेतच्चराचरम् |
आधारः सर्वभूतानां सा वै रोगार्त्तिहारिणी || १६ ||

इच्छा क्रिया तथा ज्ञाना ब्रह्मविष्णुशिवात्मिका |
त्रिधा शक्तिस्वरूपेण सृष्टिस्थितिविनाशिनी || १७ ||

सृज्यते ब्रह्मरूपेण विष्णुरूपेण पाल्यते |
संहरेद्रुद्ररूपेण जगतीं सचराचराम् || १८ ||

प्. ८५६) यस्या योनौ जगत् सर्वमद्यापि वर्त्ततेऽखिलम् |
यस्यां प्रलीयते चान्त्ये यस्याञ्च जायते पुनः || १९ ||

यां समाराध्य त्रैलोक्ये संप्राप्तं पदमुत्तमम् |
तस्या नामसहस्रं ते कथयामि शृणुष्व तत् || २० ||

      ओं अस्या श्रीमहात्रिपुरसुन्दर्याः सहस्रनामस्तोत्रस्य दक्षिणा-मूर्त्तिर्भगवान् 
वामदेव ऋषिर्गायत्त्रीच्छन्दः प्रकटगुह्यतरसंप्र-
दायकुलकौलिकगर्भरहस्यातिरहस्यपरापररहस्याचिन्त्यप्रभाववती श्रीमहात्रिपुरसुन्दरी 
देवता आकाशबीजं माया शक्तिः कामबीजं कीलकं बुद्धिशक्तिरुदानबीजं सुषुम्णा 
नाडी सरस्वतीशक्तिसिद्ध्यर्थकाममोक्षार्थे विनियोगः || २१ ||

ह्री/ कल्याणी कमला काली कराली कामरूपिणी |
कामाख्या कामदा काम्या कमला कामचारिणी || २२ ||

कालरात्रिर्महारात्रिः कौलिनी कौल्यरूपिणी |
कुमारी करुणा कीर्त्तिः कल्माषनाशिनीति च || २३ ||

कात्यायनी कलाधारा कौमुदी कमलाप्रिया |
कीर्त्तिदा मुक्तिदा मेधा नीतिज्ञा नीतिवत्सला || २४ ||

माहेश्वरी महामाया महातेजा महेश्वरी |
महालोला महाजिह्वा महादंष्ट्रा महाभुजा || २५ ||

महामोहान्धकारघ्नी महामोक्षप्रकाशिनी |
महादारिद्र्यशमनी महाशत्रुविनाशिनी || २६ ||

महाशक्तिर्महाशूरमहिषासुरमर्द्दिनी |
महामाया महावीर्या महापातकनाशिनी || २७ ||

प्. ८५७) महाकामा महाकाल्या महापातकहारिणी |
महामन्त्रा मन्त्रमयी मणिपूरकवासिनी || २८ ||

मानसी मानदा मान्या मनश्चक्षुरगोचरा |
गणनीता च गायत्त्री गणगन्धर्वसेविता || २९ ||

गिरिजा गिरिशा साध्वी गिरिस्था गिरिसम्भवा |
चण्डेश्वरी चण्डरूपा प्रचण्डा चण्डमालिनी || ३० ||

चर्च्चिता चर्च्चितकला चण्डिका चण्डरूपिणी |
यज्ञेश्वरी यज्ञरूपा जपयज्ञपरायणा || ३१ ||

यज्ञमाता यज्ञभोक्त्त्री यज्ञेशी यज्ञसम्भवा |
सिद्धा यज्ञप्रिया सिद्धिर्यज्ञाङ्गी यज्ञबन्धिका || ३२ ||

यज्ञप्रिया यज्ञरूपा याज्ञी यज्ञकृतालया |
जालन्धरा जगन्माता जातवेदा जगत्प्रिया || ३३ ||

जितेन्द्रिया जितक्रोधा जननी जन्मदायिनी |
गङ्गा गोदावरी गौरी गोमती च शतद्रुका || ३४ ||

घर्घरा वेदगर्भा च देविकाकरसम्भवा |
सिन्धुर्मन्दाकिनी विप्रा यमुना च सरस्वती || ३५ ||

चन्द्रभागा विपाशा च गण्डकी विन्ध्यवासिनी |
नर्मदा कद्रुकावेरी वेत्रवती च कौषिकी || ३६ ||

महेन्द्रतनया चैव अहल्या चम्पकावती |
अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका || ३७ ||

द्वारावती च शिखिनी महाकिल्विषनाशिनी |
पद्मिनी पद्महस्ता च पद्मकिञ्जल्कवासिनी || ३८ ||

प्. ८५८) पद्मवक्त्रा च पद्माक्षी पद्मस्था पद्मसम्भवा |
द्री/कारी कुण्डली रात्रिर्हृत्पद्मस्था सुलोचना || ३९ ||

ऐ/कारी भूषणा लक्ष्मीः क्ली/कारी क्लेशनाशिनी |
हरिप्रिया हरेर्माता हरिनेत्रकृताश्रया || ४० ||

हरिवक्त्रोद्भवा शान्ता हरेर्वक्षःस्थलस्थिता |
वैष्णवी विष्णुरूपा च विष्णुमायास्वरूपिणी || ४१ ||

विष्णुमाया विशालाक्षी विशालनयनोज्ज्वला |
विश्वेश्वरी च विश्वात्मा विश्वेशी विश्वरूपिणी || ४२ ||

विश्वात्मिका विश्वविद्या विश्वपाशविदारिणी |
विश्वासकारिणी विश्वा विधिशक्तिर्विचक्षणा || ४३ ||

शिवेश्वरी शिवाराध्या शिवनाथा शिवप्रिया |
शिवमाता शिवाख्या च शिवदा शिवरूपिणी || ४४ || 

भवेश्वरी भवाराध्या भवानी भवनायिका |
भवमाता भावगम्या भवकण्टकनाशिनी || ४५ ||

भवप्रिया भवानन्दा भवकण्टकहारिणी |
गतिर्वरेण्या सावित्री ब्रह्माणी ब्रह्मरूपिणी || ४६ ||

ब्रह्मेशी ब्रह्मदा ब्राह्मी ब्रह्माणी ब्रह्मवादिनी |
दुर्गस्था दुर्गरूपा च दुर्गा दुर्गार्त्तिनाशिनी || ४७ ||

सुगमा दुर्गमा दाता दया गौरी दुरापहा |
दुरितघ्नी दुरध्यक्षा दूरदुष्कृतनाशिनी || ४८ ||

पञ्चम्या पञ्चमी पूर्णा पूर्णपीठनिवासिनी |
सत्त्वस्था सत्त्वरूपा च कल्पस्था कल्परूपिणी || ४९ ||

प्. ८५९) नानारत्नविचित्राङ्गी नानाभरणभूषिता |
विश्वाम्बिका विश्वमाता विश्वपाशविदारिणी || ५० ||

विशालकारिणी विश्वा विश्वशक्तिर्विलक्षणा |
जवाकुसुमसङ्काशा दाडिमीकुसुमारुणा || ५१ ||

चतुरङ्गी चतुर्वाहा चतुर्द्वारव्यहासिनी |
सर्वेशी सर्वदा सर्वा सर्वज्ञा सर्वदायिनी || ५२ ||

विश्वेश्वरी च सर्वाद्या सर्वाणी सर्वमङ्गला |
नलिनी नन्दिनी नन्दा आनन्दानन्दवर्त्तिनी || ५३ ||

व्यापिनी सर्वभूतेषु भवभारविनाशिनी |
कुलीना कुलमध्यस्था कुलधर्मोपदेशिनी || ५४ ||

सर्वशृङ्गारवेशाढ्या पाशाङ्कुशकरोद्यता |
सूर्या सूर्यसहस्राभा चन्द्रकोटिनिभानना || ५५ ||

गणेशकोटिलावण्या सिंहकोटिविमर्द्दिनी |
दावाग्निकोटिज्वलिनी कद्रुकोटिस्वरूपिणी || ५६ ||

समुद्रकोटिगम्भीरा वायुकोटिमहाबला |
आकाशकोटिविस्तारा यमकोटिभयङ्करा || ५७ ||

मेरुकोटिसमुच्छ्राया गरुत्कोटिसमृद्धिदा |
निष्कलङ्का निराधारा निर्गुणा गुणवर्जिता || ५८ ||

विशिष्टा विश्वजननी विश्वाख्या विश्ववर्द्धिनी |
चित्रा विचित्रा चित्राङ्गी हेतुगर्भा रणेश्वरी || ५९ ||

इच्छाशक्तिर्ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिः शुचिस्मिता |
श्रुतिः श्रुतिमयी सत्या श्रुतिरूपा श्रुतिप्रिया || ६० ||

प्. ८६०) श्रुतिप्राज्ञा महातत्त्वा पञ्चतत्त्वोपरिस्थिता |
पार्वती हिमवत्पुत्री पारस्था पाररूपिणी || ६१ ||

जयन्ती भद्रकाली च अहल्या कुलनायिका |
भूतधात्री च भूतेशी भूतस्था भूतभाविनी || ६२ ||

महाकुलमयी शक्तिर्महाविभववर्द्धिनी |
हंसाख्या हंसरूपा च हंसस्था हंसरूपिणी || ६३ ||

सोमसूर्याग्निमध्यस्था मूलाधारनिवासिनी |
द्वादशारसरोजस्था सूर्यमण्डलवासिनी || ६४ ||

द्विपत्रदलमध्यस्था ललाटतलवासिनी |
डाकिनी राकिणी चैव लाकिनी काकिनी तथा || ६५ ||

शाकिनी हाकिनी चैव षट्चक्रविनिवासिनी |
सृष्टिस्थितिविनाशा च सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी || ६६ ||

श्रीकण्ठप्रिया श्रीकण्ठा नादाख्या बिन्दुमालिनी |
चतुःषष्टिकलाधारा देहदण्डकलाश्रया || ६७ ||

माया काली द्युतिर्मेधा स्वधा पुष्टिर्महाधृतिः |
हिङ्गुला मङ्गला सीता सुषुम्णामध्यगामिनी || ६८ ||

परा घोरा करालाक्षी विजया जयशालिनी |
हृत्पद्मनिलया चैव भीमा भैरवनादिनी || ६९ ||

मेनकागर्भसम्भूता तप्तकाञ्चनसन्निभा |
अन्तकूटबीजस्था च त्रिकूटवनवासिनी || ७० ||

वर्णाक्षी वर्णरहिता पञ्चाशद्वर्णरूपिणी |
विद्याधरी लोकधात्री अमरा अप्सरःप्रिया || ७१ ||

प्. ८६१) दाक्षा प्रजावती धन्या धनधान्यसमृद्धिदा |
ईशानी भुवनेशानी भुवना भुवनेश्वरी || ७२ ||

अनन्ताऽनन्तमहिमा जगत्सारा जगद्भवा |
अचिन्त्यशक्तिचित्तात्मा चिन्ता चित्तस्वरूपिणी || ७३ ||

ज्ञानगम्या ज्ञानमूर्त्तिर्ज्ञानिनी ज्ञानशालिनी |
असिता घोररूपा च सुधाधारा सुधावहा || ७४ ||

भास्करा भास्वती भीतिर्भास्वद्धृष्टानुसापिनी |
अनुद्यमा क्षमानन्दा दुर्लभा भवनात्मिका || ७५ ||

विश्ववन्द्या विश्ववीरा विश्वघ्नी विश्वसंस्थिता |
शीलस्था शीलरूपा च शीला शीलप्रदायिनी || ७६ ||

बोधिनी बोधकुशला बोधना बोधिनी सदा |
विद्योतिनी विचित्रात्मा विद्युत्पाटलसन्निभा || ७७ ||

विश्वयोनिर्महायोनिः कर्मयोनिः प्रियंवदा |
रोहिणी रोगशमनी महारोगापहारिणी || ७७ ||

वसुदा रुद्ररूपा च रौद्री रौद्रार्त्तिनाशिनी |
प्रजा दाक्षायणी दक्षा दक्षयज्ञविनाशिनी || ७८ ||

यशश्विनी यशःपूर्णा यशोदागर्भसम्भवा |
देवकी देवमाता च राधिका कृष्णवल्लभा || ७९ ||

अरुन्धती शचीन्द्राणी गान्धारी गन्धमालिनी |
ध्यानातीता ध्यानगम्या ध्यानाख्या ध्यानधारिणी || ८० ||

लम्बोदरी च लम्बोष्ठी जाम्बवत्या जलोदरी |
महोदरी मुक्तकेशी मुक्तिकामार्थसिद्धिदा || ८१ ||

प्. ८६२) तपस्विनी रागहना गुह्यरत्ननिरञ्जना |
अशरीरा शरीरस्था संसारार्णवतारिणी || ८२ ||

अमृता निष्कला भद्रा सकला कृष्णपिङ्गला |
चक्रेश्वरी चक्रहस्ता परचक्रविदारिणी || ८३ ||

पद्मरागप्रतीकाशा निर्मलाकाशसन्निभा |
रसज्ञा रसमध्यस्था गन्धस्था गन्धरूपिणी || ८४ ||

परंब्रह्मस्वरूपा च परंब्रह्मस्वरूपिणी |
शब्दब्रह्मस्वरूपा च शब्दाख्या शब्दवर्जिता || ८५ ||

ऋद्धिवृद्धिः परा सिद्धिः सत्कीर्त्तिर्दीप्तसंस्थिता |
आपूज्या शाम्भवी शक्तिः सुन्दराङ्गी तत्त्वरूपिणी || ८६ ||

शाश्वती भूतमाता च महाभूताधिपप्रिया |
श्रुतिप्राज्ञा धर्मसिद्धिर्दक्षकन्याऽपराजिता || ८७ ||

कामसन्दीपनी कामा सदा कामकुतूहला |
भोगापचारकुशला अमरा कमलानना || ८८ ||

भक्तानुकम्पिनी मैत्री शरणागतवत्सला |
क्षोभणी मोहनी चैव स्तम्भनी जृम्भणी तथा || ८९ ||

रथिनी ध्वजिनी सेना सर्वमन्त्रमयी त्रयी |
ज्ञानमुद्रा महामुद्रा जगन्मुद्रा महोत्सवा || ९० ||

सहस्रभुजा चिच्छक्तिः सहस्राक्षी सनातनी |
सिद्धलक्ष्मीर्महालक्ष्मी राजलक्ष्मीः सुलक्षणा || ९१ ||

यज्ञसारा तपःसारा धर्मसारा जनेश्वरी |
विश्वोदरी विश्वपूज्या विश्वाख्या विश्वतोमुखी || ९२ ||

प्. ८६३) विश्वास्या श्रवणा घ्राणा विश्वप्राणा पदात्मिका |
तरुणादित्यसङ्काशा किरणानेकसङ्कुला || ९३ ||

जटाजूटधरा मुख्या शुष्कमांसातिभीषणा |
द्वीपिचर्मपरीधाना चीरवल्कलधारिणी || ९४ ||

त्रिशूलडमरुकरा नरमालाविभूषणा |
अत्युग्ररूपिणी चोग्रा कल्पान्तदहनोपमा || ९५ ||

त्रैलोक्यधारिणी साध्या सिद्धिः साधकवत्सला |
सवविद्यामयी सारा वैरिवर्गविनाशिनी || ९६ ||

सुभगा सुमुखी रम्या मुखरा सोमभूषणा |
शुद्धस्फटिकसङ्काशा महावृषभवाहिनी || ९७ ||

महिषी महिषारूढा महिषासुरमर्द्दिनी |
दमिनी दामिनी दान्ता दया दोग्ध्री दुरापगा || ९८ ||

अग्निजिह्वा महाघोरा घोरघोरतरानना |
नारायणी नारसिंही नृसिंहहृदयस्थिता || ९९ ||

योगेश्वरी योगरूपा योगमाता च योगिनी |
खेचरी भूचरी खेला निर्वाणपदसंश्रया || १०० ||

नागिनी नागकन्या च सुवना नागनायिका |
विषज्वालावती तीक्ष्णा फणाशतविभूषणा || १०१ ||

भीमवक्त्रा महावक्त्रा वक्त्राणां कोटिधारिणी |
महावक्त्रा च धर्माख्या धर्मादिसुखदायिनी || १०२ ||

कृष्णमूर्द्धा महामूर्द्धा घोरमूर्द्धा वरानना |
सर्वेन्द्रिया सर्वसंस्था सर्वेन्द्रियमनोमयी || १०३ ||

प्. ८६४) सर्वसंग्रामजयदा सर्वप्रहरणोद्यता |
सर्वपीडोपशमनी सर्वाभीष्टप्रदायिनी || १०४ ||

सर्वैश्वर्यसमुत्पत्तिः सर्वग्रहविनाशिनी |
भीतिघ्नी भक्तिगम्या च भक्तापमृत्युनाशिनी || १०५ ||

मातङ्गी मत्तमातङ्गी मतङ्गकुलमण्डिता |
गण्डमण्डितसङ्काशा गुञ्जाहारविभूषणा || १०३ ||

सङ्गीतरङ्गरचना वीणावाद्यकुतूहला |
अमृतोदधिमध्यस्था प्रबालरसनोज्ज्वला || १०७ ||

मणिमण्डपमध्यस्था रत्नसिंहासनस्थिता |
परमानन्दमुदिता ईषत्प्रहसितानना || १०८ ||

कुमुदा ललिता लोला लाक्षाललितलोचना |
दिग्वस्त्रा देवदूती च देवदेवाधिदेवता || १०९ ||

सिंहोपरिसमारूढा महाचलनिवासिनी |
अट्टट्टहासिनी घोरा घोरदन्तविनाशिनी || ११० ||

अत्युग्रा रक्तवर्णा च नागकेयूरमण्डिता |
मुक्ताहारलतोपेततुङ्गपीनपयोधरा || १११ ||

रक्तोत्पलदलाकारमदमूर्च्छितलोचना |
समस्तदेवतामूर्त्तिरसुरक्षयकारिणी || ११२ ||

खड्गिनी शूलहस्ता च चक्रिणी चाक्षमालिनी |
शङ्खिनी चापिनी वाणी वज्रिणी रक्तदन्तिका || ११३ ||

आनन्दोदधिमध्यस्था कटिसूत्रैरलङ्कृता |
नानाभरणदीप्ताङ्गी नानामणिविभूषिता || ११४ ||

प्. ८६५) जगदानन्दसंभूतिचिन्तामणिगुणाकरा |
त्रैलोक्यनमिता पूज्या चिन्मयानन्दरूपिणी || ११५ ||

त्रैलोक्यवर्द्धिनी देवी दुःखदुःस्वप्ननाशिनी |
घोराग्निदाहशमनी बीजदैवादिमालिनी || ११६ ||

महापराधराशिघ्नी महाचौरभयापहा |
रागादिरोगरहिता जरामरणवर्जिता || ११७ ||

चन्द्रमण्डलसङ्काशा पीयुषार्णवसम्भवा |
सर्वदेवैः स्तुता देवी सर्वसिद्धैर्नमस्कृता || ११८ ||

अचिन्त्यशक्तिरूपा च मणिमन्त्रमहौषधी |
स्वस्ति स्वस्तिमती बाला मलयाचलवासिनी || ११९ ||

धात्री विधात्री सम्भावा रतिज्ञा रतिदायिनी |
रुद्राणी रुद्ररूपा च रौद्री रौद्रार्त्तिनाशिनी || १२० ||

सर्वज्ञा चैव धर्मज्ञा रसज्ञा दीनवत्सला |
अनाहता त्रिनयना निर्भवा निर्वृतिः परा || १२१ ||

परा घोरा करालाक्षी सुमतिः प्रियभाषिणी |
महाम्बिका मन्त्रमस्या मन्त्रमाता सुपुत्रिणी || १२२ ||

शुद्धानन्दा महाभद्रा निर्गता निर्गुणात्मिका |
धरिणी धारिणी पृथ्वी धरा धात्री वसुन्धरा || १२३ ||

मेरुमन्दरमध्यस्था स्थिरा शङ्करवल्लभा |
श्रीमती श्रीमतां श्रेष्ठा श्रीकरी श्रीविभाविनी || १२४ ||

श्रीदात्री श्रीविधात्री च श्रीमती श्रीमतां गतिः |
उमाशा शार्ङ्गिणी कृष्णा कुटिला कुटिलालका || १२५ ||

प्. ८६६) त्रिलोचना त्रिलोकस्था पुण्यस्था पुण्यकीर्त्तिदा |
अमृता सत्यसङ्कल्पा प्रेत्या सा प्रस्थितोदनी || १२६ ||

परेशी परमाराधा परा विद्या परापरा |
सुन्दराङ्गी सुवर्णाभा सुरासुरनमस्कृता || १२७ ||

रुद्राणी पुष्टिदा देवी मानदा मानसप्रिया |
कृष्णाङ्गवाहिनी चैव कृष्णा कृष्णमहोदरा || १२८ ||

शाम्भवी शम्भुरूपा च शम्भुस्था शम्भुसम्भवा |
बिम्बो(श्वो)दरी योगमुद्रा योगरूपा च योगिनी || १२९ ||

योगमुद्रा योगनिद्रा योगिनीकोटिसेविता |
कुटिला नन्दिकन्या च शृङ्गारपीठवासिनी || १३० ||

क्षेमङ्करी सर्वरूपा दिव्यरूपा दिवीश्वरा |
धूम्रवक्त्रा धूम्रकेशी धूम्रवक्तावधूसरा || १३१ ||

पिनाकी रुद्रवेताली महावेतालरूपिणी |
भगिनी भागिनी दक्षा विष्णुविद्या अनाश्रिता || १३२ ||

मन्थरा जठरा तीव्रा अग्निजिह्वा भयापहा |
पशुघ्नी पशुरूपा च पशुहा पशुवाहिनी || १३३ ||

पिता सन्तोषिता धाता पशुपासविनाशिनी |
चन्द्रप्रभा चन्द्ररेखा चन्द्रकान्तिविभूषणा || १३४ ||

कुङ्कुमाङ्कितसर्वाङ्गी सुधाबुद्बुदलोचना |
निष्ठुरा क्रूरहृदया अक्रूरामृतभाषिणी || १३५ ||

आकाशलिङ्गसम्भूता भुवनध्यानवाहिनी |
निरुपाक्षी सहस्राक्षी शताक्षी बहुलोचना || १३६ ||

प्. ८६७) दण्डावतारिणी तारा तरुणी ताररूपिणी |
सुधाधारा च धर्मज्ञा धर्मशास्त्रोपदेशिनी || १३७ ||

भवेश्वरी भवाराध्या भगिनी भगनायिका |
भगविद्या भगक्लिन्ना भगयोनिर्भगप्रदा || १३८ ||

भगेशी भगरूपा च भगगुह्या भगावहा |
भगोदरा भगानन्दा भगाद्या भगमालिनी || १३९ ||

मालिनी माधवी साध्वी मधुरूपा महोत्कटा |
चन्द्रिका चन्द्रिमा ज्योत्स्ना विश्वचक्षुस्तमोऽपहा || १४० ||

सुप्रसन्ना महादूती यमदूती भयङ्करी |
उन्मादिनी महारूपा दिव्यरूपा सुरार्चिता || १४१ ||

त्रैलोक्यफलिनी नित्या नित्यानन्दमदोद्धता |
मदिरानन्दकैवल्या मदिराक्षी मदालसा || १४२ ||

सिद्धेश्वरी सिद्धविद्या सिद्धाद्या सिद्धवन्दिता |
सिद्धार्चिता सिद्धमाता सिद्धिः सर्वार्थसिद्धिदा || १४३ ||

मायामयी गुणातीता परं ज्योतिःस्वरूपिणी |
परेशी परगा पारा परा सिद्धिः परा गतिः || १४४ ||

विमला मोहिनी आद्या मधुपानपरायणा |
वेदवेदाङ्गजननी सर्वशास्त्रविशारदा || १४५ ||

सर्वदेवमयी नित्या सर्वशास्त्रमयी तथा |
सर्वयज्ञमयी देवी सर्वधर्ममयीश्वरी || १४६ ||

सर्वयज्ञा महायज्ञा सर्वमन्त्राधिकारिणी |
सर्वसम्पत्त्यधिष्ठात्री सर्वविद्यावली तथा || १४७ ||

प्. ८६८) सर्वसंक्षोभणी देवी सर्वमङ्गलकारिणी |
त्रैलोक्याकर्षिणी देवी सर्वाह्लादनकारिणी || १४८ ||

सर्वसम्मोहिनी देवी सर्वस्तम्भनकारिणी |
त्रैलोक्यजृम्भिणी देवी तथा सर्ववशङ्करी || १४९ ||

त्रैलोक्यरञ्जिनी देवी सर्वान्मादस्वरूपिणी |
सर्वार्थसाधनी देवी सर्वदुःखविमोचनी || १५० ||

सर्वमृत्युप्रशमनी सर्वदुःखविनाशिनी |
सर्वाङ्गसुन्दरी माता सर्वसौभाग्यदायिनी || १५१ ||

सर्वज्ञा सर्वशक्तिश्च सर्वैश्वर्यफलप्रदा |
सर्वज्ञानमयी देवी सर्वव्याधिविनाशिनी || १५२ ||

सर्वाधारस्वरूपा च सर्वपापविनाशिनी |
सर्वानन्दमयी देवी सर्वरक्षास्वरूपिणी || १५३ ||

सर्वलक्ष्मीमयी नित्या सर्वेप्सितफलप्रदा |
सर्वदुष्टप्रशमनी परमानन्ददायिनी || १५४ ||

त्रैलोक्यनिलया त्रिस्था त्रिमाता त्रितलस्थिता |
त्रिविद्या च त्रयी माया त्रैलोक्या त्रिपुराक्षरा || १५६ ||

त्रियादवस्था त्रिविधा त्रिपुरा त्रिपुरास्थिता |
त्रिधाम्नी त्रिदशाध्यक्षा त्रिघ्नी त्रिपुरवासिनी || १५६ ||

त्रिवर्गा त्रिगुदी स्त्रिस्था त्रिमूर्त्तिस्त्रिपुरेश्वरी |
त्रिविधा त्रिदिवेशानी त्रिभिस्त्रिपुरसुन्दरी || १५७ ||

त्रिपुरा श्रीस्त्रिजननी त्रिभुक् त्रिपुरभैरवी | ओं || १५८ ||

प्. ८६९) इति श्रीपुरसुन्दर्या मन्त्रं नामसहस्रकम् |
गुह्याद् गुह्यतरं पुत्र तव प्रीत्या प्रकीर्त्तितम् || १५९ ||

गोपनीयं प्रयत्नेन पठनीयं प्रयत्नतः |
नातः परतरं स्तोत्रं नातः परतरं जपः || १६० ||

नातः परतरं पुण्यं नातः परतरा गतिः |
स्तोत्रं नामसहस्राख्यं मम वक्त्रविनिर्गतम् || १६१ ||

यः पठेत् परया भक्त्या शृणुयाद् वा समाहितः |
मोक्षार्थी लभते मोक्षं स्वर्गार्थी स्वर्गमाप्नुयात् || १६२ ||

कामानवाप्नुयात् कामी धनार्थी लभते धनम् |
विद्यार्थी लभते विद्यां यशोऽर्थी लभते यशः || १६३ ||

कन्यार्थी लभते कन्यां सुतार्थी लभते सुतम् |
गुर्विणी जनयेत् पुत्रं कन्या विन्दति सत्पतिम् || १६४ ||

मूर्खोऽपि लभते शास्त्रं चौरोऽभिलभते गतिम् || १६५ ||

संक्रान्त्याञ्च चतुर्द्दश्यामष्टम्याञ्च विशेषतः |
पौर्णमास्याममावास्यां नवम्यां भौमभार्गवे || १६६ ||

पठेद् वा पाठयेद् वापि शृणुयाद् वा समाहितः |
गोपनीयं प्रयत्नेन पठनीयं प्रयत्नतः || १६७ ||

स मुक्तः सर्वपापेभ्यः कामेश्वरसमो भवेत् |
लक्ष्मीवान् पुत्रवाञ् श्रीमान् वल्लभः सर्वयोषिताम् || १६८ ||

तस्य वश्यं भवेदाशु त्रैलोक्यं सचराचरम् |
रुद्रं दृष्ट्वा यथा देवा विष्णुं दृष्ट्वा यथामराः || १६९ ||

पन्नगा गरुडं दृष्ट्वा सिंहं दृष्ट्वा यथा गजाः |
मण्डूका भोगिनं दृष्टा मार्ज्जारं मूषिका यथा || १७० ||

प्. ८७०) शत्रवस्तु पालयन्ते तस्य वक्त्रावलोकनात् |
अग्निचौरभयं तस्य दर्शनान्नैव सम्भवेत् || १७१ ||

पातका बहवः सन्ति मेरुमन्दरसन्निभाः |
भस्मसात् कुरुते श्रीघ्रं तृणं वह्निहुतं यथा || १७२ ||

एकधा पठनादेव सर्वपापक्षयो भवेत् |
नश्यन्ति बहवो रोगा दशधावर्त्तनेन च || १७३ ||

शतधावर्त्तनादेव वाचां सिद्धिमवाप्नुयात् |
सहस्रं पठते यस्तु खेचरो जायते नरः || १७४ ||

सहस्रदशकं यस्तु पठेद् वै भक्तिमान् नरः |
सा तस्य जगतां धात्री प्रत्यक्षा भवति ध्रुवम् || १७५ ||

लक्षवारन्तु संपूर्णं स्तोत्रराजं पठेत् सुधीः |
भवपाशाद् विनिर्मुक्तो मम तुल्यो न संशयः || १७६ ||

सर्वतीर्थेषु यत् पुण्यं सर्वयज्ञेषु यत् फलम् |
सर्ववेदेषु यद्धर्मः सर्वदानेषु यत् फलम् || १७७ ||

सर्वशास्त्रेषु प्रोक्तेषु यत् फलं परिकीर्त्तितम् |
तत् फलं कोटिगुणितं सकृत् पाठाल्लभेन्नरः || १७८ ||

श्रुत्वा महातिबलवान् पुत्रवान् धनसम्पदः || १७९ ||

देहान्ते परमं स्थानं यत् सुरैरपि दुर्लभम् |
स यास्यति न सन्देहः स्तवराजस्य कीर्त्तनात् || १८० ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणौ पञ्चविंशतितमः प्रकाशः || २५ ||



षड्विंशतितमः प्रकाशः

[महायन्त्रसंस्कारकथनम्]

अथोच्यते महायन्त्रसंस्कारः सर्वभूतिदः || १ ||

शुभेऽह्नि स्नानमाचर्य शुभे लग्ने शुभे क्षणे |
कृतनित्यक्रियो मन्त्री प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः || २ ||

भूतशुद्ध्यादिकं कृत्वा कल्पोक्तन्यासमाचरेत् |
ततः सङ्कल्प्य शुद्धात्मा शिवमन्त्रविशोधितम् || ३ ||

पञ्चगव्यं समानीय तत्र यन्त्रं समाहितः |
सुवर्णादिमणौ कॢप्तं क्षिपेत् प्रणवमुच्चरन् || ४ ||

तदुद्धृत्य सुवर्णादौ पात्रं संस्थाप्य मन्त्रवित् |
पञ्चामृतेन तीर्थेन जलेन शीतलेन च || ५ ||

सहस्रशीर्षमन्त्रेण मूलमन्त्रपुरःसरम् |
सुस्नाप्य च विशुद्धेन जलमुत्तोल्य तैजसे || ६ ||

सिंहासनादावारोप्य कुङ्कुमाद्यैर्विलेपयेत् |
पीठपूजां ततः कुर्यात् स्वकल्पोक्तविधानतः || ७ ||

कुशैः स्पृशन् मन्त्रराजं शतमष्टोत्तरं जपेत् || ८ ||

[यन्त्र-गायत्त्री]

प्रणवं मन्त्रराजाय विद्महे पदमुद्धरेत् |
महामन्त्राय धीरूपं लिखेत्ततो महीति च || ९ ||

प्. ८७२) तन्नो यन्त्रः प्रचोरूपं दयादेषा प्रकीर्त्तिता |
इमां यन्त्रस्य गायत्त्रीं जप्त्वा देवत्वमालभेत् || १० ||

[इष्टदेवतापूजनोपदेशः]

यथेष्टदेवतां ध्यात्वा मुद्रयावाहयेत् क्रमात् |
जीवन्यासं ततः कृत्वा पूजयेदिष्टदेवताम् || ११ ||

उपचारैः षोडशभिर्नानाविभवविस्तरैः |
नृत्यगीतैश्च वाद्यैश्च पञ्चघोषपुरःसरम् || १२ ||

ततो जपेदिष्टमन्त्रमष्टोत्तरसहस्रकम् |
ततः कल्पोक्तमासाद्यहविषा संस्कृतेऽनले || १३ ||

अष्टोत्तरशतं हुत्वा गुरुं विभवपूर्वकम् |
तोषयेत् स्वर्णरत्नाद्यैः प्रदद्याद्दक्षिणामपि || १४ ||

[उपचारमुद्रोपदेशः]

षोडशोपचारमुद्राया उच्यन्ते लक्षणान्यथ |
प्रसारयेदुभौ हस्तौ हृद्देशे विनियोजयेत् || १५ ||

अङ्गुल्यो विस्तृताः कार्या मध्येऽङ्गुष्ठौ तु विन्यसेत् |
देवतासनविन्यासपञ्चमुद्रां प्रदर्शयेत् || १६ ||

ईषन्नम्राङ्गुलिर्ज्ञेया संवृताङ्गुष्ठकन्दरम् |
नम्रे कनिष्ठतर्जन्यौ करयोरग्रसङ्गते || १७ ||

मध्यमानामिका कुर्यादियमासनमुद्रिका |
इषन्नम्राङ्गुलिर्दक्षा संवेष्ट्याङ्गुष्ठकं परम् || १८ ||

स्वागते स्वस्तिका मुद्रा मध्यमूलगताङ्गुली |
उपचारे स्वागते तु प्रयोक्तव्या विपश्चिता || १९ ||

प्. ८७३) तौ च प्रसारितौ हस्तौ पाद्यमुद्रा प्रकीर्त्तिता |
संयुक्तानामिकाङ्गुष्ठौ तिस्रोऽन्याः संप्रसारिताः || २० ||

मधुपर्कस्य सा मुद्रा गदिता तन्त्रवेदिभिः |
मुष्टियुक्तं तथा नेत्रमङ्गुष्ठाग्रमधोमुखम् || २१ ||

मध्यमाङ्गुष्ठकौ लग्नौ तिस्रोऽन्याः सुप्रसारिताः |
वस्त्रमुद्रा समाख्याता वस्त्रमुद्राप्रवर्द्धिनी || २२ ||

कनिष्ठाङ्गुलिकौ लग्नौ त्रिस्रो मध्याः प्रसारिताः |
यज्ञोपवीतमुद्रेयं कथिता मन्त्रपारगैः || २३ ||

मधुपर्कं समुत्ताना मुद्रा लग्नाङ्गुली मता |
युक्ताऽनामिकयाऽङ्गुष्ठा गन्धमुद्रेति कीर्त्तिता || २४ ||

उत्थिताऽधोमुखी मध्या बद्धाङ्गुष्ठा यदीतरा |
पुष्पमुद्रा समाख्याता पुष्पदानविवर्द्धिनी || २५ ||

अङ्गुष्ठं तर्ज्जनीलग्नं तिस्रः सङ्कुचिताः पराः |
मुद्रा धूपप्रदाने स्याद्देवानां तुष्टिकारिणी || २६ ||

उत्ताना पौष्पिकी मुद्रा दीपमुद्रेति कथ्यते |
पञ्चाङ्गुल्यग्रसंलग्नप्रोत्थिताऽधोमुखी यदि || २७ ||

त्रिधा निबद्धा मुद्रेयं नैवेद्यस्य प्रकीर्त्तिता |
द्वौ करौ पृष्ठसंलग्नौ भ्रामयेद् ग्रथिताङ्गुली |
स्फोटिकेति समाख्याता प्रणामे तां प्रदर्शयेत् || २८ ||

प्. ८७४) [गन्धादिमुद्राणां प्रकारभेदः]

अथवा दर्शयेन्मुद्रा इमा गन्धादिभिः क्रमात् |
कनिष्ठाऽङ्गुष्ठसंसक्ता गन्धमुद्रा प्रकीर्तिता || २९ ||

अङ्गुष्ठस्य च पृष्ठस्य युक्ता धूपस्य तर्ज्जनी |
दीपस्य मध्यमानामा नैवेद्यस्य प्रकीर्त्तिता || ३० ||

इतराङ्गुलिसंयोगात् पञ्च मुद्राः प्रकीर्त्तिताः || ३१ ||

गन्धादिष्वपि दत्तेषु मुद्राश्चैताः प्रदर्शयेत् |

[मुद्रामाहात्म्यम्]

मुद्रया यत् कृतं कर्म तदनन्तफलं भवेत् || ३२ ||

[देवतायाः प्रतिष्ठाविधिः]

अथ वक्ष्ये देवतायाः प्रतिष्ठानविधिक्रमम् |
पुण्यक्षेत्रे पुण्यकाले शल्यादिरहिते स्थले || ३३ ||

मन्त्रकल्पावसाने च पूर्वेद्युरधिवासयेत् |
सायं सङ्कल्प्य विधिवद् घटस्थापनपूर्वकम् || ३४ ||

गणेशादीन् समभ्यर्च्य दिक्पालान् परिपूजयेत् |
यथाशक्त्युपचाराद्यैः पूजयेन्मूलदैवतम् || ३५ ||

सुगन्धितैलगन्धाद्यैर्दिव्यान्तमधिवासयेत् |
चन्द्रेणेत्यादिमन्त्रेण जयघोषपुरःसरम् || ३६ ||

इत्यधिवासनं कृत्वा संयतो विजितेन्द्रियः |
प्रातर्निर्वर्त्त्य नित्यन्तु कॢप्तयागस्थले विशेत् || ३७ ||

पताकाध्वजसंकीर्णे दिव्यमण्डपमण्डिते |
वितानचामरच्छत्रपुष्पमालाविभूषिते || ३८ ||

प्. ७७५) मङ्गलाङ्कुरपात्राद्यैः सकलैः परिपूरिते |
मण्डलं सर्वतोभद्रं वेद्या उपरि संलिखेत् || ३९ ||

प्राङ्मुखो वाग्यतो भूत्वा सङ्कल्प्याभीष्टसिद्धये ||
पञ्चशुद्धिं समाचर्य कुम्भमक्षतसंयुतम् || ४० ||

संस्थाप्य मण्डले तत्र यजेताधारशक्तिकाम् |
पीठमन्वन्तिमास्तत्र स्थापयेत् सकलं बुधः || ४१ ||

दीक्षा क्रमोक्तविधिनाऽभिषेककलसं तथा |
पञ्चगव्यं ततः कृत्वा शिवमन्त्रविशोधितम् || ४२ ||

तेन सुस्नापयेन्मन्त्री प्रतिमां प्रणवं जपन् |
पञ्चामृतेन हविषा दध्ना च पयसा क्रमात् || ४३ ||

तत उद्वर्त्तनं कृत्वा जलेन स्नापयेदपि |
वाससा जलमुत्तोल्य दुकूले परिधापयेत् || ४४ ||

नयेत् स्थापितकुम्भस्य समीपे देवतां बुधः |
ततो ध्यात्वा यथोक्तां तां मुद्रयावाहयेत् क्रमात् || ४५ ||

लेलिहामुद्रया हस्तं विन्यस्य देवताहृदि |
प्राणप्रतिष्ठामन्त्रन्तु दशधा प्रजपेत्ततः |
तत्तद्दैवतगायत्त्रीं शतमष्टोत्तरामपि || ४६ ||

ततः कल्पोक्तविधिना परिवारसमन्विताम् |
पूजयेद्देवतां पश्चात् स्ववामे स्थानमण्डपे || ४७ ||

अष्टपत्रसमायुक्ते पीठोपरि निधाय ताम् |
सुगन्धिदिव्यतैलेन दद्यादभ्यङ्गमेव हि || ४८ ||

प्. ८७६) मूलेन पावमानेन सहस्रशीर्षया बुधः |
स्नापयेद् भक्तिभावेन अभिषेकघटामृतैः || ४९ ||

कर्पूरागुरुकस्तूरी प्रसूनचन्दनोदकैः |
नानातीर्थोदकेनापि स्वर्णरत्नान्वितैर्जलैः |
सर्वौषधिजलैर्गन्धजलैर्मूलेन सेचयेत् || ५० ||

ततः शुद्धदुकूलेन जलमुत्तोल्य साधकः || ५१ ||

परिधाप्य दुकूले द्वे स्वर्णनिर्मितदोलया |
मण्डले तां समानीय नृत्यैर्गीतैर्जयस्वनैः || ५२ ||

षोडशैरुपचारैस्तु पूजयेत् कल्पमानतः |

[होमोपदेशः]

कुण्डे वा स्थण्डिले मन्त्री हविषा संस्कृतेऽनले || ५३ ||

अष्टोत्तरशतं हुत्वा श्रपयित्वा चरुं ततः |
यथाविधिविधानेन स्रुचा होमं समाचरेत् || ५४ ||

ग्रासप्रमाणं चरुकं मूले नाहुतिमन्त्रवित् |
घृतस्रुवं तत्र दत्त्वा जुहुयादग्निसंमुखे || ५५ ||

पञ्चविंशतिवारं हि देवतोद्दिश्य यत्नतः |
चरुणा दिक्पतिभ्यश्च दद्यात् पूर्वादितो बलिम् || ५६ ||

तत आवृतिदेवेभ्यो घृतेनाहुतिमाचरेत् |
अथवा चरुणा तद्वत्ततो देवसमीपगे || ५७ ||

गत्वा पुष्पाञ्जलीन् पञ्च प्रद्द्याच्छत्रचामरे |
अष्टोत्तरशतं मन्त्रं जप्त्वा मूलं समाहितः || ५८ ||

अभिषिञ्चेत्ततो देवं पूजाकुम्भस्थपल्लवैः |
मातृका मूलमन्त्रञ्च जपन् जयजयस्वनैः || ५९ ||

प्. ८७७) गत्वा होमसमीपन्तु दद्यात् पूर्णाहुतिं ततः |
दक्षिणां गुरवे दद्यात् स्वर्णं कर्षप्रमाणतः || ६० ||

अर्द्धार्द्धांशं चतुर्थांशं यथाविभवपूवकम् |
ततः सन्तोषयेद् विद्वान् गृहीत्वा आशिषो द्विजान् || ६१ ||

इति देवप्रतिष्ठानमुक्तं सर्वसमृद्धिदम् |

[प्रतिष्ठाफलकीर्त्तनम्]

यः करोति प्रतिष्ठानं दैवतस्य महात्मनः || ६२ ||

वसेद्द्वित्रिसहस्राणि स्वर्गे देवप्रमाणतः |
ततो लक्षसहस्राणि ब्रह्मलोके महीयते || ६३ ||

अथवा कोटिकल्पान्तं मोहयेदच्युते पदे || ६४ ||

[मठोत्सर्गविधिः]

अथ वक्ष्ये गृहोत्सर्गं वास्तुयागपुरःसरम् |
शरत्काले महापुण्ये पुण्यक्षेत्रे शुभेऽहनि || ६५ ||

दुर्गायै मन्दिरं दत्त्वा स्व-स्व-मन्त्रानुसारतः |
पूर्वोक्तं सर्वमाचर्य वृद्धिश्राद्धपुरःसरम् || ६६ ||

ततः सङ्कल्प्य विधिवन्मन्दिरे सुपरिष्कृते |
पताकाध्वजसङ्कीर्णे तुङ्गतोरणशोभिते || ६७ ||

छत्रचामरमालाद्यैर्वितानैरुपशोभिते |
विलिख्य सर्वतोभद्रं स्थापयेद् कलसन्तथा || ६८ ||

पूजयेदिष्टदेवन्तु षोडशैरुपचारकैः |
अङ्गदेवान् समभ्यर्च्य तत्तद्देवगणान् यजेत् || ६९ ||

प्. ८७८) वक्ष्यमाणेन मनुना शतमष्टोत्तरं हुनेत् |
दशाक्षरेण दुर्गायै दद्यान्मन्दिरमुत्तमम् || ७० ||

भुवनेशीमहाबीजं दुर्गेयुगमुदाहृतम् |
रक्षिणित्र्यक्षरं प्रोच्य वह्निजायावधिर्मनुः || ७१ ||

[मठदानफलम्]

मन्त्रेणानेन यो दद्यान्मन्दिरं सुप्रतिष्ठितम् |
सर्वैश्वर्यमवाप्नोति वसेत् कल्पायुतं दिवि || ७२ ||

[साधनोपदेशः]

इह पीठवरे दिव्ये साधयेत् सिद्धिमुत्तमाम् |
सप्तम्यां संयतो भूत्वा महाष्टम्यां जयेच्छिवाम् || ७३ ||

महास्नानं महापूजां दद्यात् सन्धौ बलिं ततः |
प्रदीपं मस्तके दत्त्वा तद्रक्तैः पूजयेच्छिवाम् || ७४ ||

कृत्वासनं छागदेहं प्रजपेन्मनसा धिया |
ताञ्च ध्यायन् विभीतश्चेत् साधको विजितेन्द्रियः |
इह लोके भवेद्राजा परलोके शिवोपमः || ७५ ||

[साधने फलविशेषोपदेशः]

यः सदा भावयेद्देवीं स्वात्मानं तन्मयं नरः |
तस्य वश्यं जगत् सर्वं यक्षराक्षसमानुषम् || ७६ ||

भावेन तन्मयो भूत्वा यं यं पश्यति चक्षुषा |
स स दासो भवेत् सार्द्धं सा सा याति कुलाङ्गना || ७७ ||


	७१ | भुवनेशीति | एतेन ह्रीं दुर्गे दुर्गे रक्षिणि स्वाहा इति मन्त्रो भवति |

प्. ८७९) भावेन तन्मयो भूत्वा यं पश्यति रुषान्वितः |
हतश्रीर्जायते सद्यः सहसा दुःखितो भवेत् || ७८ ||

भावेन तन्मयो भूत्वा प्रसन्नो यं प्रपश्यति |
स मुक्तः सर्वपापेभ्यो दासवज्जायते ध्रुवम् || ७९ ||

भावेन तन्मयो भूत्वा यं यं भावयते मृतम् |
आशु नश्यति निश्रीकः सभृत्यबलवाहनः || ८० ||

भावेन तन्मयो भूत्वा यं यं विद्वेष्टि साधकः |
सर्वलोके स विद्विष्टो जायते नात्र संशयः || ८१ ||

[होमप्रशंसा]

एकतः सर्वकर्माणि एकतो जपभावना |
सर्वाधिकं होमकर्म होमात् किं वा न सिध्यति || ८२ ||

[होमाकरणनिन्दा]

अनया दीक्षितो मन्त्री यदि होमविवर्ज्जितः |
दुःखं प्राप्नोति मनसा कायेन च न संशयः || ८३ ||

अकुर्वतामग्निहोत्रमग्निर्भूत्वा महेश्वरी |
धनानि शीघ्रं ग्रसति गृहक्षेत्रपशूनपि || ८४ ||

बहुदुःखेनार्ज्जितानि सञ्चितानि चिरेण यत् |
आत्मप्राणाधिकान्याशु भूत्वाग्निर्ग्रसतीश्वरी || ८५ ||

[अग्निहोत्रप्रशंसा]

अग्निहोत्रं विना नैव सम्पदां भाजनं भवेत् |
अग्निहोत्रपरस्येह चाग्निर्भवति शीतलः || ८६ ||

गृहक्षेत्रादिवीत्तेषु प्रयुक्तोऽपि दहेन्न तत् |
अग्नौ वसति देवेशी तस्मादग्नौ हुनेत् सदा || ८७ ||

प्. ८८०) गुरुमभ्यर्च्चयेन्नित्यं धनैस्त्रिभिः सुशोभनैः || ८८ ||

मिलित्वा साधकैः सर्वैर्नित्यं समयमाविशेत् |
अदीक्षितान् द्विजांश्चापि त्यक्त्वा कर्म समाचरेत् || ८९ ||

[चक्रप्रशंसा]

चक्रे प्रवृत्ते तत्रस्थाः सर्वे वर्णा द्विजातयः |
निवृत्ते भैरवीचक्रे सर्वे वर्णाः पृथक् पृथक् || ९० ||

देवीपुत्रेषु तिष्ठत्सु नैकः समयमाविशेत् |
अशुभं जायते तस्य सिद्धिहानिश्च जायते || ९१ ||

[वित्तशाठ्यनिषेधः]

वित्तशाठ्यं परित्यज्य सर्वकर्माणि साधयेत् |
वित्तशाठ्यं निहन्त्याशु पुत्रमायुर्यशो धनम् || ९२ ||

[गुरुदेववञ्चननिषेधः]

गुरुं देवं वञ्चयित्वा यः कुर्याद्धनसञ्चयम् |
राजभिर्नीयते चैव तस्करैर्नीयतेऽथवा || ९३ ||

अधितिष्ठन्ति यक्षाश्च वह्निर्दहति वा चिरात् |
त्यक्त्वा निखातं म्रियते सत्यं तेन न भुज्यते || ९४ ||

[वह्नौ होमस्य गुरवे दानस्य च प्रशंसा]

हुतमेकगुणं वह्नौ दत्तमेकगुणं गुरौ |
लभ्यते कोटिगुणितं विश्वसेन्न परामृशेत् || ९५ ||

यस्य नास्ति क्व विश्वासः कुरुते धनसञ्चयम् |
राजभिर्नीयते चैव तस्करैर्नीयतेऽथवा || ९६ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्री-तत्त्वचिन्तामणौ षड्विंशतितमः प्रकाशः || २६ ||

श्रीतत्त्वचिन्तामणिः

समाप्तः ||

###########   END OF FILE  #######